Cۋرەتتە: ناتاي كەنەسارين

وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ باس كەزىندە اۋىل-اۋىلدا قايدان، قاي جاقتان كەلەتىنى بەيمالىم اقىن-جىرشىلاردان كوبىنە قوبىلاندى، الپامىس، قامبار باتىرلاردان بولەك، ارا-تۇرا «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستانىن تىڭداپ، «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» سەكىلدى ليرو-ەپوستىق جىرلارعا قۇلاعىمىز قانىق بولاتىن. بەرتىن كەلە ساۋات اشىپ، قارىپ تانىعان سوڭ، ولاردى كىتاپتاردان وقي باستادىق. سولاردىڭ ىشىندە «ناۋرىزباي مەن قانشايىم» اتتى ۇزاق داستان بار بولاتىن، بۇعان دەيىن قۇلاقتا قالعان جىر-داستانداردان ناۋرىزباي باتىردىڭ كەنەسارى حاننىڭ ءىنىسى ەكەنىن بىلەتىنبىز. سوندىقتان «ناۋرىزباي مەن قانشايىم» اتتى داستانداعى تاس قاراڭعى تۇندە جىلقى كۇزەتكەن قانشايىم سۇلۋدىڭ سىزىلتا سالاتىن ءانىن ءوز قۇلاعىمىزبەن تىڭداعانداي اسەرلەنىپ، تۋمىسى بولەك باتىر قىزعا ناۋرىزبايدىڭ جاساعان مارتتىگىنە، اياق استىنان وياناتىن ەكى جاستىڭ ماحابباتىنا ءمان بەرەتىنبىز.

امال نەشىك، ۇزاماي ءبارى سۋالىپ، قۇردىمعا كەتكەندەي بولدى. قاراسيراق كەدەيدەن شىققان قارا قاسقا اتتى قامبار باتىردان باسقا جىر، داستاندار ادەبيەتتىك وقۋ قۇرالداردان الىپ تاستالىپ، كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ اتتارىن اتاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشقا اينالدى. سول ءبىر الاساپىران كەزدەردە بۇعان دەيىن ومىرگە كەلگەن  م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ جاز­عان – «قىز جىبەك»، «ايمان-شول­پان»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» سياقتى سپەكتاكلدەردىڭ قانداي كۇي كەشكەنىن كىم ءبىلسىن. ابىروي بولعاندا، «كەنەسارى-ناۋرىزبايدان» باسقا جىر-داس­تانداردىڭ ۇزاماي تاڭدارى قايتا اتىپ، قالپىنا كەلدى. «كە­نەسارى-ناۋرىزبايدىڭ» تاعدىرى اۋىرلاۋ بولدى. ولاردى جان-جاقتى زەرتتەپ، مونوگرافيا جازعان تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ايداۋدان ورالعان سوڭ دا ايى وڭىنان تۋا قويمادى. مىنە، وسىنداي قيىن-قىستاۋدا ءبازبىر عۇلامالار بولماسا، كەنەسارى-ناۋرىزباي ۇرپاقتارى حاقىندا ءسوز قوزعاۋ، ىزدەۋ سالۋ بىلاي تۇرسىن، اۋىزعا الۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. ايتسە دە…

سول وتكەن عاسىرداعى 50-جىل­داردىڭ ورتا تۇسىندا تاشكەنتتە وقيتىن قازاق جاستارى، بىزدەر اركىم-اركىمنەن وسى قالادا تۇرا­تىن قازاقتىڭ عۇلاما عالىم، زيالىلارى جايلى ەستىگەندە، كادىم­گىدەي مارقايىپ قالاتىنبىز. مۇنىڭ الدىنداعى شيرەك عاسىر ىشىندە اتالمىش قالادا قازاق تىلىندە ءدارىس جۇرەتىن جوعارى جانە ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارى از بولماعانى، ەڭ سوڭعى قازاق پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ جۋىردا عانا جابىل­عانىن دا بىلمەيتىنبىز. ول تۋرالى سول ۋچي­لي­ششەدە جۇمىس ىستەپ، ودان نيزامي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا اۋىس­قان ءنياتىللا بازارباەۆ سەكىلدى وقىتۋشىلار دا «اش پالەدەن قاش پالە» دەگەندەي، ءلام دەمەيتىن.

مەنىمەن بىرگە وقيتىن تاش­كەنباي سوپبەكوۆ دوسىم: «وسىندا ەكونوميكا ينستيتۋتىندا ديرەكتور بوپ ىستەيتىن جاقىن اعايىم بار، سەنبى، جەكسەنبىدە سونىڭ ۇيىنە بارىپ تۇرامىن»، – دەپ ءجيى ايتاتىن. ول اعايىنىڭ دا، باسقاداي جوعارى لاۋازىم يەسى – عالىم قازاقتاردىڭ دا ءبىرازىنىڭ اتى-ءجونىن سىرتتاي ەستىپ جۇرەتىنبىز. ورتا ازيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى (وندا رەكتور دەمەيدى) نيازوۆ، توقىما ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ورازباەۆ، ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ديرەكتورى سارىمساقوۆ جانە باسقا قانداستار. ولار مامان دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى. ال، تاشكەنباي دوسىمنىڭ اعاسى ونەر جامالوۆ وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. سول اكادەميا قۇزىرىنداعى گەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى كەنەسارين دە قازاق دەسەدى.

راس، ول كەزدەردە كەنەسارينمەن دە، وزگەدە زيالى ادامدارمەن دە كوزبە-كوز جولىعۋ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسۋ ءوڭ تۇگىل، تۇسكە كىرگەن ەمەس. ويتكەنى، ونى بىزگە حان ۇرپاعى دەپ ەشكىم ايتقان ەمەس، بالا جاس­تان جىر-داستانداردان ەستىگەن كەنەسارىعا قاتىسى بار-اۋ دەپ تە ويلامايتىنبىز. تاشكەنتتە كەنەسارىنىڭ نەمەرەسى تۇرادى ەكەن، عالىم ەكەن، قيىن جىلداردا الماتىدان سوندا قاشىپ بارىپ باس ساۋعالاعان ەكەن دەگەندەي اڭگىمەلەردى اۋىزەكى سوزدەردەن قۇلاق شالا باستاعانى كوپ كەيىن عوي. قىزىعۋ، قۇشتارلىق ويانىپ، ونى ءبىر كورىپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسەر مە ەدى دەپ قيالداناتىنبىز. قازاقي سالعىرتتىقتى قويسايشى، تاشكەنتتىڭ قاق ورتاسىندا تو­لە بي بابامىزدىڭ كەسەنەسى، كور­كەمسۋرەت گالەرەياسىندا ورال تاڭ­سىقباەۆتىڭ عاجاپ تۋىندىلارى بارىنان بەيحابار بەيباقتارعا نە دەرسىز. حرۋششەۆتىڭ جىلىمىعى جەتىپ، ە.بەكماحانوۆ ايداۋدان ورالعانمەن، كەنەسارى-ناۋرىزباي باسى ءبۇتىن اقتالعان جوق-تى، ولاردىڭ تاڭى ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ قايتا ورالدى دەۋگە بولادى.

سودان 60-جىلداردىڭ ورتا شە­نىندە تاشكەنتكە جول ءتۇستى.

– اۋىلعا ەرتەڭ بارامىز. بۇگىن ۇيدە بول، قوناق شاقىرىپ قويىپ ەدىم، ول بەلگىلى ادام، ۇلكەن عالىم، تانىساسىڭ، – دەدى اەروپورتتا قارسى العان تۋعان ءىنىم.

– ول كىم؟

– كەنەسارين، بىلەسىڭ عوي.

– بىلمەيمىن، قاي كەنەسارين؟

– پروفەسسور، گەولوگ كەنەسارين، بۇرىن ديرەكتور بولعان.

– قازىر شە؟

– قازىر كافەدرا مەڭگەرۋشىسى.

– قايدان تانيسىڭ؟

– تانيمىز دا، نەعىلاسىڭ. تانىماساق، شاقىرامىز با؟

– ەسىمى كىم؟

– ەسىمى ناتاي، اكەسىنىڭ اتى ءازىمحان، اتاسى كەنەسارى.

– دەمەك، ول كىسى كەنەسارى حاننىڭ نەمەرەسى بولعانى ما، سولاي عوي، شاماسى؟

– قايدام، سولاي شىعار. جوندەپ سۇراماپپىز.

ۇيگە كەلدىك. قوڭىر سالقىن بولمە. داستارقان جاساۋلى. ار­تىق ادام كورىنبەيدى. قوناق ءالى كەلمەپتى.

قوڭىراۋ سىڭعىر ەتتى. قوناق كەلدى. ۇستىندەگى قارا كوستيۋم، اق كويلەك، قوڭىر گالستۋگى ۇزىن بويلى تولىقتاۋ دەنەسىنە قۇيىپ قويعانداي. جازىق ماڭداي، قىر مۇرىن، قىران قاباق، قالىڭ قارا قاستى، باتىر تۇلعالى جاراتىلىس. ەپتەپ بۋرىل تارتقان قالىڭ شاش جوعارى قاراي تارالعان. قارا تورى ءوڭى جىلى، ايبىندى. داۋىسى وتكىر، اشىق. جانىندا دوڭگەلەك ءجۇزى الاۋلاپ، قاسى-كوزى قيىلعان، اق سارى ءجۇزدى، تالدىرماش دەنەلى جار قوساعى. نازدانا كۇلىمدەپ، ەركەلەي سويلەيدى ەكەن، تەكتىلىگى كورىنىپ تۇر. الدىن الا ايتا كەتەيىك، جەڭگەمىزدىڭ تۋمىسى ورتالىق قالالاردىڭ بىرىندە ءبىلىم العان قىزىلوردالىق تورەلەر اۋلەتىنەن ەكەن.

البەتتە، تانىستىق، تابىستىق، بىلىستىك. ماقسات – اۋىز باعۋ، قيعاش سۇراقتان قاشۋ، ساق وتىرۋ. مۇنداي جاندار ايتاتىندى وزدەرى-اق ايتادى، ايتپايتىنعا باسپايدى. سولاي بولدى دا. قايدا تۋدى، قايدا ءوستى، نە وقۋ ءبىتىردى، قانداي قۇقاي كوردى، تاشكەنتكە قاشان، نەگە كەلدى – ءبىرى ءسوز بولعان جوق. ەسەسىنە، عىلىم، قازاق حالقىنىڭ جايى قوزعالدى. وندا دا ازداپ، ءتيىپ-قاشىپ. ءار سوزىنەن بەكزاتتىق، ۇلتجاندىلىق، شامىرقانعان قازاقى نامىس ۇشقىندايدى. كەيدە وزبەكشە سوي­لەپ جىبەرۋىندە دە مۇكىس جوق.

– ناتاي اعامىز وزبەكشەگە جۇيرىك ەكەن، ءسىز شە؟ – دەپ قالدىم ءسوز اراسىندا جەڭگەيگە.

– جوق، مەن بىلمەيمىن، – دەدى جەڭگەمىز جىمىڭ ەتىپ. – وزبەكشەنى ساعان-اق بەردىم دەپ بۇعان باياعىدا ايتىپ قويعانمىن.

– ءوز باسىم وزبەك اعايىن­دارعا وكپەم جوق، – دەدى ناتاي ءازىمحانۇلى. – تەك قازاقتان شىق­قان زيالىلارعا ۇلتىڭدى وزبەك دەپ وزگەرت، سوندا ويتەمىز-بۇيتەمىز دەيتىنى بولماسا. وندايعا ماقۇل دەگەندەر دە، دەمەگەندەر دە بار. مەن دە پاسپورتىڭا وزبەكپىن دەپ جازساڭ، اكادەمياعا تولىق مۇشە ەتەمىز دەگەندەرىنە كونبەدىم. كونبەگەندەردىڭ ءبىرازى الماتى، تاعى باسقا جاقتارعا كەتتى. اتاقتى سۋرەتشى ورال تاڭسىقباەۆ بار ەمەس پە، انە سول دا وزبەك بول دەگەننەن باس تارتقانى ءۇشىن ونشا ۇلىقتالماي ءجۇر. ارينە، ول ەشتەڭەدەن كەندە ەمەس. سوندا دا…

ناتاي ءازىمحانۇلى كوپ جاس ۇلكەن بولسا دا، ماعان ء«سىز» دەپ سويلەپ وتىردى. وسىندا پەدينس­تيتۋت بىتىرگەنىمدى ءبىلىپ العان سوڭ:

– تاشكەنتتە وقىساڭىز، وراز­باەۆتى بىلەتىن شىعارسىز، – دەپ ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشتىعىن شىعاردى.

– سىرتىنان ەستىگەنىم بار، بىراق تانىس ەمەسپىن.

– قوقاندا تۋعان دارىندى قازاق، سوعىسقا دەيىن تەحنيكا عى­لىمدارىنىڭ كانديداتى، سوعىس بىتكەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن عى­لىم دوكتورى، ودان ۇزاماي اكادەميك، ستاليندىك، لەنيندىك سىي­لىقتاردىڭ لاۋرەا­تى بولدى. سونىڭ ءبارى ۇلتىن وزبەك دەپ وزگەرتكەنىنىڭ ارقاسى. بۇرىنعى ورىس ايەلىن تاس­تاپ، وزبەككە ۇيلەندى. العاشقى ايە­لىنەن ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. قازىر ولاردىڭ ەكەۋى دە ماسكەۋدە تۇرا­دى. ۇلى كينو سالاسىندا، قىزى ەلۆيرا ءانشى. ۇلتىن وزبەك دەپ وزگەرتكەن سوڭ، ورازباەۆتىڭ اتى-ءجونىن مۇحامەد تاشەۆيچ دەيدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزدە ول ماحامبەت تاسبولاتۇلى بولاتىن. بۇل ءسوزدى دۇرىس ءتۇسىنىڭىز، جاي اڭگىمە رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. تاعدىر شىعار. كىنالاۋدان اۋلاقپىز.

سول جولى ناتاي ءازىمحان­ۇلىنىڭ ءوزى دە، ايەلى دە: ء«بىز ارتىق دۇنيە-مۇلىك جيمايمىز، تاپقان تابىسىمىزدى تەك كيىم مەن تاماققا جۇمسايمىز»، – دەپ وتىردى.

مۇنى سىپايىلىق ءۇشىن اي­تىلعان ءسوز شىعار دەپ ونشا ءمان بەرمەگەنمەن، شىندىق ەكە­نىنە ۇزاماي كوزىمىز جەتتى. قازاقستانداعى ونشاقتى كۇندىك كومانديروۆكا ءبىتىپ، كەرى قايتۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ورالعان سوڭ، ناتاي ءازىمحانۇلىنا سالەم بەرۋ ءۇشىن شىلانزارداعى مەكەنجايىنا باردىق. اعامىز ۇيدە بولماي، جەڭگەمىز كول-كوسىر داستارقان جايىپ قارسى الدى. سوندا كوردىم، ءتورت بولمەدە توسەك-ورىن، كيىم ىلە­تىن شكاف، اس ىشەتىن ستول، ورىندىقتاردان بولەك ارتىق نارسە كوزگە تۇسپەدى. جاساۋ-جابدىق، جيھازداردان ادا بولمەلەر. وعان قايعىرىپ وتىرعان تاعى ەشكىم جوق. سۇلۋ جەڭگەمىزدىڭ قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. ۇپايى تۇگەل جاندار وسىلاي بولسا كەرەك-ءتى.

بۇكىل سانالى ءومىرىن قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ات ۇستىندە وتكىزگەن كەنەسارى حاننىڭ نەمەرەسى، ايگىلى عالىم-ۇستاز ناتاي ازىمحانۇلىمەن ءبىر رەت كەزدەسكەندەگى اسەر-تۇيسىكتىڭ كەي پاراسى وسىنداي. ۇزاق جىلدار كوكەي تۇكپىرىندە وشپەي، سارى مايداي ساقتالىپ جۇرگەن جايلاردى ارتىق-كەمسىز، قاز-قالپىندا بايان ەتىپ وتىرمىز.

ۇيىندە بولعانىمىزدا ەرجەتكەن ۇل-قىزى بار سياقتى ەدى. ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنان بەيحابارمىن. مەنى ناتاي اعامىزبەن تانىستىرعان ءىنىمنىڭ ايتۋىنشا، ول كىسى تاشكەنت اينالاسىنداعى قازاقتىڭ بەتكە شىعار جاقسى-جايساڭدارىن جاتسىنىپ-جا­تىرقاماي، رياسىز ارالاسىپ تۇرا­دى ەكەن. تاشكەنتكە كىرە بەرىس­تەگى چەرنياەۆكا سەلوسى نەمەسە سونداعى سارىاعاش اۋدانىنا قاراستى «كراسنىي ۆوستوك» كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى، تورە تۇقىمى ءارىپحان اقبەرديەۆپەن اعالى-ىنىلىدەي بولىپتى.

كەيىن ناتاي كەنەسارين 66 جاسىندا قايتىس بولىپ، تاشكەنتتەن توپىراق بۇيىرعانىن ىنىمنەن ەستىدىم. ەندىگى ءبىر ايتارىمىز، ناۋبەت جىلدارى قازاقستاننان تەپەرىش كورىپ، وزبەك اراسىن ساعالاعان ناتاي ءازىمحانۇلى قازاق جەرىنىڭ ءتول پەرزەنتى عوي، تۋعان ەلىندە ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقان جوق پا دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى. كەنەسارى قاسىموۆ ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، اتاق-داڭقى اتاسىمەن جەتەعابىل دەرلىكتەي عالىم نەمەرەسى جايلى قانداي دەرەكتەر جيناپ، نەندەي شارالاردى ىسكە اسىرىپ جۇرگەنى بەيمالىم.

ول كورشى رەسپۋبليكادا ءجۇرىپ عىلىمعا ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىرىپ، قازاق دەگەن اتقا كىر كەلتىرمەي، ۇلت نامىسىن جوعارى ۇستاعانى ءۇشىن دە ارداقتاپ، ايالاۋعا تۇرارلىق تۇلعا، ءىرى تۇلعا. ءبىرتۋار عالىم، ارداگەر ازاماتتىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرارلىقتاي شارالار جۇزەگە اسسا، مارقۇمنىڭ ارۋاعى ريزا بولار ەدى. ەڭ باستىسى، قازاق ءۇشىن قاجەت.

ءجا، ول تۋعان ەلدەن قارا با­سىنىڭ قامىن كۇيتتەپ نە كىسى ەلىندە سۇلتان بولۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، باسىنا قاتەر تونگەن سوڭ امالسىز كەتتى. اتاسى كەنەسارى قول باستاعان باتىر بولسا، نەمە­رەسى ايگىلى عالىم بولدى. قازىر وزبەكستاندا ونىڭ اتى اتالىپ، ەسىمى اسپەتتەلە مە، بۇل ورايدا نەندەي شارالار جۇزەگە اسقان-اسپاعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. قالعان اڭگىمەنى بۇل جايلى بىزدەن گورى تولىقتاۋ مالىمەت-دەرەكتەر بىلەتىن اعايىندار ايتا جاتار دەپ ويلايمىز. ءارى، جاڭىلماس جاق بولماس دەگەندەي، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جازاتايىم ءمۇلت كەتكەن تۇستار بولسا، ولاردى تۇزەتۋگە نيەت ەتكەن اعايىندارعا ايتار العىس تاۋ­داي بولماق.

ءبىر جولى وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنىڭ باس كەزىندە تاشكەنتتەگى تەاتر-كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىندا نۇرمۇقان ءجان­تورين ەكەۋى بىرگە وقىعاندا نا­تاي كەنەسارينمەن جاقىن ارالاسىپ، جاقسى بىلگەن ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعىبەك قۇنداقباەۆ ول جونىندە بىلەتىنىم كوپ، ەكەۋمىز ارنايى جولىققاندا ايتىپ بەرەرمىن دەپ ەدى. بىراق، ۇزاماي ويلاماعان جەردەن باقيلىق بوپ، قاپى قالعان جاي بار. ايتسە دە، تەلەفوننان ءبىراز جايدى قوياردا-قويماي سۇراپ، قاعازعا تۇسىرگەن ەدىم. سوندا ءبىر بىلگەنىم، ناتايدىڭ ۇلى قازىر الماتىدا تۇرادى، سەنىمەن مىن­دەتتى تۇردە جولىقتىرامىن دەپ ەدى مارقۇم. ۇلگەرمەدى.

ناتاي كەنەسارين. كىسى ەلىندە سۇلتان بولعان سۇڭعىلا قازاق ۇمىتىلماۋى ءتيىس. تەك نامىس تۋىن قولعا الاتىن ەر بار ما؟ ماسەلە سوندا.

زاكىر اساباەۆ.

الماتى.

دەرەك كوزى: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، http://egemen.kz/03/21/23125/