سۋرەت: اڭساعان مۇستافانىڭ "كوبەي، قازاق" اتتى سۋرەتى

جەر قوزعالسا دا قوزعالمايتىن بەيعامدىعىمىز قايدا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن؟ بۇل ساۋالدىڭ توركىنى بۇگىنگى قازاقتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا كەلىپ تەلىنەدى. ۇلان-عايىر ولكەنى مەكەن ەتكەن حالىقتىڭ سانى ءالى كۇنگە تومەن. ءاربىر شاقىرىمعا شاققانداعى ادامداردىڭ سانى جاعىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەمدە كەيىنگى ورىنداردامىز.

كەيبىر وڭىرلەردە تۇرعىنداردىڭ سانى ءوسۋدىڭ ورنىنا ازايىپ كەتۋى ەل كەلەشەگىنە قاۋىپتەنۋگە يتەرمەلەيدى. ەلىمىزدە كەيىنگى 10 جىلدا 4 وبلىستا حالىق ءوسىمى كۇرت تومەندەپ بارا جاتقاندىعى ايقىندالىپ وتىر. ول وڭىرلەر بولاشاقتا سايىن ساحارا بولىپ قانا قالا ما؟ ستاتيستيكا بويىنشا، تۇرعىن سانى شىعىس قازاقستاندا – 60 مىڭعا كەمۋدىڭ سالدارىنان، 70-تەن استام مەكتەپ جابىلعان. وسىنداي كورسەتكىش ەلىمىزدىڭ كەيبىر ايماقتارى بويىنشا دا ورىن الىپ وتىر. مىسالى، قوستانايدا – 35 مىڭعا، اقمولا وبلىسىندا 15 مىڭعا دەيىن تۇرعىن سانى ازايسا، سولتۇستىك قازاقستاندا ادام سانى 100 مىڭعا كەمىگەنى بايقالادى. اتالعان ەلدى مەكەندەردەگى ادام سانىنىڭ ازايۋى، قازاقستاننىڭ جەكەلەگەن وڭىرلەرىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدا بەلسەندى ازاماتتاردىڭ كەمۋى، جۇمىس كۇشىنىڭ تاپشىلىعى، مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى، ءتىپتى ەلدى مەكەندەردىڭ جويىلۋى، اۋىلشارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىنىڭ ازايۋى سياقتى ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ، جالپى، وڭىرلەردىڭ، كاسىپكەرلىكتىڭ جانە شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ءماجىلىستىڭ جاقىندا اشىلعان ءتورتىنشى سەسسياسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ دەپۋتاتتارعا حالىقتىڭ كوشى-قون ماسەلەسىنە قاتىستى زاڭ جوباسىن مۇقيات قاراۋدى تاپسىرعان بولاتىن. سىرتتان كەلەتىن قانداستاردى تۇرعىن سانى ازايعان ايماقتارعا ورنالاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن شارتتاردى زاڭعا قوسۋ جوسپارلانۋدا. ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى وسى بولماق. جاقىندا وكق بريفينگىندە كوشى-قون ماسەلەسى بويىنشا بايانداما جاساعان قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ شەتتەن كەلگەن قازاق اعايىندارعا ازاماتتىق بەرۋ مەرزىمىن قىسقارتۋ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ: «قازىرگى كوشى-قون زاڭىنا سايكەس، سىرتتان كەلگەن قازاقتارعا ازاماتتىق بەرۋدى 4 جىلعا دەيىن سوزۋ دۇرىس ەمەس. 2014 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى. سونىمەن قاتار، ورالماندارعا ءار ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر دە قاراستىرىلادى»، – دەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قانداستار قازاقستاننىڭ 14 وبلىسىنا دا شوعىرلاندىرىلادى. بۇل رەتتە قولعا العان باستامالار اياقسىز قالعانى ءالى ۇمىتىلا قويعان جوق. مىسالى، شقو-دا ورالماندار اۋىلىن سالۋعا بولىنگەن قاراجات تالان-تاراجعا ءتۇستى، ۇيلەر دۇرىس سالىنعان جوق. سىرتتان كەلگەن قانداستارعا ازاماتتىقپەن بىرگە ءۇي بەرۋ جانە جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسى تولىق شەشىمىن تابا قويعان جوق. ايماقتارداعى تۇرعىن سانىنىڭ كۇرت تومەندەۋى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ەلىمىزدىڭ باستى قالالارى الماتى مەن استانا قالاسىنا كوشۋ سانىنىڭ ارتۋىمەن دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سوڭعى ستاتيستيكالىق كورسەتكىش بويىنشا جالپى ءوسىم الماتى قالاسىندا 1,23 پايىزدى كورسەتسە، وبلىستىق اۋىلداردا بۇل كورسەتكىش 0 پايىزدى قۇراپ وتىر. قالالى جەردىڭ تۇرعىنى بولۋعا جاستاردىڭ جاپپاي ۇمتىلۋى جاعدايدى ودان ارمەن كۇردەلەندىرۋدە. بۇعان قوسا، اۋىلدى مەكەندەردە جاس مامانداردى جۇمىسپەن قامتۋ ءالى جولعا قويىلار ءتۇرى كورىنبەيدى. وسىنداي تۇيتكىلدەردىڭ سالدارىنان ايماقتارداعى حالىقتىڭ ءوسۋ قارقىنى باياۋلاپ، اۋىلداردىڭ ءسانى مەن سالتاناتى كەلىسپەي تۇر. 

ەركەجان جۇماتاي

"تۇركىستان" گازەتى