كەزىندە سۋ توگىلمەس بوزجورعالارى قازاقتاعى بايگەنىڭ باسىن بەرمەگەن، سالماعى 1 توننا 200 كگ بولعان اسىل تۇقىمدى قاسقا بۇقاسى كەڭەستىك كەزدىڭ رەكوردىن جاساعان، 380 مىڭنان استام حالقى بار بۇرىنعى سەمەي ءوڭىرى توزىپ بارادى. نارىق زامانىنان باستاپ جۇدەپ-جاداپ، توزىپ-تەنتىرەگەن ەلدىڭ دەنى جۇمىسسىز. سايدىڭ تاسىنداي اپتال ازاماتتارى وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، قان تۇكىرگەن، قالانىڭ قاڭعىباس يتتەرىمەن تالاسىپ، كۇرەسىن جاعالاپ، 40 جىلعى اتوم، سۋتەگى بومبالارىنىڭ زاردابىن كورىپ، قۇر تەرىسىنە عانا ءىلىنىپ جۇرگەن 40 مىڭنان استام ادامنىڭ تالكەككە تۇسكەن تاعدىرىن ءبىز سياقتى اقساقالدار ايتپاساق، ءبىز ويلاماساق، كىم ويلايدى؟!

ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، سەمەي ەلىنىڭ بۇگىنگى الەۋمەتتىك حال-احۋالى ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن مۇشكىل حالدە. قىرىق جىلعى قوپارىلىس استىندا قالعان، جاقپار تاسى وتقا كۇيىپ كۇل بولعان سەمەي تاۋلارىنىڭ قينالعان، كۇڭىرەنگەن ءۇنى شىعادى!..

ەندى سول سەمەيدىڭ 40 جىلعى جارىلىستان ۋلانعان توپىراعىن تىرشىلىككە جارامدى، پوليگون ايماعىنىڭ جەرىن پايدالانۋعا، ەگىن ەگۋگە بولادى دەپ، ۇگىت-ءۋاج ايتقان دانىشپاندار پايدا بولا باستادى. جۇمىسسىز حالىقتىڭ كوز جاسىن سۇرتۋگە كومەكتەسەدى دەپ جۇرگەن پروفەسسورىمىز ناسۋروللا بورتەباەۆتىڭ (سۋرەتتە) «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە شىققان سوزىنە قاراساق (13 قاراشا، 2013 ج.), «پوليگون ايماعىندا ايتارلىقتاي قاتەر جوق» ەكەن.

 «40 جىلعى پوليگون ايماعى تۇگەلدەي زەرتتەلىپ، ونىڭ ەشقانداي زيانى جوق، ەش الاڭداۋعا بولمايدى، رادياتسيا دەڭگەيىن ساراپتامادان وتكىزدىك، قالىپتى» دەپتى دارداي دوكتورىمىز. ونىمەن قويماي: «تسەزي-137 مەن سترونتسي-90 قاتار جارىلعان كەزدە، قورشاعان ورتاعا تريتي يادرولارى دا بولىنەدى. اۋاداعى جارىلىستار كەزىندە بۇل راديواكتيۆتى يادرولار تەز جوعارى كوتەرىلىپ، جالپى كونتسەنتراتسياسى تەز ارادا تومەندەيدى. ال جەراستى جارىلىستارىندا ول سۋدىڭ قۇرامىنداعى سۋتەگىمەن الماسىپ، جەراستى سۋىنا ارالاسىپ كەتەدى دە، جوعارى رادياتسيالىق دەڭگەيى ساقتالادى... بەلگىلى ۋاقىت وتكەن سوڭ ول جەراستى سۋلارى تازا بولادى» – دەيدى عالىم اعامىز.

وسى دانالىققا تابىناسىز با، تاڭداناسىز با؟ ەڭ باستىسى – سول سەمەي جەرىنىڭ ادامدارىن كوپە-كورىنەۋ الداۋى جانعا باتادى. سەبەبى «زياندى، قاۋىپتى جەرلەر الدەقاشان قورشالىپ قويىلعان» دەيدى. ال جەرگىلىكتى ادامدار سول قورشالعان جەردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورە الماي وتىر. قاي جەر قورشالعانى بەلگىسىز. شىلعي وتىرىك...

عالىم اعامىز سول دەگەلەڭ تاۋىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلە مە ەكەن؟ بۇگىندە دەگەلەڭ تاۋىنىڭ جەرىنە ەككەن جەمىسىڭ، جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ايتقانداي، «قاۋىنىنا ادام سىيىپ، قيارىنا ەشكى سىيىپ جاتسا، ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟».

ءبىر عانا اباي مەن ابىرالى اۋداندارىندا 30 مىڭنان استام ادام سۋتەگى مەن اتوم بومباسىنىڭ سالدارىنان بولعان ءتۇرلى اۋرۋلارمەن اۋىرىپ، سەمەي قالاسىنىڭ كوشەلەرىندە قايىر تىلەپ وتىرعان اتوم سىناعى مۇگەدەكتەرىنىڭ جانىن وسىلايشا تۇسىنۋگە بولا ما ەكەن؟!

جەگەن تاماقتارىنىڭ ءنارى جوق (بازار باعاسى قىمبات), الىپ جاتقان ءبىلىمى شامالى (قالادا 200-دەن استام بالا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جىل سايىن وقۋدان باس تارتىپ، قايىر سۇراپ كوشەدە ءجۇر), كيەيىن دەسە كيىمى جوق. كۇنى كەشە ءماجىلىستىڭ ەكس-دەپۋتاتى امانكەلدى ايتالى اعامىز: «رەسپۋبليكا بويىنشا 4 مىڭ بالانى شەتەلگە ساتىپپىز، ول ازداي رەسپۋبليكادا 6 مىڭنان استام جەتىم بالا بار ەكەن»، – دەدى.

بىلتىرعى جىلدىڭ كوكتەمىندە شقو-داعى ءتورت تۇلىك مالدى قىرىپ كەتكەن اۋسىل دەرتىنىڭ قىتايدان كەلگەنىن ۇمىتقان وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ بيىل وبلىستىڭ ءۇرجار اۋدانىندا بۇرشاق ەگۋگە بىرنەشە مىڭ گەكتار جەردى ءبولۋ ارقىلى قىتاي ينۆەستيتسياسىن تارتىپ، مۇندا قىتايلىق ماماندارمەن ارنايى تەحنيكالار جەتكىزىلگەن كورىنەدى. ءسويتىپ، «شەتەل قارجىلارىن تارتتىق»، «الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيانى ەندىردىك»، «ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ باسەكەلەستىگىن قامتاماسىز ەتتىك» دەيتىن سىلتاۋلار بۇگىنگى بيلىكتىڭ «برەندىنە» اينالدى. جەر ءجانناتى زايسانداعى مۇناي مەن گاز ونىمدەرىن قىتايلار اكەتىپ جاتىر. ال سول مۇناي، گاز ونىمدەرى كاسىپورنى العاشقى كەزدە جەرگىلىكتى ادامداردى جۇمىسقا تارتسا، بۇگىنگى كۇنى «قازاقتار جۇمىس ىستەي المايدى» دەگەن سىلتاۋ ايتىپ، ونىڭ باسشىسى – قىتاي ازاماتى 90%، ياعني تۇگەلدەي قىتايلىقتار كەلىپ-كەتىپ (ۆاحتالىق تارتىپتە) ەڭبەك ەتەدى ەكەن. ونى قاداعالاپ، قالىپقا كەلتىرىپ وتىرعان وبلىستا نە رەسپۋبليكادا ءبىر قۇدايدىڭ قۇلى جوق. ەرتەڭ ءدال ىرگەمىزدەگى ماقتانىشىمىز زايسان كولىن مۇناي قالدىعىمەن لاستايتىنىن ەشكىم ويلامايدى. جەر كيەسىن عالىم ويلاماسا، اكىم ونى ءادىرام قالدىرسا، ۇكىمەت ۇپتەپ كەتكەندەرگە اراشا تۇسەر تىرلىك تانىتپاسا، بۇل ەلدە بەرەكە بار دەپ كىم ايتا الادى؟

كەڭەسقازى باشەەۆ،

سەمەي قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

«DAT» جوباسى № 28-29 (253)  27 تامىز 2014 ج.

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: جەر كيەسىن كىم ويلايدى؟