4.

ول كۇندەر دە الاڭسىز وتكەن جوق. تىرشىلىكتىڭ قات-قابات قىرتىسى جازىلىپ-ورالىپ، اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ، از كۇنگى تاتتىسىمەن الداپ-ارباپ، ساناۋلى تاۋسىنشاق ساتكە دە جەتتى. ماسكەۋگە وپەراتسيا جاساتۋعا اتتاندى. سودان قايتىپ ونىڭ تابانى تۋعان جەرىن باسقان جوق. بۇل وپەراتسيانى الماتىدا جاساسا وكىنىشكە ۇرىندىرمايتىنداي دا مۇمكىندىگى بولىپتى. سول ساناۋلى كۇندەردە ءوزىنىڭ داۋدان ارىلماعان «قيلى زامان» رومانى مەن اڭگىمەلەرىن ا.پانتيەلەۆكە ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، ارتىنا قامسىز قالدىرىپ كەتتى. بۇل دا م.تىنىشباەۆتىڭ كۇندەلىك داپتەرىنە: «تۋار كۇنىڭ الدا»،– دەپ جازىپ قويعانىنداي، اعالارى وزىنە امانات ەتكەن الاش يدەياسىن كەلەر كۇندەرگە جەتكىزۋدىڭ ءبىر امالى ەدى.

تالانتى اشىلعاننان باستاپ تالقىنىڭ دۇلەيىنەن قۇتىلماعان اۋەزوۆ، ەندى، اتاق-داڭقتىڭ باس اينالدىرار ءيىرىمدى قۇيىنىنا تاپ بولدى. ول قۇيىن جان-جاعىنا قاراتپاستان ءۇيىرىپ، وي قورىتۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، جارىقتىڭ جىلدامدىعىمەن شەكتەۋلى كۇنگە جاقىنداي بەردى.

مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ اتاعى قازاق حالقى مەن ونىڭ عىلىمىنىڭ الدىنداعى ەڭ سوڭعى ءىرى پارىزىن وتەدى. ويتكەنى بۇل كەزدە ونىڭ اتاعىنىڭ ءوزى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ «سۇر كاردينالى» م.ا.سۋسلوۆتى العان بەتىنەن قايىرۋعا سەبەپ بولدى. ال بۇل دەگەنىڭىز كەڭەس تۇسىندا ەكى تۇلعانىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەگەن سەس.

ش.شوكين: «ماسكەۋگە بارعاننان كەيىن، ءازىربايجان اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى اليەۆپەن بىرگە كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كريلليننىڭ قابىلداۋىنا سۇراندىق. اكادەميك كريللين مەنى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا دايىندالىپ جۇرگەن كەزىمنەن بىلەتىن. ول مەي-ءدىڭ پرورەكتورى كەزىندە مەنىڭ دوكتورلىقتى قورعاۋىما كومەكتەسكەن بولاتىن. اكادەميك، كوپ جىلدار بويى ەلىمىزدىڭ اۋقىمدى سالالارىن زەرتتەۋگە جەتەكشىلىك ەتتى، عىلىمي زەرتتەۋ مەن اكىمشىلىك قىزمەتتى ۇيلەستىرە اتقاردى. ءىرى عالىم-ەنەرگەتيك، كوپتەگەن تاماشا كىتاپتاردىڭ اۆتورى، وعان قوسا اسا مادەنيەتتى ادام. عىلىم جونىندەگى كەز-كەلگەن ماسەلە بويىنشا ونىمەن كەزدەسۋگە قۇدايدىڭ ءوزى ءساتىن ساپ تۇردى. اليەۆ ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزداعى ەڭ باستى ماسەلە – قوعامتانۋ باعىتىنداعى ينستيتۋتتاردىڭ جاعدايى ەدى. ويتكەنى ولاردىڭ كوبىنىڭ كاتەگورياسى جاراتىلىستانۋشىلارعا قاراعاندا تومەن ەدى، سوعان وراي ولاردىڭ جالاقىسى از ءارى وزگە دە پسيحولوگيالىق سايكەسسىزدىكتەر تۋدىراتىن. سوندىقتان دا ءبىز اكادەميكتەن: ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالارىمىزداعى قوعامتانۋ ينستيتۋتتارىن ءبىرىنشى كاتەگورياعا كوتەرۋدى وتىندىك. كريللين بىزگە: مۇنداي ماسەلەلەردى شەشۋگە ءوزىنىڭ وكىلەتتىگى جۇرمەيتىندىگىن ايتتى. الايدا ول ءبىزدى سۋسلوۆپەن كەزدەستىرۋگە ۋادە بەردى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن قوناقۇيگە نازىك داۋىس حابارلاسىپ، ميحايل اندرەەۆيچتىڭ: اليەۆ پەن مەنى قابىلدايتىنىن جەتكىزدى. ... كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ادەتتەگىدەي تىعىز قوسقاباتتى قوڭىر توقىمادان تىگىلگەن كوستيۋم كيگەن (ول بۇل ۇلگىنى قاشان كوزى جۇمىلعانشا وزگەرتكەن جوق), مەكتەپتىڭ مۇعالىمى سياقتى سۇستى، وك-ءتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى سونداي بولۋ كەرەك دەگەن مەنىڭ تۇسىنىگىمە ساي ادام ەكەن. ءبىر اۋىز ارتىق ءسوزى جوق. ولشەنگەن، بىراق تا وتە سۋسىمالى، جاتتاندى سوزدەر. ءبىز ۇزىن ستولدىڭ ەكى جاعىنا جايعاستىق، سۋسلوۆتىڭ اڭگىمەگە شاقىرۋىنا وراي:

– ميحايل اندرەەۆيچ، تۇسىنىسپەستىك تۋىپ وتىر. عىلىمنىڭ اتى – عىلىم. قوعامتانۋ ما، جاراتىلىستانۋ ما، ءبارى بىردەي. ءتىپتى پاتشا ۋاقىتىنىڭ وزىندە ولار ءوزىنىڭ سىنشىلارى مەن تاريحشىلارىن قورلاعان جوق. بەلينسكيدى قالاي سىيلادى! بەنۋا مەن ستاسەۆتى شە؟، – دەدىم.

سۋسلوۆ شىدامسىزدانا ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى:

– پاتشانىڭ ۋاقىتىندا نە بولعانىن ءبىز بىلەمىز. قوعامتانۋ عىلىمدارى قوعامعا تىكەلەي پايدا اكەلمەيدى. ءبىز ەڭ الدىمەن كوممۋنيزمدى جاقىنداتاتىن ناقتى عىلىمدارعا كومەكتەسەمىز. سىزگە اشىق ايتايىن، ءبىز بۇل ماسەلەنى ورتالىق كوميتەتتە ۇزاق تالقىلادىق. ونى بىلەتىن ادامدار دايىندادى، سوندىقتان دا...

ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسىنا قارسى شىعۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا مەن ادەتتەن تىس ماسەلە رەتىندە ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنا ءبىرىنشى كاتەگوريا بەرۋدى ءوتىندىم:

– تاياۋدا جازۋشى اۋەزوۆ «اباي» ەپوپەياسىن اياقتادى. ول دا وسى ينستيتۋتتا قىزمەت ىستەيدى جانە...

وسى ارادا سۋسلوۆ مەنى تاعى دا ءبولىپ جىبەردى:

– مۇحتار اۋەزوۆ پە؟ ارينە، ونى بىلەمىن. وندا بىلاي ىستەيىك. ۇسىنىسىڭدى تاستاپ كەت. ءبىر ناتيجە شىعراۋعا تىرىسىپ كورەيىك،– دەدى».

بۇل 1961 جىلدىڭ 6-كوكەك كۇنى بولعان سۇحبات ەدى. بۇل كۇنى قانىش ساتباەۆتىڭ اسقازان راگىنە ۇشىراعانى انىقتالعان، مۇحتار اۋەزوۆتەن دە تۋرا سونداي دەرتتىڭ بەلگىسى بايقالعان كۇن ەدى.

ءيا، «سۇر كاردينال» سۋسلوۆ اۋەزوۆتى بىلەتىن. ويتكەنى، ەلۋىنشى جىلدارداعى ءوزىنىڭ «پراۆدا» گازەتى ارقىلى سالعان يدەولوگيالىق ويرانى مەن سەرگەلدەڭىنىڭ باستى نىساناسىنىڭ ءبىرى دە وسى مۇحتار ومارحانۇلى ەدى. سونداعى ادىلەتسىزدىگىنىڭ كىناسىن جەڭىلدەتكىسى كەلدى مە، جوق، ورىندى ۇسىنىسقا توقتادى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، اۋەزوۆتىڭ ەسىمى ونىڭ «سۋسىمالى، جاتتاندى» جاۋابىنا ءبىر ءسات ءدامىل جاساتىپ، يگىلىكتى شەشىم قابىلداۋعا مۇرسات بەردى.

ادامنىڭ الپىس ەكى تامىرىن ءيدىرىپ، جۇلىن-جۇيكەڭدى بوساتاتىن ءساتتىڭ ءبىرى – الىس ساپاردان وتانىڭا ورالۋ.

مىڭ توعىز ءجۇز الپىس ءبىرىنشى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءۇش ادام ماسكەۋ ساپارىنان الماتىعا پوەزبەن قايتىپ كەلە جاتتى. سىرتتاعى الاشۇبار دالاعا تەرەزدەن كوزىن ءسال قىسا قاراپ تۇرعان قانىش يمانتايۇلىنا – ءوڭىرى ورنەكتەلگەن اق كويلەك، كەڭ بالاق ماتا شالبار، تەرى سۇيرەتپە كيگەن مۇحتار ومارحانۇلى ماسكەۋدە وتكەن جازۋشىلاردىڭ سەزى تۋرالى اڭگىمەلەپ تۇر. «ماسكەۋ» قوناقۇيىندە كەزدەسىپ قالعان ەكى اكادەميك، كامەلەتكە تولار-تولماس كەزدەرىندە تانىسىپ، بۇكىل ءومىردى بىرگە وتكىزگەن دوستار ەمىن-ەركىن شەر تارقاتىسۋ ءۇشىن وسى جولدى ادەيى تاڭداپ العان. تۋعان دالانىڭ كوكتەمگى اۋاسى مەن تانىس «كەڭ، بيىك كوك اسپان» تىنىستارىن كەڭىتكەندەي بولعان مەزەتتە ءار كىم ءوز بولمەسىنە تاراستى. تۇسكى دامگە دەيىن ءوز ويلارىمەن ءوزى بوپ، ويىن جيناقتاۋعا مۇمكىندىك الدى. قانىش قالىڭ-قالىڭ پاپكالاردى اشىپ، قۇجاتتاردى اقتارىستىرۋعا كىرىستى. مۇحتار «نوۆىي مير» جۋرنالىنداعى ادەبي شىعارمالاردى وقۋىن جالعاستىردى. قانىشتىڭ شاكىرتى ءارى باۋىرىنداي قاستەرلى شافيق شوقىۇلى تۇستىككە شاقىرعاندا بارىپ ولاردىڭ باستارى قايتا قوسىلدى. ارميان كونياگى، «بورجومي» سۋى، ماسكەۋدە ءدامى ۇمىتىلا باستاعان قازى، قارتا. جول ۇزاق، وڭاشا اڭگىمەگە ۋاقىت جەتكىلىكتى. كوڭىلدى وتىرىس. ساراتوۆ قالاسىنىڭ ۆوكزالىندا شافيق سىرتقا شىعىپ، قايتا كىرگەندە ەكى اعاسىنىڭ قاباقتارىنداعى كىربىڭدى بايقادى. ەكەۋارا اڭگىمەگە ەرىكسىز كۋا بولدى.

ش.شوكين: «قانىش يمانتايۇلى مەن مۇحتار ومارحانۇلى مەنىڭ قايتىپ كەلگەنىمدى اڭعارمادى. ەكەۋىنە دە جايسىزداۋ اسا ماڭىزدى اڭگىمە باستالىپ كەتىپتى. ساتباەۆ اۋەزوۆكە قاتقىل سويلەپ وتىر. مۇقاڭنىڭ قاباعى شىتقىل تارتقان. اڭگىمە – مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ءسابيت مۇقانوۆپەن اراداعى قىرعيقاباق دۇردارازدىعى تۋرالى. پرەزيدەنت: اۋەزوۆ سياقتى جازۋشىنىڭ جاستارعا تەرىس ۇلگى قالدىرعانى جاراسپايدى – دەگەندى ايتىپ جاتتى. مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇرىننان بەرى شيەلەنىسىپ كەلە جاتقان. ونى جازۋشىلاردان وزگە جۇرتشىلىق تا جاقسى بىلەتىن. ولاردىڭ اراسىنداعى دۇردارازدىق قازاق ادەبيەتىنىڭ قامىن ويلايتىن ارىپتەستەرىنە از الاڭداۋشىلىق اكەلگەن جوق. مۇقانوۆ پەن اۋەزوۆ – تالانتى جاعىنان دا، جۇرتشىلىقتىڭ الدىنداعى بەدەلى تۇرعىسىنان دا ءبىر-بىرىنەن الشاق جازۋشىلار، ولاردىڭ ادام رەتىندە ءوزارا ءتىل تابىسا الماۋىنىڭ كەسىرىنەن ەكەۋى دە از زارداپ شەككەن جوق، كوپ نارسە جوعالتتى. قايسىسىنىڭ كىناسى باسىم – ول مەن باعا بەرەتىن ماسەلە ەمەس. ءتىپتى وعان تىرەلىپ تۇرعان ەشتەڭە دە جوق. ساتباەۆ مۇقاڭدى: ادەبيەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جەكە باسىنىڭ مەنمەندىگىنەن جوعارى تۇرۋعا شاقىردى:

– مۇقا، وسەكشىلەر سەنى ەمىن-ەركىن ارانداتىپ، پايدالانىپ جۇرگەنى ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس. پيعىلى جامان ادامدار مۇقانوۆتى اڭدىپ، ونىڭ ءسوزىن ساعان جاعىمپازدانا اسىرەلەپ جەتكىزەدى، ءسويتىپ، ەكى ۇلكەن جازۋشىنى جاستاردىڭ كوزىنشە بىرىنە ءبىرىن تابالاتىپ قويادى. ال سەن عوي سول قاسكۇنەمدەردىڭ مويىنىن قايىرىپ، قاسىڭنان قۋىپ جىبەرۋىڭ كەرەك. ساعان قۇداي كوپ نارسەنى بەرگەن، سوندىقتان دا سەنەن سۇرانىس تا ۇلكەن. سوندىقتان دا سەن ءبىرىنشى بولىپ سابيتكە دوستىق قولىڭدى ۇسىنۋىڭ كەرەك. ساعان بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ زيالىلارى قارايدى. سەن ءوزىڭنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىڭدى بارىنەن دە جوعارى سەزىنۋىڭ ءتيىس...

مۇقاڭ قانىش ساتباەۆپەن كەلىستى، بىراق وعان: ءسابيت مۇقانوۆ تا قازىر بالا ەمەس قوي، – دەپ قوسىپ قويدى. ساتباەۆ ودان بەتەر اشۋلانىپ: ۇساقشىلدىق – كۇپىرشىلدىك، بۇل ساعان جاراسپايدى – دەگەن پىكىر ايتتى. مۇنداي اڭگىمەنى تىڭداپ وتىرۋ ماعان قولايسىز كورىندى دە شىعىپ كەتتىم. جيىرما مينۋتتان كەيىن اۋەزوۆ پەن ساتباەۆ دالىزگە شىقتى. مۇحتار ومارحانۇلى قانىش يمانتايۇلىنا رازىلىعىن ءبىلدىردى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، العىسىن شىن جۇرەكتەن ايتقان سياقتى. ساتباەۆتىڭ وڭىنەن ءوزىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن دۇرىس تۇسىنگەن جازۋشىعا دەگەن ريزا كوڭىلى ءبىلىنىپ تۇردى».

شىندىعىندا دا ەكى ۇلى ادامنىڭ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى وڭاشا ارىلا شەر تارقاتقانى دا وسى بولۋى كەرەك. قوس الىپتىڭ ەسكە الاتىنى دا، ەسكەرەتىنى دە، الداعى ۋاقىتتا اتقارىلار اڭسارلى ماقساتتارى دا مول بولاتىن. ولاردىڭ وسى ءبىر ەكەۋارا اڭگىمەسىنە وتكەن ءومىردىڭ «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز»، داڭق پەن داقپىرتقا تولى، اۋىر دا ابىرويلى شاقتارى جەلى تارتتى. ويلارى تەڭ، قارىمى قاتار، بەدەلدەرى قاپتالداس، ەكەۋى دە الاش يدەياسىن مۇرات ەرتكەن ازامات ەدى، بىراق الداعى كۇندەردەگى ارماندارى ودان دا زور بولاتىن. الايدا ەكەۋى دە وسى كەلە جاتقاندا ولاردىڭ تانىنە ەڭ اۋىر دەرت – اسقازان راگى دەندەي جايىلىپ كەلە جاتقانىن بىلگەن جوق.

جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازباق بولىپ ءتيىستى دايىندىقتار جۇرگىزە باستاعان ابىلاي تۋرالى روماندى اڭسارىنا اينالدىرعان مۇحتار اۋەزوۆ، ەندى ونى جۇزەگە اسىراتىنداي قۋاتى مەن مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعىن، جارىق دۇنيەنىڭ ءدامىن ءۇش اي عانا تاتاتىنىن سەزگەندەي، سول جولى الاش ۇراندى بۇل تاقىرىپتى الكەي مارعۇلانعا اماناتتاپ، ونى قاداعالاۋدى شافيق شوكينگە تاپسىرادى. ويتكەنى، وسى جولدا قانىشتىڭ دەرتى انىقتالىپ – ەمدەلۋگە، مۇحتاردىڭ دەرتى انىقتالىپ – وپەراتسيا جاساۋعا ۇيعارىم جاسالعان بولاتىن.

بۇدان كەيىن ولاردىڭ سىر اشىپ سويلەسەتىندەي ۋاقىتتارى دا قالمادى. دەمەك، بۇل جولعى سىرلاسۋ – ەكى ۇلى ادامنىڭ باقۇلداسۋعا مۇمكىندىك العان انت مەزگىلى ەدى. ال مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ  «دوستىق قولدارىن الىسۋعا» وتكىنشى ۋاقىت، قاربالاس تىرشىلىك، قاتەرلى سىرقات مۇرشالارىن كەلتىرمەدى.

وكىنىشكە وراي، جاقسى دايىندىقپەن باستالعان بۇل تاقىرىپتى قيلى-قيلى تىرشىلىكتىڭ قىسپاعىندا عۇمىر كەشكەن الكەي مارعۇلان دا جۇزەگە اسىرا الماي كەتتى. الەكەڭ مارقۇم بىزگە سونى ارمانداي ايتىپ، وكىنىشىن جاسىرا الماي، ءىلياس ەسەنبەرلينگە ءۇمىت ارتۋمەن دۇنيەدەن ءوتتى. ابىلاي مەن كەنەسارى جونىندەگى جيناستىرا باستاعان ارحيۆ دەرەكتەرىنىڭ توپتاماسى ارنايى قوردا شاڭ باسىپ جاتىر. انت مەزگىلى تاقاعاندا قىزى دانەل ارقىلى ءبىزدى ىزدەتىپ، اماناتى بارلىعىن سەزدىرىپتى. «اياۋلى تۇرسىن!..» – دەپ باستالعان وسيەت حاتى دا اياقتالماي قالىپتى. ۇزىلمەگەن ءۇمىتتىڭ ءجىبىن – ۇزىلمەيتىن الاش يدەيالى ۇرپاقتىڭ كەلەشەكتە جالعاستىراتىنىنا سەنىم كامىل الاش يدەياسىن جۇرەگىنە قۇنداقتاعان اياۋلى ۇستاز، پروفەسسور قايىرجان بەكحوجيننىڭ الاش مۇراسىن زەرتتەۋگە دايىنداپ، مۇراعاتتارعا جەتەلەپ اپارعان ءۇش شاكىرتىنىڭ بىرەۋى زارقىن (زارىققان) تايشىبايدىڭ «قازاقتىڭ حانى – ابىلاي» اتتى ەكى تومدىق جيناق قۇراستىرۋى سول ەكى ۇلى تۇلعانىڭ اڭسارىنىڭ ورىندالۋى جولىنداعى اماناتتى ءىستىڭ ءبىرى. ال ەكىنشى شاكىرتتىڭ دە، ياعني، ءبىزدىڭ دە سول پارىزدى وتەۋگە باعىتتالعان تالپىنىسىمىزعا وزدەرىڭىز دە كۋا بولىپ وتىرسىزدار.

سونىمەن، سونداي الاڭى مول ارمانمەن وتكەن سوڭعى ساتتەرىنىڭ كۋاسىندەي بولعان، ۇلى جازۋشىنىڭ دەمى ۇزىلەر الدىندا جازىلعان ەستەلىكتەر مەن ءوزىنىڭ حاتتارىن كەلتىرۋمەن قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن بۇل باياندى دا اياقتايمىز. وسى لەبىزدىڭ ىشىندە ونىڭ ومىرگە قۇشتارلىعى دا، وكىنىشى دە، ءۇمىتى دە، دامەسى دە، دوستىعى دا بار.

ە.يسمايىلوۆ: «1961 جىلى ماي ايىندا مۇحاڭ سىرقاتتانىپ، اۋرۋحانادا جاتتى. تەمپەراتۋراسى جوق، دەنى ساۋ سياقتى. سىرقات بولسا دا جاڭادان اشىلعان ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ جاتتى. كۇن سايىن م.بازارباەۆتى، ە.ليزۋنوۆانى، مەنى، تاعى باسقا جولداستاردى اۋرۋحاناعا شاقىرىپ، اقىل-كەڭەس ايتىپ، تىنىمسىز جۇمىس ىستەۋمەن بولدى.

سول كەزدە مۇحاڭ جاتقان اۋرۋحانادا اقىن جۇماعالي ساين دا جاتىر ەكەن. ونىڭ اۋرۋى كۇننەن كۇنگە مەڭدەپ، ءحالى اۋىرلاي بەردى. مۇحاڭ ءوز سىرقاتى جايىنا قالىپ، كۇنىنە الدەنەشە رەت ءار جەرگە تەلەفون سوعىپ، باس دارىگەرگە جولىعىپ، قايتكەندە دە جۇماعاليدىڭ ءحالىن جەڭىلدەتۋگە زەر سالدى.

ء«وزىڭىز دە سىرقاتسىز عوي»،– دەگەنىمدە: ء«بالى، جۇماعاليعا قاراعاندا مەن ساۋ اداممىن عوي، تۇرەگەلىپ ءجۇرمىن، ءبىر جۇمادان كەيىن موسكۆاعا بارىپ ەمدەلىپ، ار جاعىندا انگلياعا ۇشىپ كەتكەلى وتىرمىن (اعىلشىن قوعام قايراتكەرى، 1956 جىلى ۇيىندە قوناقتا بولىپ كەتكەن حيۋلەتت دجونسوننىڭ شاقىرۋى بويىنشا – ت.ج.), مەنى نە قىلاسىڭ، جۇماعالي جارىمجان عوي، ارتتا ءالى جەتىپ ۇلگەرمەگەن بالالارى قالىپ بارادى»،– دەپ بارلىق جاناشىرلىق قامقورلىعىن ايتىپ وتىردى.

مۇحاڭ مايدىڭ اياق كەزىندە اۋرۋحانادان شىقتى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ءوزىنىڭ سىرقاتى تۋرالى دارىگەرلەردىڭ قورىتىندىسى ايتىلدى. مەن سول كەشتە ۇيىندە بولىپ ەدىم، مۇحاڭ كوڭىلسىز ەكەن. «ۇلتاباردا ءبىر نارسە بار ەكەن، ايتۋلارىنا قاراعاندا ءوزى سۇيەل سياقتى، سونى كرەمل اۋرۋحاناسىندا ەمدەلىپ جازۋ كەرەك نەمەسە وپەراتسيا جاساپ الدىرتىپ تاستاۋ قاجەت كورىنەدى»،– دەگەندى ايتتى. وسى سىرقاتتىڭ ارتىندا ۇلكەن ءزىل جاتقاندىعى دا، وسىعان ءوزى ىشتەي قىنجىلاتىندىعى دا مۇحاڭنىڭ ءاربىر سوزىنەن بايقالىپ وتىردى.

«وپەراتسياسىز ەمدەلۋگە بولماس پا ەكەن؟»،– دەگەنىمىزدە، مۇحاڭ وسى ءسوزدى اۋىرلاعانداي قاباعىن شىتىپ، ء«پوليپتىڭ ارتى جامان اۋرۋعا، دەرتتى ىسىككە سوقتىرۋ قاۋپى جانە بار. مەن ونى دا سەزەم، اسقىندىرىپ العانشا، تاۋەكەل قىلىپ، نەسىنە بولسىن شىداپ باققان ماقۇل»،– دەدى. ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتتى.

ەمدەلمە، وپەراتسيا جاساتپا – دەپ اقىل ايتارلىق جەر ەمەس. بۇل – دارىگەرلەردىڭ جانە ءوزىنىڭ كەسىپ-پىشكەن بايلامى. كوركەم شىعارما تاعدىرى ءسوز بولسا، داۋلاسىپ ءبىر نارسە ايتار ەدىك. ال مىنا جايعا كەلگەندە داعدارىپ وتىرىپ قالدىق.

مايدىڭ 28-ءى كۇنى جۇماعالي قايتىس بولدى. مۇحاڭ قابىرعاسى قايىسا قاتتى جىلادى... ءبىر جاعىنان جۇماعالي ولىمىنە قايعىرىپ، اسىرەسە، ونىڭ سەمياسىنا جانى اشىپ كۇيىنەتىن بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ىشتەي ءوز سىرقاتىنىڭ جايىن دا ويلانعانى بايقالعانداي ەدى. جۇماعاليدىڭ جابدىعىنا جۇمسالسىن دەپ مۇحاڭ مەن ارقىلى ءبىرتالاي قاراجات بەرىپ جاتىپ: ء«بىزدىڭ سەميامىز ءدال جۇماعالي سەمياسىنداي جەتىمدىك كورمەس-اۋ»،– دەپ كۇرسىندى. ء«بىز» دەگەن سوزىنەن كوڭىلىم تاعى دا ءبىر سەكەم العانداي بوپ تۇرشىگىپ قالدىم.

ارتىنشا مۇحاڭ ماسكەۋگە جۇرۋگە دايىندالىپ جاتتى. ءدال جۇرەر كۇنى زەيىن شاشكيننىڭ «تەمىرتاۋ» رومانىن مەنەن سۇراپ، بىرگە الا كەتتى. ەڭ سوڭعى حاتى وسى رومانعا ارنالعاندىعى جۇرتشىلىققا ايان. ءيۋننىڭ 3-كۇنى مۇحاڭدى اەرودرومعا شىعارىپ سالىپ، قوشتاسىپ قالا بەردىك. ءبىزدىڭ مۇحاڭدى اقىرعى كورۋىمىز ەدى بۇل. ودان كەيىن ەكى رەت حات جازىسىپ، ءبىر رەت تەلەفونمەن سويلەسىپ حال-ءجايىن ءبىلدىم. 18- يۋن كۇنى اۋرۋحانادان جازعان حاتىن 22-كۇنى الدىم. مەن وسى حاتتى العاننان كەيىن قاتتى ويلاندىم، قوشتاسىپ وتىر ما، وسيەت ايتىپ وتىر ما؟ مەن تاعى دا حات جازدىم، ەكى رەت جازىپ، ەكى رەت جىرتىپ تاستادىم، اقىرى حاتتى موسكۆاعا بارا جاتقان جۇبايى ۆالەنتينا نيكولاەۆنادان بەرىپ جىبەردىم، وسى حات مۇحاڭا ءيۋننىڭ 25 -كۇنى تابىس ەتىلىپتى. حات اشىلىپ وقىلعان، بىراق ەشبىر بەلگى جوق...».

ىرىمشىل ادام ءۇشىن مۇنداي تاعدىرلى توعىستىڭ جۇرەگىڭدى قۇمىقتىرا مۇڭعا باتىرىپ، ماڭگىلىك اڭسارى باسىلمايتىن ساعىنىشپەن جانىڭدى كۇيدىرە سىزداتاتىنى بار. ءومىر مەن ءولىمنىڭ، بار مەن جوقتىڭ، ءپاني مەن باقيلىقتىڭ ىستىق وكىنىشتى تابى كەۋدەسىن قارىعانى انىق. وسىناۋ ءبىر دەرتتى اقىننىڭ كوز الدىندا باياۋ سونگەن عۇمىرى اۋەزوۆكە جالعان دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن بارىنشا تەرەڭ تەبىرەندىرە سەزىندىرگەن، تۇرشىكتىرە تىتىركەندىرگەن، شىمىرلاتا شامىرقاندىرعان سياقتى.

ا.براگين: «مەن ونى سوڭعى رەت كورگەنىم جادىمدا ماڭگىلىك ساقتالىپ قالدى. ول اقىن جۇماعالي سايندى جەرلەۋ كەزىندەگى زيرات باسىنداعى مامىردىڭ جەلدى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. جەرلەۋ ءراسىمى باستالعان ساتتە ول ارادان اۋەزوۆ كورىنبەپ ەدى. ول جاڭا عانا اۋرۋحانادان شىقتى – دەسكەن بولاتىن. ءبىز اشىق قابىردىڭ باسىندا يىقتىرەسە دوڭگەلەنىپ تۇرعامىز. الدەكىم باقۇلداسۋ ءسوزىن ايتىپ جاتقان. ءبىر جولداسىم:

– وڭ جاعىڭا قاراشى،– دەپ سىبىرلادى.

قاراسام، مۇحتار جۇرتتىڭ بارىنەن وڭاشا، جالعىز ءوزى وقشاۋلانا مۇڭعا باتىپ تۇر ەكەن. دەنەسى ىسىلعان، جۇدەگەن ءوڭى ادەتتەگىدەي قارا قوڭىرقايلانىپ، ءوزىنىڭ ۋايىمىنا ءوزى باتىپ، قاتىپ قالىپتى، ونىڭ كوزىنەن پارلاپ تۇرعان جاس تامشىلارى ماعان قورعاسىننان قۇيىلعانداي اۋىر كورىندى.

– ول ادامداردى شىن جۇرەگىمەن بەرىلە سۇيەتىن ەدى، سوندىقتان دا قايعىعا قابىرعاسى تەز قايىسادى،– دەدى سول كۇنى كەشتە ءبىر قازاق اقىنى. – ول ءبارىن دە بىزدەن تەرەڭ سەزىنەتىن. ول ءومىردىڭ باعاسىن بىلەتىن، ونىڭ ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ سىرى دا سوندا جاتىر.

سول ساتتە تۋرا ءبىر ايدان كەيىن مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ وزىمەن قوشتاسامىز دەپ ەشكىمدە ويلاعان جوق».

ال ونىڭ ءوزى سول ساتتە قابىردىڭ باسىندا تۇرىپ: ءوزىنىڭ ءتانى دە ءدال وسى ءوزىنىڭ تابانى باسىپ تۇرعان جەردەن ورىن الۋى مۇمكىن – ەكەنىن ويلاپ، قۇمىعىپ تۇرعان شىعار، بالكىم.

ماسكەۋگە ۇشاردىڭ الدىندا ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ ەسىنە سالعان مىنا ءسوزى سوعان انىق سەندىرەدى.

ۆ.ن.اۋەزوۆا: «1926 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىز ءوز تاعدىرىمىزدى قوسۋعا بەل بايلادىق. مۇحتار ومارحانۇلى مەنى الداعى ۋاقىتتا نە كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتۋدى وزىنە پارىز ساناسا كەرەك، ماعان ءبىراز جايلاردى ءتۇسىندىرىپ بەردى. سونىڭ ىشىندە ەسىمدە قالعانى، سەمەي قالاسىندا جول-جونەكەي جولىققان ءبىر بالگەردىڭ وزىنە بال اشىپ بەرگەنى، ءوزىنىڭ الداعى ءومىرىنىڭ قالاي وتەتىنى تۋرالى اڭگىمەسى. سول بالگەردىڭ اتى-ءجونىن، بولماسا وعان قالاي كەزدەسكەنىن مۇحتار ومارحانۇلىنان سۇراپ الماعانىما ءالى دە وكىنەمىن. الگى بالگەر ادەتتەگىدەي الاقانداعى سىزىقتار ارقىلى ەمەس، مۇحتار ومارحانۇلىنا ءحارپى تانىس ەمەس ءبىر كىتاپتاعى جازۋ ارقىلى بولاشاعىن بولجاپ بەرىپتى. مۇحتار ومارحانۇلى كوزىن ءسال كىسىڭقىراپ تۇرىپ: «ونىڭ ايتۋىنشا مەن وتە، ءتىپتى اسقان اتاقتى ادام بولادى ەكەنمىن»،– دەدى. كورىپكەل وعان: 3 رەت نەكەگە وتىراسىڭ، ۇيلەنگەننەن سوڭ ءۇش جىلدان كەيىن ءۇشىنشى ايەلىڭ دۇنيەدەن قايتادى نەمەسە ماڭگىلىك ايىرىلاسىڭ. بۇل سەنىڭ سوڭعى ۇيلەنۋىڭ بولادى، بۇدان كەيىن قايتىپ ۇيلەنبەيسىڭ. سەن 56 جاستا جارىق دۇنيەمەن قوشتاساسىڭ جانە تۋعانىڭنان باستاپ ءۇش رەت تانىڭە پىشاق تيەدى-ءمىس»– دەپتى. مەن مۇحتارعا: «مۇمكىن مەنىڭ پەشەنەمە ءومىرىڭ قىسقا بولسىن دەپ جازىلعان شىعار. سوڭدىقتان دا قالعان ءومىرىمىزدى بىرگە وتكىزەيىك»– دەدىم.

الايدا وسىنىڭ بارلىعى سوقىر سەنىمگە نەگىزدەلگەن نانىم مەن ىرىم سياقتى كورىنگەنىمەن، كورىپكەلدىڭ مەڭزەگەن مەرزىمدەرى ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدىڭ قيىن دا كۇردەلى كەزەڭدەرىنە تۇپ-تۋرا كەلىپ وتىردى. ءۇش جىل بىرگە تۇرعاننان كەيىن ول تۇتقىنعا الىندى دا، مەن مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ومىرىنەن ىسىرىلىپ قالا بەردىم، كوز جازدىرىپ كەتتىم، 1953 جىلى تۋرا ەلۋ التى جاسقا كەلدى... مىنە، سول 1954 جىلى ماعان جازعان حاتىنىڭ ءبىر ءۇزىندىسى مىناۋ: «بالكىم، سەن سەزىپ تە جۇرەگەن بولارسىڭ. ءومىرىمىزدىڭ وتكەن قيىن بەلەستەرىندە، ادىلەتسىز جازاعا ۇشىراعان جىلداردا مەن سەن ءۇشىن قاتتى تولقىدىم. سەنى قايعىعا باتىرىپ، بالالارىممەن بىرگە قاراجاتسىز قالدىرماس ءۇشىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلۋگە بارمىن. ايتەۋىر شەيىت بوپ كەتكەنشە سەندەرگە ءبىراز تالعاجاۋ بولاتىن قاراجات قالدىرىپ، الاڭسىز وتسەم دەپ تىلەپ ەدىم»،– دەپتى وندا.

مۇنى ەسكە الىپ وتىرعان سەبەبىم، سول ءبىر جىلداردان كەيىن الگى كورىپكەلدىڭ ايتقاندارى تۋرالى ەشقاشان دا ەكەۋارا اڭگىمەلەسىپ كورمەسەك تە، ساۋەگەيدىڭ ءسوزى مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ويىنان كەتپەپتى. ويتكەنى ماسكەۋگە اتتانىپ بارا جاتىپ ول ماعان: «بۇل مەنىڭ سوڭعى وپەراتسيام، مەنىڭ ءۇشىنشى رەت «پىشاققا ءتۇسۋىم»،– دەدى. ول وزىنە جاسالعان وپەراتسيالاردى ساناپ ءجۇرىپتى: سەمەيدە سوقىرىشەككە جاساتتى، ودان كەيىن ماسكەۋدەگى رىجيح جاساعان وپەراتسيا، ەندى مىنە، ءۇشىنشى جانە ەڭ سوڭعى وپەراتسياعا تاۋەكەل ەتىپ، وزىنشە ىرىمداپ وتىر. ول مۇنى الدەبىر كوتەرىڭكى كوڭىلمەن، بەينە ءبىر اۋىر جۇكتەن قۇتىلىپ جەڭىلدەپ قالعان ادام سياقتى بوپ ازىلدەي ايتتى. مۇنىڭ سوڭىنىڭ قايعىعا اكەپ سوقتىراتىنىن كىم بولجاپ ءبىلدى دەيسىڭ، الدەبىر كەسىرلى دەرتتىڭ الدىن الاتىن ساقتىق وپەراتسياسى دەپ تۇسىندىك قوي، ونى ەشكىم دە قاۋىپتى قادام دەپ ويلاعان جوق. ال ونىڭ ءوزى بولسا عوي: بۇل مەنىڭ سوڭعى رەت «پىشاققا ءىلىنۋىم»، ال سودان كەيىن قاۋىپ-قاتەرسىز تاماشا ءومىر سۇرەمىن – دەپ ەسەپتەپ، ەرەكشە قۋانىپ ءجۇردى».

ءسويتىپ ول اقىرعى ساپارعا وسىنداي اۋىر ويمەن جەڭىل اتتاندى.

ع.بيسەنوۆا: «قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ، ادەبي قاۋىمنىڭ اعاسىنداي بولعان مۇقاڭنىڭ ءبىر جاققا ساپارعا شىعۋى مەن قايتىپ ورالۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن توي بولاتىن. مۇندايدا مۇحاڭ ۇيىنە شىعارىپ سالۋشىلار مەن توسىپ الۋشىلار تولىپ كەتەتىن-ءدى.

مىنە، جولداس-جورالارى، دوستارى، تۋعان-تۋىستارى، شاكىرتتەرى تاعى دا مۇقاڭنىڭ ۇيىنە جينالدى. بۇل جولى ول ەمدەلۋگە موسكۆاعا جۇرگەلى وتىر. كىسىنىڭ سونشالىق كوپ جينالعانىنا ريزا بولدى ما، الدە كوپشىلىكتىڭ وزىنە دەگەن جاقسى تىلەگىن، نيەتىن ىرىم ەتتى مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر مۇحاڭ ەرەكشە كوڭىلدى بولدى. ول اۋرۋ جايىن اۋىزعا دا العىسى كەلمەدى. بۇرىنعىسىنشا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، كۇلىپ-ويناپ جارقىن وتىردى.

ءسويتىپ، كوشكەن ەلدەي ۋلاپ-شۋلاپ ونشاقتى ماشينامەن اەروپورتقا دا جەتتىك. سامولەتتىڭ ۇشۋىنا ءالى ءبىراز بار. ورتادا مۇحاڭ، اينالا كوپشىلىك. تاعى دا تاماشا اڭگىمە، تاعى دا جاقسى تىلەك. اقىرى ءاز اعا كوپشىلىكپەن قوشتاسىپ، سامولەتكە وتىردى. مۇحاڭدى شىعارىپ سالۋشىلار «يل-18» ۇشقانشا تارامادى. اقىرى سامولەت تە كوتەرىلە جونەلدى. مۇحاڭ مىنگەن سامولەت بىردەن-بىرگە بيىكتەي بەردى، بيىكتەي بەردى. سامولەت ەمەس، مۇحاڭنىڭ ءوزى بىردەن-بىرگە جوعارىلاپ، اۋەلەپ بارا جاتقان سياقتى. ءيا، مۇحاڭ قاشان دا اسپانداي بەرەدى، بيىكتەن-بيىككە شىرقاي بەرەدى!»

ول ءوزىنىڭ وسى اقتىق ساپارىندا مۇقىم عۇمىرىن كوز الدىنا كەلتىرىپ، ءار قايسىسىنىڭ ديدارىن كورگەندە سول ادامعا قاتىستى مەيىرىمدى دە شۋاقتى، جانىنا جاقىن دا جىلى ساتتەرىن ەسىنە الاتىنداي قيماس ادامدارىنىڭ كوپشىلىگىمەن كوزايىم بولدى. اعايىن، تۋىس، دوس، جاران، قيماس جاندار ونى الماتىدان الاقانىنا سالىپ شىعارىپ سالدى. ماسكەۋدە ونىڭ رۋحاني وسيەتىنىڭ يەسى بولىپ قالعان، ول دۇنيەدەن قايتقان سوڭ «قيلى زامان» سياقتى قيىن تاعدىرلى شىعارمالارىن جارىققا شىعارعان ل.پانتيەلەۆ پەن ز.كەدرينا سياقتى ەرلى-زايىپتى جاناشىر دوستارى، الاقانىنا سالىپ قارسى الدى.

ز.كەدرينا: «مۇحتار ومارحانۇلى ءوزىنىڭ قوناقتا بولعان ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇنىن ءبىزدىڭ ۇيدە وتكىزىپ ەدى-اۋ. ونىمەن بىرگە ازەربايجان جازۋشىلارى سۇلەيمان راگيموۆ پەن مەحتي گۋسەين جانە دۇنيەجۇزى ادەبيەتى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ارفو اۆەتيسوۆنا پەتروسيان مەن قازاق اقىنى ءابدىلدا تاجىباەۆ بولدى.

بۇل مۇحتار ومارحانۇلى اۋرۋحاناعا جاتۋعا ءتيىستى كۇننىڭ الدىنداعى عانا كۇن ەدى. كەيىن اۋرۋحاناعا سول بارعان ساپارىنان ورالمادى عوي.

مۇحتار موسكۆاعا ەمدەلۋگە كەلەدى دەگەندى ءبىر كۇن بۇرىن ەستىپ قاتتى قوبالجۋلى ەدىك. ويتكەنى، ونىڭ اۋرۋىنىڭ ءتۇرى جونىندەگى كوڭىلسىز كۇدىكتەردى ءبىز بىلەتىنبىز-ءدى. ايتسە دە، ۆنۋكوۆو اەرودرومىندا كۇتىپ العانداعى، قوناق ۇيىندە بىرگە بولعان كۇنىمىزدەگى ونىڭ جايما-شۋاق كۇيى ءبارىمىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدى جاي تاپتىرعانداي بولدى. قوناق ۇيىندە كوپ ادام جينالدى، كوڭىلدى وتىرىس بولىپ، جاقسى-جاقسى توستار ايتىلدى. مۇحتار ومارحانۇلى جەپ-ءىشىپ، ءازىل ايتىپ، وتە كوڭىلدى وتىردى.

دەگەنمەن، بۇل كۇنى ونىڭ وڭىندە الدەنەندەي ءبىر تولعانىس كولەڭكەسى بار ءتارىزدى ەدى. ازەربايجان دوستارىمىزدىڭ ۇيىمىزدە ءبىرىنشى رەت بولۋى ەدى دە، مۇحتار ولارعا ءبىزدىڭ ءۇيدى تانىستىرىپ وتىرعانداي بولدى. ول ارامىزدا تالاي جىلدان بەرى كەلە جاتقان تۆورچەستۆولىق دوستىق تۋرالى، ءبىزدىڭ سەميامىز جايلى، وزبەك پەن قازاق دوس-جاراندارىمىز جونىندە، سونداي-اق ءبىزدىڭ باياعىدان-اق «موسكۆاداعى توبىقتى اۋلەتىنەن» ەكەندىگىمىز جايىندا ءازىل، كۇلدىرگى ارالاس كوپ اڭگىمە ايتىپ وتىردى. ءبىز اس ۇيگە بارعانىمىزدا مۇحتار ءوزىنىڭ ادەتتە كەلگەن سايىن داستارقان باسىندا وتىراتىن ورنىنا وتىرماي، ونى ازەربايجان جولداستاردىڭ ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى سۇلەيمەن راگيموۆقا ۇسىندى.

– مەن وسى ۇيدە بۇل ورىندا كوپ جىل بويى وتىرىپ كەلدىم،– دەدى».

ءيا، ول سول كۇنى تەك قانا وسى ءۇيدىڭ عانا ەمەس، مىناۋ جالعاننىڭ دا ءتورىن بوساتىپ بەرىپ ەدى. ەندى ونىڭ ورىنىن «اكەسى مەن بالاسىنداي» بولعان شىڭعىس سياقتى اماناتىن ارقالاپ قالعان باۋىرلارى باستى.

ش.ايتماتوۆ: «تاعدىر دەگەندى قويساڭشى. مۇحاڭمەن اقىرعا رەت 1961 جىلى اۋرۋحاناعا جاتار الدىندا «موسكۆا» قوناق ۇيىندە جولىقتىم. ءوزى اسا كوڭىلدى ەكەن. ەلدەن الىپ كەلگەن قازى-قارتاسىمەن اسىقپاي شاي ءىشىپ، اكەلى-بالاداي ەمىن-ەركىن سىرلاسىپ تۇنگى ساعات 1-گە دەيىن وتىردىق. – كۋنتسەۆو اۋرۋحاناسىنا جاتقالى كەلدىم. پوليپ دەگەن زالالسىز ىسىك كورىنەدى. كۇش-قۋاتىم بار، قوڭدى كەزىمدە قۇتىلعانىم ءجون شىعار،– دەدى. ۇلى ۇستازدىڭ ىستىق ديدارىن اقىرعى مارتە كورىپ، قولىنان ءدام تاتىپ، لەبىزىن سوڭعى رەت ەستىپ تۇرعانىمدى بىلسەمشى! كەلەسى كۇنى ويىمدا تۇك جوق مەن فرۋنزەگە ۇشىپ كەتتىم...».

قىسقا عۇمىردىڭ ساناۋلى كۇندەرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىن ول ومىرگە دەگەن عاشىقتىقپەن، ءوزى ايتقانداي، «قوماعاي عاشىقتىقپەن» سەرگەك وتكىزدى. ول ءوزىنىڭ انت مەزگىلىندەگى كوڭىل اۋانىن:

«بىراق بارىنەن دە ۇدايى ساۋ، سەرگەك كەۋدەمەن، اسىرەسە، ءومىردى تازا، مول سۇيۋمەن ءوتىپ كەلەمىن. سولاي توپشىلاسام: كۇيگەنىمنەن – سۇيگەنىم كوپ، تۇڭىلگەنىمنەن دە – سەنگەندىگىم كوپ، جيرەنگەننەن كورى  قۇمارتقانىم كوپ، بۇگىنگى ءومىردى شابىتتانا ءسۇيۋىم، شەكسىز قىزىعا ءسۇيۋىم انىق مول»,– دەگەن وزەكتى جارعان ىستىق سەزىممەن جەتكىزدى.

ايتىلماعان اماناتىم، ۇمىتقان وسيەتىم قالماسىن – دەگەندەي، جايشىلىقتا سىرتقا شىعارا بەرمەيتىن سىرلارىن حاتقا ءتۇسىردى. ءتانى – ماسكەۋدە، جانى – الماتىدا، جۇرەگى – ەكى ورتاداعى جولاۋشى بولدى. ول وسى كۇندەرى كيەسى قايتىپ ورالعان اۋليەلىك قاسيەتىن قايتا تاپقانداي سونداي ءبىر كورەگەندى، كورىپكەلدىك بولجاۋلار دا جاسادى.

17-ماۋسىم كۇنى ءوزى باتىل ۇسىنعان ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جاڭادان تاعايىندالعان وتىز جاسار ديرەكتورى م.بازارباەۆقا:

«قادىرلى دوس ءمۇسىلىم! حاتىڭدى الىپ قاتتى ىرزا بولدىم. كوڭىل، بەيىل، تىلەكتەستىگىڭە كوپ-كوپ العىس ايتام. ينستيتۋت ومىرىنە جەگىنە كىرىسكەن كورىنەسىڭ... وندىرە تارتىپ، ۇدەپ-ۇدەپ كەتە باراسىڭدار – دەپ نىق سەنەمىن. ەندىگى ءبىراز ماسەلەلەرىڭ شەشىلىپ تە قالعان شىعار... مەن 20-سى كۇنى بولاتىن كونسيليۋمدى توسىپ وتىرمىن. سولار وپەراتسيا جاسا دەسە – جاساتامىن. بۇل حات توي ۇستىندە بارار. قازاقستاننىڭ ۇلى توي مەرەكەسى كەزىندە بار-بار كوللەكتيۆىڭدى، ۇلكەن-كىشى دوس-جاراننىڭ بارشاسىن دوس كوڭىلمەن قۇشاقتاپ قۇتتىقتايمىن!»,– دەپ تىلەك ءبىلدىردى.

كيەسىنىڭ يەسىنە قايتىپ ورالعانى سول ەمەس پە، وسىندا ايتقانى ءدال كەلدى. قازاقستاننىڭ قىزىعى ءوزىنىڭ قارالى حابارىمەن قاباتتاسا كەلەتىنىن سەزگەندەي سول 18-ماۋسىم كۇنى «دوسى، سۇيىكتىسى، تاعدىرى بايلانعان، اياۋلى جەنەچكاعا – ەۆگەنيا ليزۋنوۆاعا:

«سەندەردە، الماتىدا مەرەكە ءوتىپ جاتقان كۇنى ماعان وپەراتسيا جاساپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ءتىپتى مۇنىڭ سولاي بولعانى: ونىڭ ۇستىنە تويعا قوسقان مەنىڭ دە شىمشىم ۇلەسىم بار ەكەنىن سەزىنە وتىرىپ، بارلىق قيالىممەن، شىن جۇرەگىممەن ول مەرەكەدە سەندەرمەن بىرگە ءجۇرمىن – دەگەن ويمەن ءوزىمنىڭ سانامدى جۇباتۋ ءۇشىن دە وتە جاقسى بولدى»,– دەپ جازعانىنان-اق، ايتەۋىر سول كۇندەرى ونىڭ ساناسىندا توسىن ءبىر وزگەرىستىڭ بولاتىنىن تۇيسىكپەن تۇيسىنگەنىن اڭعارۋعا بولادى. 

مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ سوڭعى جان سىرىن قاپتالداس ءىنىسى، كەنەسارى تۋرالى قۋعىندى بىرگە باسىنان كەشىرگەن ەسماعامبەت يسمايىلوۆقا اشىپتى.

«موسكۆا، كۋنتسەۆو. 18.06.61. ەڭ قىمبات ءىنى-دوسىم ەسەت! كەشە حاتىڭدى الىپ ەم. وقتا-تەكتە ءبىر ايتىلاتىن كوڭىل-جۇرەك سوزدەرى ايتىلعان ەكەن. العىس دەگەن از عانا. ورايىنا سونداي شىندىق جۇرەك قۇشاعى لايىق تا. مەن سەنى قازاق ادەبيەتىنىڭ، ادەبيەت عىلىمىنىڭ اجىراماس، قاجىماس، جىلدار جۇرسە ارىماس جەگىندىسى – ەڭبەك تورىسى دەيىم. سول ءۇشىن سۇيەم دە، بەك باعالايمىن. ادامدىعىڭ، ادالدىق دوستىعىڭ وزىنە ءبىر دارا. سەنىڭ جۇرتقا ەتكەن ەڭبەگىڭ از با؟ سەن مەنى ايتىپسىڭ، سونى وقىپ وتىرىپ مەن سەنىڭ ءوزىڭدى كوپ-كوپ ەسكە الدىم. ء«وزى عوي وسىنداي كوپكە كومەگى، كوپ ىسكە سەبى ءتيىپ، تالايدا تالايدان العىس العان جان»،– دەيمىن. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاق سوۆەت ادەبەيەتىنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى جازۋشىلارىنا سەنى مەن سەندەي بىرنەشە جانداردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى از با؟ جاقىندا موسكۆادا ءالجاپپار، تاحاۋي، قالتاي ۇشەۋى وتىرعان ءبىر وتىرىستا: سىنشى – وقىتۋشى – زەرتتەۋشى سەن باستاعان عالىمداردىڭ جازۋشىلار ءۇشىن قادىرلى كومەك ەڭبەگى قاندايلىق ەكەنىن سويلەپ ەم.

مەنى كوپ ايتقانسىڭ، كوپ جۇرگەن سوڭ جاقسى-جامان ۇزاق ءومىر جولىم جامالا بەرەتىن شىعار. «كوپ جۇرگەن» دەگەننەن شىعادى. بۇرىن جاسى ۇلكەننىڭ جاقسى بەلگىسى ەسەبىندە ء«بىر كويلەكتى بۇرىن توزدىرعان عوي» – دەيتىن ەدى. كويلەكتى بۇرىن توزدىرا ءجۇرىپ ءوزىن دە قوسا توزدىرا جۇرەتىنى ەسەپكە الىنبايتىن. مەن تەگى ءومىردىڭ ورى-قىرى، بيىگى مەن ويپاڭى، قىستالاڭى-شاتقالى دەگەندى كوبىرەك كورگەمىن. كەيبىرەۋلەر(دىڭ) ءومىرى ءبىر كەلكى، تۋرا، ءتۇزۋ، جاتتىق، جازىق جولىنداي وتكەن بولسا، مەنىكى ءتىپتى ساۋشىلىق جاعىنىڭ وزىنەن العاندا دا جاۋراتقانداي ءتارىزدى.

بىراق بارىنەن دە ۇدايى ساۋ، سەرگەك كەۋدەمەن، اسىرەسە، ءومىردى تازا، مول سۇيۋمەن ءوتىپ كەلەمىن. سولاي توپشىلاسام: كۇيگەنىمنەن – سۇيگەنىم كوپ، تۇڭىلگەنىمنەن دە – سەنگەندىگىم كوپ، جيرەنگەننەن كورى  قۇمارتقانىم كوپ، بۇگىنگى ءومىردى شابىتتانا ءسۇيۋىم، شەكسىز قىزىعا ءسۇيۋىم انىق مول.

بۇنىڭ ءبارى بىلايىنا ايتقاندا، ومىردەگى «الىمى قايتپاعان» دەگەندى اڭعارتسا – «بەرەرىم دە سارقىلماعان» دەگەندى دە ويلاتسا كەرەك. سوندىقتان دا ومىرىمىزگە، زامانىمىزعا، ەڭبەگىمىزگە – بار كۇيىمىزگە قۇمارمىن دەيمىن دە.

ناۋقاسىم جانعا باتقان نارسە بولماسا دا وپەراتسياسىز ايىقپايدى دەسەدى. ول قاجەت بولسا كەيىنگە نەسىنە قالدىرامىن؟ مەزگىل كەيىندەگەن سايىن مەن الپىس تورتتەن ارى كۇشەيە بەرمەيىم (ساۋشىلىق جاعىنان) – قايتا السىرەي بەرمەيىم بە، ال اۋرۋ بولسا كۇتە بەرمەسە، وزدىگىنەن كەتپەۋگە مۇمكىن عوي. سوندىقتان ءتۇبى ءبىر وپەراتسياسىز بولمايتىن بولسا وسىنداي سەمىز، كۇيلى كەزىمدە جاساتقانىم ءجون بە دەپ تۇرمىن. الداعى سەيسەنبىدە – بۇرسىگۇنى كونسيليۋم بولادى. سول نە دەسە دە كونەمىن دەپ تۇرمىن.

جاقىندا سەنىكى سياقتى اسا دوس قىمبات حاتتى ەۆگ. ۆاس.-نادان (ەۆگ. ۆاس. ليزۋنوۆا) الدىم. ءمۇسىلىم دە جاقسى تولىق حات جازىپتى. ۋاحاتوۆ تىلەكتەستىك جايىن جازىپ ۆاك-تىڭ حابارىن توسىپ جۇرگەنىن ايتىپتى. جازىلىپ شىققان سوڭ ونىڭ دا، بالتاشتىڭ دا جايلارىن ۆاك-تان بىلەمىن.

زاكيدى السا – ەڭ بولماسا رۋكوپيس بولىمىنە السىن (ەگەر اۋەلبەكتى الۋ قاجەت بولسا), ال ك – ءدى (تانىلمادى) ليزۋنوۆاعا بەرۋ قاجەت، قاجەتى – اۋەلبەك قوي. مەن ونىڭ وزىنە بۇل جونىندە ەش نارسە ايتقان ەمەسپىن. ءۇي ىشىڭە تەگىس سالەم. قوش.  مۇحتار اۋەزوۆ».

بۇل مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ عىلىمنىڭ  «ەڭبەك تورىلارىنا» جولداعان سوڭعى «قوشى». اجال الدىندا تۇرسا دا ءومىردى قانداي عاشىقتىق قۇشتارلىقپەن سۇيگەن دەسەڭشى! وپەراتسيانىڭ ءساتى بەلگىلەنگەن كۇنى تۇندە جازىلعان:

«بىراق بارىنەن دە ۇدايى ساۋ، سەرگەك كەۋدەمەن، اسىرەسە، ءومىردى تازا، مول سۇيۋمەن ءوتىپ كەلەمىن. سولاي توپشىلاسام: كۇيگەنىمنەن – سۇيگەنىم كوپ، تۇڭىلگەنىمنەن دە – سەنگەندىگىم كوپ، جيرەنگەننەن كورى  قۇمارتقانىم كوپ، بۇگىنگى ءومىردى شابىتتانا ءسۇيۋىم، شەكسىز قىزىعا ءسۇيۋىم انىق مول. بۇنىڭ ءبارى بىلايىنا ايتقاندا، ومىردەگى «الىمى قايتپاعان» دەگەندى اڭعارتسا – «بەرەرىم دە سارقىلماعان» دەگەندى دە ويلاتسا كەرەك. سوندىقتان دا ومىرىمىزگە، زامانىمىزعا، ەڭبەگىمىزگە – بار كۇيىمىزگە قۇمارمىن دەيمىن دە. ناۋقاسىم جانعا باتقان نارسە بولماسا دا وپەراتسياسىز ايىقپايدى دەسەدى. ول قاجەت بولسا كەيىنگە نەسىنە قالدىرامىن؟ مەزگىل كەيىندەگەن سايىن مەن الپىس تورتتەن ارى كۇشەيە بەرمەيىم (ساۋشىلىق جاعىنان)»,– دەگەن جولداردا قانشاما ارمان، ماقسات، ىستىق قۇشتارلىق، ومىرگە قانباعان ماحاببات بار.

(جالعاسى بار)

Abai.kz