قازاق قۇرىلتايىنا قاتىستى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ سىني پىكىرىمەن پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى وقىرماندارى تانىس بولار. ايدوس ءامىروللاۇلى اتالعان قۇرىلتايدا بايانداما جاساعان كوممۋنيست عازيز الدامجاروۆتىڭ  سوزدەرىنەن دە «ءىلىپ الار ەشتەڭە تاپپادىم. ول كىسىنىڭ ايتقاندارى باياعىداعى "زنانيە" قوعامىنىڭ لەكتورلارىنىڭ قالاداعى زاۋىتقا كەلىپ، "مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ كەرەك" دەيتىن   جاتتاندى باياندامادان اسپادى. قايتا جارىسسوزدەگى حابارلامالار، ايماقتاردان كەلگەن ازاماتتاردىڭ سوزدەرى ءجۇز ەسە مازمۇندى، تارتىمدى بولعانداي كورىندى» دەيدى.

-  ال، ايەكە، قۇرىلتايدا باس بايانداماشى عازيز الدامجاروۆقا شۇيلىنۋىڭىزگە جول بولسىن. ونى سىناۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

قازاق قۇرىلتايىنا قاتىستى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ سىني پىكىرىمەن پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى وقىرماندارى تانىس بولار. ايدوس ءامىروللاۇلى اتالعان قۇرىلتايدا بايانداما جاساعان كوممۋنيست عازيز الدامجاروۆتىڭ  سوزدەرىنەن دە «ءىلىپ الار ەشتەڭە تاپپادىم. ول كىسىنىڭ ايتقاندارى باياعىداعى "زنانيە" قوعامىنىڭ لەكتورلارىنىڭ قالاداعى زاۋىتقا كەلىپ، "مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ كەرەك" دەيتىن   جاتتاندى باياندامادان اسپادى. قايتا جارىسسوزدەگى حابارلامالار، ايماقتاردان كەلگەن ازاماتتاردىڭ سوزدەرى ءجۇز ەسە مازمۇندى، تارتىمدى بولعانداي كورىندى» دەيدى.

-  ال، ايەكە، قۇرىلتايدا باس بايانداماشى عازيز الدامجاروۆقا شۇيلىنۋىڭىزگە جول بولسىن. ونى سىناۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- ونى ءسىزدىڭ گازەتتە دە، باسقا دا باسىلىمداردا دا كوپتەن بەرى اشىق ايتىپ ءجۇرمىن. كەزىندە سەرىكبولسىن ابدىلدينگە دە اشىعىن ايتقام. جاقىندا كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان عازەكەڭە دە قايتالادىم. الدامجاروۆتى ادام، تۇلعا رەتىندە سىيلاۋعا دايىنمىن. دەگەنمەن ونىڭ بۇگىنگى ساياسي ۇستانىمدارىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە قازاق بولا وتىرىپ، كوممۋنيست اتانۋ - ساتقىندىقپەن پارا-پار. كەزىندە ۇلتىمىزدى جويا جازداعان يدەولوگيانى ۇيالماي ۇستانۋ - قازاقتى قورلاۋ. سوندىقتان كوممۋنيستىك ليدەرلەردىڭ "ۇلتشىلدىعىنا" كۇمانمەن قارايمىن. كوممۋنيستەر قازاققا بىردەڭە ايتۋ ءۇشىن  لەنين مەن ستالين سياقتى قانىشەرلەردىڭ قىلمىسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراسىن. ولاردىڭ اتىن شىعارىپ، كوككە كوتەرۋلەرىن قويسىن. سودان كەيىنگىسىن ۋاقىت كورسەتەر. ءبىر اعالارىمىز عازەكەڭ دە كەرەمەت ۇلتشىل دەپ قالدى. ونىسى راس بولسا، ازاماتتىق، ادامي، قازاقي تاڭداۋىن جاساسىن. بۇگىن، ءدال قازىر. ولاي ەتپەسە، اعامىزدىڭ بۇل تىرشىلىگى تۇسكە دەيىن پەداگوگ، تۇستەن كەيىن پەدوفيل بولعانداي اسەر ەتەدى ەكەن. ارينە، پەداگوگ تا، پەدوفيل دە بالالاردى وزدەرىنشە جاقسى كورەتىن شىعار، الايدا بۇل ەكەۋىنىڭ  "بالالاردى جاقسى كورۋىنىڭ" ماقساتى مەن مۇراتى ءار-ءتۇرلى ەمەس پە؟ بار مەڭزەگەنىم وسى عانا...

-  وسى قۇرىلتايدىڭ ءوتۋ بارىسىنا قاراپ، قىزىل ءسوزدى سۋداي ساپىرعان قازاقتىڭ باسى ەشقاشان بىرىكپەيتىن سياقتى كورىنەدى عوي...

-  مەن وسىنداي جالپىلاما سوزدەر مەن پايىمداردان اۋلاق جۇرۋگە شاقىرار ەدىم. قازاقتىڭ ۇلكەن ماسەلەگە، جەمە-جەمگە كەلگەندە بىرىگەتىنىنە، بىرىگە الاتىنىنا تولىق سەنەمىن. ءوزىمىزدىڭ حالقىمىزدى قارالاپ، جەرلەي بەرگەننەن نە شىعادى؟ كەيبىر اعالارىمىز سياقتى قازاقتىڭ قاراڭ بولاشاعى حاقىندا وكىنە بەرسەك، كۇرسىنە بەرسەك نە بولادى؟ ماسەلە باسقادا. قالىڭ قازاق ءدال بۇگىنگى قۇرىلتاي كوتەرگەن ۇراندار مەن لوزۋنگىلەر توڭىرەگىنە بىرىگە مە دەپ وزىمىزگە سۇراق قويىپ كورەلىك. مەنىڭ ويىمشا، ول ەكىتالاي دۇنيە. ولاي بولاتىن بولسا، ماسەلەنىڭ ءمانىسىن قازاقتان ەمەس، ءوز باسىمىزدان ىزدەسەك قايتەدى؟ مىسال كەلتىرە وتىرايىن. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك: جەردى قايتادان مەملەكەتتەندىرۋ كەرەك دەگەن ۇران تاستادى. وعان جينالعاندار دۋ قول شاپالاقتادى. اسىرەسە قالادا تۇرىپ جاتقاندار قىزۋ قولدادى. ال، جاقسى، مەملەكەت قايتادان بارلىعىن ءوز قولىنا الدى. سوندا نە بولادى؟ ەگەر جاڭاعىداي ۇران تاستاعانداردىڭ قيسىنىنا سالساق، جەردى يەلەنىپ وتىرعاندار ونى مەملەكەتكە تاپسىرۋى كەرەك. سونى مەملەكەت قايتا ءبولىپ، قايتادان كوممۋنيزم ورناتپاقشى ما سوندا؟ الدە قايتادان كولحوز قۇرامىز با؟ ول ءۇشىن قايتادان كامپەسكە وتكىزىپ، حالىق جاۋلارى مەن بايلاردى اتىپ، يتجەككەنگە ايدايمىز با؟ وسى قيسىندى جالعاستىرا بەرەر بولساق، وندا قالاداعىلار دا كەزىندە جەكەشەلەگەن پاتەرلەرىن مەملەكەتكە قايتارۋ كەرەك. سەبەبى جالپى "ادىلدىك" پرينتسيپتەرى اۋىلدىقتارمەن قاتار قالالىقتاردى دا قامتۋى ءتيىس. سوندا ازامات سوعىسىن باستاپ كەتۋىمىز كەرەك پە 1918-ءشى جىلداعىداي؟ ونداي جاعداي بولا قالسا، تالاي "قاراش-قاراش" قايتالانادى دەپ نەگە ەشكىم اۋزىن اشپادى؟ كۇرەك پەن كەتپەندى سوڭعى رەت وسىدان قىرىق جىل بۇرىن ۇستاپ كەتكەندەر بۇگىنگى كۇنى جەردى يەلەنىپ، ونىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ وتىرعان ۇلكەن تاپ وكىلدەرى تۋرالى نەگە ۇندەمەيدى؟ ماسەلە جەردى ميلليون گەكتارلاپ العاندار تۋرالى ەمەس: ولاردى ءسوزسىز ورنىنا قويۋ كەرەك. ال ءبىر-ەكى گەكتارعا استىق، كارتوپ ەگىپ، جەكەشەلەنگەن شابىندىقتارعا مالىن جايىپ كۇنەلتىپ جۇرگەن قازاقتى قايتەمىز؟ ەكىنشى رەت قولدان اشتىق جاساپ بەرەمىز بە؟ اۋىلدىڭ كوپشىلىگى قازاق دەگەن ءوزىمىز ەمەس پە؟ سوندا قالاي؟ قيسىن قايدا؟ وسىنداي جالعان كوممۋنيستىك، سوتسياليستىك ۇرانداردان قاشان قۇتىلامىز؟ جەر بولعان سوڭ ونىڭ يەسى بولۋى كەرەك. يەسىز جەردىڭ كيەسى بولمايدى. مەملەكەت پەن قوعام سول جەردىڭ قورلانباۋىن، ءتيىمدى پايدالانۋىن قامتاماسىز ەدىپ قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك. بۇل الەمدىك ءۇردىس. بولماسا، ءبىز بۇگىنگى قىرعىز ەلىندەگىدەي جاعدايعا تۇسەمىز. جەرى بارلار مەن جەرى جوقتار ول جاقتا اشىق تەكە-تىرەسكە شىعىپ وتىرعان جوق پا؟ قازاقتىڭ تۇبىنە جەتسە وسى جەر داۋى جەتۋى مۇمكىن. وسىنى دا ۇمىتپايىق. ال ەلدى بىرىكتىرەتىن مىسالدار كەرەك بولسا، ونىڭ بارلىعى باياعىدان ايان: ول تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ، ۇلتتىق مەملەكەتتى ۇلتتىق مۇددەگە ساي جۇمىس ىستەتكىزۋ، ۇلتتىق بايلىقتىڭ ۇلت مۇراتىنا قىزمەت ەتۋى، قازاق ءتىلى، تاريحى، ءدىلى، ءدىنى، تۇرىك بىرلىگى.

-  اۋزىڭىزدان قىرعىزستان دەگەن ءسوز شىعىپ قالدى. قۇرىلتايداعىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى قىرعىزستاندى ءجيى مىسال ەتتى. سوعان ۇمتىلۋىمىز كەرەك دەدى. سوعان قالاي قارايسىز؟

- قىرعىزستانداعى جاعدايدى قازاقستاندا قايتالاۋ كەرەك دەگەندە ءوز باسىم ۇلكەن كۇدىكپەن قارايمىن. ءبىز بۇگىن پاراساتىمىزدىڭ بەزبەنىنە دەموكراتيانىڭ قۇنى مەن مەملەكەتتىڭ ماقساتىن سالىپ، ولشەۋىمىز كەرەك. قايسىسى ارتىق؟ كورشى قىرعىز ەلىندە مەملەكەت جويىلىپ، ودان قالسا، ەكىگە ءبولىنۋ قاۋپى بار. بىزگە دە كەرەگى وسى ما؟ ەگەر دەموكراتيا تاۋەلسىزدىكتەن ايىرۋعا اكەلسە، ەلدىڭ، جەردىڭ ىدىراۋىنا اپارسا، وندا ونداي دەموكراتيانىڭ قۇنى ءبىر تيىن. دەموكراتيانىڭ ورناۋى بيلىكتى ءبىر ءبانديتتىڭ قولىنان ەكىنشى بانديتتىڭ قولىنا اپارىپ بەرە سالۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مەملەكەتىمىزدىڭ دەموكراتيالىق مەحانيزمدەرسىز ءومىر سۇرە المايتىنى دا حاق. دەموكراتيا دەگەنىمىز جەكە باستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنەن باستالسا، دەموكراتيالىق مەملەكەت - تاريحي سۇزگىدەن وتكەن، شىڭدالعان ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جەمىسى. وعان جەتۋ ءۇشىن بۇگىنگى بيلىكتى قيراتۋ، تاقتان تايدىرۋ جەتكىلىكسىز. نازارباەۆ كەتسە بولدى، ەلىمىز جەرۇيىققا انيلاپى، ەرتەگىدەگىدەي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايدى دەپ ساناۋ - ساياسات ەمەس، ساياسي ساندىراق. تاريحتان بىلەمىز: ناعىز كۇردەلى ساياسي سىناق اۆتوريتارلى بيلىك قۇلاعان كۇننەن باستالادى. وسىعان دەيىن قوردالانعان، جينالعان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى جارىققا شىعا باستايدى. سول كەزدە اۋىل ەمەس، مەملەكەتتى شايىپ كەتەتىن ۇلتتىق دەڭگەيدەگى قىزىلاعاشتىڭ قايتالانبايتىنىنا كەم كەپىل؟ اۋىلعا ەل امان بولسا اسارلاتىپ كومەك بەرۋگە بولار، ال مەملەكەتكە قول ۇشىن كىم سوزا قويادى دەرسىز؟ ولاي بولاتىن بولسا، ءبىز مىقتاپ ويلانۋىمىز كەرەك. ساياساتتا وڭاي جول بولمايدى. وڭاي جولدار مەن وڭاي شەشىمدەر ءتۇپتىڭ-تۇبىندە تىعىرىققا اپاراتىنى ايقىن.

- مۇحتار شاحانوۆتىڭ قوزعالىسى العاش قۇرىلعان كەزدە، ءبىزدىڭ گازەت: «بۇل ۇيىم ەكىگە، ۇشكە، ءتىپتى قىرىققا جارىلادى» - دەپ، جازعان ەدىك. سول پىكىر شىندىققا اينالاتىن ءتۇرى بار عوي؟

- مۇحتار اعامىز باستاعان "تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ" قوزعالىسى ەندى عانا بەكىپ، ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەلەرىن شەشىپ كەلەدى. قۇرىلماعان ۇيىمدى ءبولىندى، جارىلدى دەۋ قاتەلىك بولار. جاقىندا عانا جالپى جيىن بولىپ، وندا قوزعالىستى قۇرۋدىڭ جولدارىن، قوزعالىستىڭ جارعىسىن تالقىلادىق. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، مۇحاڭ ەلىمىدەگى كەز-كەلگەن پارتيامەن تەڭ تۇلعا. حالقىمىزدىڭ اسىل ازاماتى، سۇيىكتى ۇلى. ول اعامىزدىڭ بەدەلىن، وعان دەگەن حالىقتىڭ ءىلتيپاتىن بىزدەر بيلىكتى ۇلت ماسەلەسىنە قاراتۋ ءۇشىن دۇرىس پايدالانۋىمىز قاجەت. ولاي بولاتىن بولسا، مۇحاڭ باستاعان قوزعالىس ۇلتتىق ۇيىمداردى، جاستار ۇيىمدارىن، زيالى قاۋىمدى بىرىكتىرىپ وتىراتىن "اعا ۇيىمعا", "اربيتر ۇيىمعا" اينالۋى ءتيىس. ونىڭ قاسىنان تالاي ۇيىمدار، قورلار، قوعامدىق بىرلەستىكتەر قۇرىلا بەرسىن، قانات جايسىن. بىراق، "تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ" دەر كەزىندە ۇلتقا دا، بيلىككە دە، پارتيالارعا دا باعدار بەرىپ، ءجونىن ايتىپ وتىراتىن، بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ، ارەكەت ەتۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىراتىن ۇلت ورداسىنا اينالۋى ءتيىس. ەگەر بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ ءداستۇرى پايدا بولسا، ول ەرتە مە، كەش پە ينستيتۋتقا اينالادى. بۇگىن بيلىكتەن باسقا قوعامعا ءسوزى وتەر ينستيتۋت جوق. ونداي ينستيتۋتتاردى دامىتۋعا بيلىكتىڭ قۇلقى دا جوق سياقتى بولىپ ەلەستەيدى. ولاي بولاتىن بولسا، كەم دەگەندە ءبىر بەدەلدى ۇلتتىق، قوعامدىق ينستيتۋتتى دۇنيەگە اكەلۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. ارينە، وسىنداي قيسىندى قابىلداعىسى كەلمەيتىن، ءوز باسىنا توبە، ءوز اينالاسىنا كوسەم بولعىسى كەلىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. بىراق ولاردىڭ ۋاقىتى الدەقايدا ءوتىپ كەتكەن. جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس دەيدى قازاق. ولار بىردەڭە دەپتى، ولار رەنجىپ جاتىر ەكەن دەپ ۇلتتىڭ كوشىن توقتاتىپ قوياتىن ۋاقىتىمىز جوق. ساياساتتىڭ جاپان دالاسىندا جالعىز قالام دەۋشىلەرگە ارتىق ءسوز ايتىپ، سولاردىڭ لاڭى مەن ايقايىنا نازار اۋدارۋدىڭ قاجەتى شامالى. ول دا ساياسي تاڭداۋ شىعار. وعان دا تۇسىنىستىكپەن قارايىق.

- قۇرىلتايدا قازاقتىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارى، اقىن-جازۋشىلارى بولمادى عوي. وسىعان قاراعاندا، قازاق ماسەلەسىنە جانى اشيتىن زيالى قالماعان سياقتى ما، قالاي ويلايسىز؟

- ءوز باسىم ونداي جاعداي بولاتىنىن سەزگەم. تاڭ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. زيالى قاۋىمنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ۇران تاستاۋ مەن قاتتى ءسوز ايتۋ ازدىق ەتەدى. جازۋشىلارىمىز دا سوقىر ەمەس: بەدەلى، سالماعى بار ادامداردىڭ، ۇيىمداردىڭ ماڭىنا عانا توپتاسادى.

- قۇرىلتايدا سويلەگەن ازاماتتاردىڭ كوبى كەنەسارى حان جايلى پىكىر ايتتى. ساياساتكەر رەتىندە ايتىڭىزشى، كەناسارىنىڭ باسى تابىلىپ، ەلگە اكەلىنسە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن وزگەرتۋگە بولادى دەگەن ءسوز بار. وسىنىڭ ءجونىن ءتۇسىندىرىڭىزشى؟

-  كەنەسارى - قازاق ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ سيمۆولى. بۇل ءسوزسىز. ونىڭ رۋحى، ءىسى بىزگە رۋح بەرۋى كەرەك. الايدا ونىڭ باسىن اكەلسەك بولدى، قازاقتىڭ باعى اشىلادى، بيلىكتىڭ باسى كەتەدى دەۋ بارىپ تۇرعان ناداندىق. ونىڭ باسىن ەلگە قايتارۋ مىندەت، تاريح الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىز! الايدا تەك وسىنى عانا ساياسي كۇرەستىڭ مۇراتى، جالاۋى ەتۋ - قيانات. قاي تۇرعىدان الساق تا. اقىل-پاراسات تۇرعىسىنان بۇل - تاپ-تازا فەتيشيزم، ءدىني تۇرعىدان - كۇپىرلىك. ەگەر رۋحتى، جىگەر مەن قايراتتى جۇرەگىمىزدەن تابا الماساق، وندا ەشقانداي باس تا، باسقا دا جادىگەر دە بىزگە كومەكتەسە المايدى. كەزىندە، ەسىمدە بار، ءدال وسىنداي اڭگىمەلەر تايقازاندى اكەلەر الدىندا كوپ تاراعان بولاتىن. تايقازاننىڭ قوجا-احمەت كەسەنەسىنەن ورىن العانىنا قانشاما جىل ءوتتى، جاعدايمىزدىڭ جاقسارعانى شامالى. ەرتەڭ ەر كەنەنىڭ باسىن تاۋىپ، ەلگە اكەلىپ، ارۋلاپ تۇركىستانعا قويالىق. جاعداي تاعى دا وزگەرمەۋى مۇمكىن. سول كەزدە بىرەۋ ءال-ءفارابيدى، تاعى بىرەۋ - بەيبارىستى اكەلۋ كەرەك دەپ ۇران تاستاۋى عاجاپ ەمەس. ودان قالسا اتتيلا مەن شىڭعىسحان دا بار. تاريحىمىزدى تەرەڭ بىلسەك، ودان تاعلىم الساق، پاراساتپەن تارازىلاساق ۇلتتىق رۋحتى وياتۋعا بولادى. ونىڭ ويانۋىن، جاندانۋىن بەلگىلى ءبىر وقيعاعا نە جادىگەرگە بايلاپ قويۋعا ءوز باسىم قارسىمىن.

-  وسى قۇرىلتايدان كەيىن بولاشاقتا بۇدان دا ۇلكەن قۇرىلتاي وتكىزەمىز دەگەندى ەستىدىك. العاشقى قادامىمىز قيىنداۋ بولدى، كەلەسىدە كوش ءجۇرىپ كەتەدى دەپ ويلايسىز با؟

- مەن بىلسەم جازدا الەم قازاقتارىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى وتەدى. سونى ايتىپ وتىرعان شىعارسىز. ال وتكەن قۇرىلتايعا بايلانىستى نيتسشەنىڭ ء"بىزدى ولتىرمەگەن نارسەنىڭ بارلىعى بىزگە كۇش بەرەدى" دەگەن ءسوزى ەسىمە كەلەدى. وتكەن ءىس ءوتتى، بولار ءىس ءبىتتى. ول دا تاريح بولىپ قالار. ۇلتتىڭ ويانۋى، وي مەن رۋح سىلكىنىسى ءبىر قۇرىلتايمەن شەشىلەتىن ءىس ەمەس. وسىدان دا ساباق الا بىلەيىك.

سۇحبات «دات» جوباسىمەن جارىق كورىپ جاتقان «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىندە باسىلعان. www. abai.kz اقپاراتتىق پورتالى سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسى بەرىپ وتىر.