ءىىى

سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ تەتىكتەرى از ەمەس. ولاردىڭ ەڭ باستىسى – جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىنىڭ، وزىندىك ىزدەنىسىنىڭ بولۋى. اباي تىلىمەن ايتقاندا، جان قۇمارى قاجەت. «ادام بالاسى اسەمنەن اسەم تاڭدايدى» دەيدى ماعجان. ءبىزدىڭ اسەمدىككە دەگەن قۇشتارلىعىمىز سويلەۋ مادەنيەتىنەن دە كورىنىس تابۋى ءتيىس. ادامنىڭ تازالىعى مەن تەكتىلىگى ونىڭ سويلەۋ مانەرىنەن دە بايقالادى. ءوزىن قۇرمەتتەيتىن ادام ءتىلىن شۇبارلاپ، قالاي بولسا سولاي سويلەمەيدى. ءبىز بارلىق ادامعا «ەلدەن اسقان شەشەن بول» نەمەسە «سويلەگەندە قىزىل تىلدەن بال تامىز» دەپ تالاپ قويۋدان اۋلاقپىز. قاراپايىم، تازا، ورنىقتى سويلەۋ ارقىلى دا سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.

ەڭ الدىمەن كۇندەلىكتى قولدانىستاعى سوزدەردى انا تىلىڭدە دۇرىس ايتۋعا بەيىمدەلۋ قاجەت. ونىڭ ەشبىر ايىبى، سوكەتتىگى جوق. ول ءسوزىڭنىڭ دە، ءوزىڭنىڭ دە قادىر-قاسيەتىڭدى ارتتىرادى. ءتىلدى شۇبارلاپ سويلەۋگە ادەتتەنسەڭ، ساعان دەگەن سەنىمدى كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋى قيىن، سەنىڭ تۇلعا رەتىندە مويىندالۋىڭ دا ەكىتالاي.

مەنىڭ قول استىمدا ءبىر قىز جۇمىس ىستەدى. مىنەزى ورنىقتى، قازاقى تاربيەمەن وسكەن، قازاقشا دا، ورىسشا دا ءبىر كىسىدەي سويلەي بىلەتىن، ىسكەرلىگى دە جاپ-جاقسى قىز بولاتىن. بىراق ۇنەمى اڭعاراتىنىم – ەشبىر جەردە ءسوزى ءوتىمدى بولمايتىن. سەبەبى ول ورىسشا مەن قازاقشانى توقتاۋسىز ارالاستىرىپ سويلەيتىن. «مەن ويلايمىن، چتو ول وسىلاي-وسىلاي دەپ... بىراق بۇل نە زناچيت چتو مەن ونى بىلمەيدى دەپ» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن جەتكىزىلگەن وي-پىكىردى كىم شىداپ تىڭداۋى جانە ءمان بەرۋى مۇمكىن؟ بۇل ادامنىڭ وزىنە دەگەن قۇرمەتسىزدىگىنىڭ كورىنىسى. ايتپەسە سول قىزدىڭ ەكى تىلدە دە تازا سويلەۋگە قابىلەتى ابدەن جەتەتىن. ء«سوزىڭىزدى تىڭداتقىڭىز كەلسە، قاي تىلدە سويلەسەڭىز دە تازا سويلەڭىز» دەپ ۇنەمى ۇيرەتىپ وتىراتىنمىن. بىراق «ۇيرەنگەن كوڭىل ورتەنسە قويماس» دەگەندەي، قالىپ الىپ قالعان اۋىزدى قايتا تاربيەلەۋگە ونىڭ ەركى جەتە قويمادى.

وسىندايدا مەن باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ سويلەۋ مانەرىن ەرىكسىز ەسكە الىپ وتىرامىن. ەكى ءتىلدى بىردەي جەتىك بىلگەن ول كىسى ەشقاشان ءبىر سويلەم ىشىندە قازاقشا مەن ورىسشانى ارالاستىرىپ سويلەمەگەن ەكەن. كەيبىر ورالىمدار ورىسشا وڭتايلى بولىپ كەلسە، سويلەمدى تۇگەلىمەن ورىسشا ايتقان، قازاقشا توگىلىپ تۇسكەن ويلارى دا شەشەندىگىمەن، تازالىعىمەن، تولىقتىعىمەن سۇيسىندىرەدى. 

سويلەۋ مادەنيەتىنە قاتىستى ەكىنشى ءبىر ماسەلە – قاي سالانىڭ مامانى بولساڭ، سول سالاعا قاتىستى كاسىبي سوزدەردى انا تىلىندە قولدانۋعا ءمان بەرۋ قاجەت. بۇل ەرەسەك بۋىنعا دا، ءارتۇرلى پاندەردى قاتار يگەرىپ جۇرگەن مەكتەپ وقۋشىسىنا دا، جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە دە قاتىستى. كاسىبي سوزدەردى باسقا تىلدە قولدانۋدىڭ داعدىعا اينالۋى – سويلەۋ ءتىلىن بارىنشا شۇبارلاپ جۇرگەن جايتتاردىڭ ءبىرى. مىسالى، مەديتسينالىق ۇعىمداردى الايىق. قازاقشا سويلەپ وتىرىپ تا ءبىز سىرقاتناما تۋرالى ايتقاندا مىندەتتى تۇردە «يستوريا بولەزني» دەگەن ءسوزدى قولدانامىز. تۇماۋراتىپ اۋىرعانى تۋرالى ءبىر سويلەمدى بۇگىنگى قازاق بىلاي جەتكىزەدى: «گريپپوۆات ەتىپ، سيستەما قابىلداپ، ۋكول سالدىرىپ، بولنيچنىي اشقىزىپ جاتىرمىن».

 وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن جول ۇستىندە قازاقشا تازا سويلەيتىن ءبىر ازاماتپەن ساپارلاس بولدىم. سويتسەم ءوزىن «تولەگەن» دەپ تانىستىرعان بۇل جىگىت قاراعاندىدا وسكەن، دارىگەرلىك وقۋدى ءتامامداپ، الماتىدا حيرۋرگ بولىپ جۇمىس ىستەيتىن اناتولي اتتى ورىس جىگىتى ەكەن. قازاقى ورتادا وسپەسە دە قازاق ءتىلىن مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، ءوزى تىرىسىپ ۇيرەنىپتى، ءتىلى وتە جاتىق، ءتىپتى كاسىبي مەديتسينالىق تەرميندەردى قازاقشا ايتقاندا، ەرىكسىز سۇيسىنەسىڭ، «وسىلاي دا سويلەۋگە بولادى ەكەن-اۋ» دەپ قازاق بولا تۇرا ءوزىڭ ەرىكسىز ويلانىپ قالاسىڭ. قازاق قىزىنا ۇيلەنگەن ورىس جىگىتى كەلىنشەگىنىڭ قازاقشا سويلەمەيتىنىن، ۇيرەنگىسى دە كەلمەيتىنىن ايتىپ، قىنجىلىس ءبىلدىرىپ وتىردى.

ءۇشىنشى ءبىر ماسەلە – باسقا ادامدار تۇسىنبەي قالادى-اۋ دەگەن كۇمانمەن جالپى قولدانىستاعى كۇردەلىلەۋ قازاقشا سوزدەردى ورىسشا ايتىپ ادەتتەنۋدىڭ ەشبىر قاجەتى جوق. وسىنداي سەبەپتەردەن ادامدار ءتىلدى شۇبارلاپ سويلەۋگە قالىپتاسىپ كەتەدى. ءتىلدى شۇبارلاۋ وڭاي، تازارتۋ قيىن. تۇسىنبەي قالادى دەسەڭىز، اۋدارماسىن ايتىپ بەرىڭىز. ءسىز تازا قازاقشا سويلەۋ ارقىلى ءوز ساناڭىزدى تازارتىپ، ءتىلىڭىزدى دامىتىپ قانا قويمايسىز، وزگەنى ويلانۋعا، اۋدارۋعا، تۇسىنۋگە تاربيەلەيسىز. جاقىندا ءبىر ەرەسەك زامانداسىمنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتىرىپ، «توبىرلىق پسيحولوگيا» دەگەن ءسوزدى قولداندىم. ول كىسى مەنى توقتاتا قويىپ: «توبىرلىق پسيحولوگيا» دەگەن «پسيحولوگيا تولپى» ما؟» دەپ سۇرادى. سويتسەم كوبىرەك ورىسشا وقىعان ول كىسى مەنىڭ كەيبىر سوزدەرىمدى ىشتەي اۋدارىپ ءتۇسىنىپ وتىر ەكەن. مۇنىڭ ءوزى ول كىسىنىڭ ءسوز الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ، پايىمداۋ قابىلەتىنىڭ كورىنىسى ەكەنى انىق. وسىنداي قاراپايىم سۇحباتتار سويلەۋ مادەنيەتىنە تاربيەلەۋدىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى تاجىريبەلىك ءبىر تەتىگى بولىپ تابىلادى.

تورتىنشىدەن، سويلەۋ مادەنيەتىنە قاتىستى ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋ ءۇردىسى توقتاۋسىز ءجۇرۋى ءتيىس. ء«تىلىم باسىنان دۇرىس قالىپتاسپادى، ەندى وسىمەن كەتتىك قوي» دەپ، نەمقۇرايدى قالا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءومىر بۇگىنگى كۇنمەن توقتاپ قالمايدى. ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز توقتاسا دا، وزگەنىڭ ءومىرى جالعاسادى. سول ءۇشىن دە ءتىلدىڭ ءومىرى جالعاسۋى كەرەك. وعان ءبىر تامشى بولسا دا ءسىزدىڭ ۇلەسىڭىز قوسىلۋى ءتيىس. وزگەنىڭ ەمەس، ءوزىڭىزدىڭ ءتىلىڭىزدى تۇزەتۋ ارقىلى ۇلەس قوسۋعا ءتيىسسىز. ء«وزىڭدى قۇتقار، سوندا سەنىڭ ارقاڭدا مىڭ-مىڭداعان ادامدار قۇتىلادى» دەگەن قاناتتى ءسوز دۇنيە تىرشىلىگىنىڭ كەز كەلگەن سالاسىنا قاتىستى ايتىلعان.

جاقىندا جول ساپارعا شىعىپ بارا جاتىپ، جەڭىل كولىكتە وتىرىپ، قىزمەتتەستەرىممەن تەلەفون ارقىلى بىرنەشە رەت سويلەسىپ، ءبىراز ماسەلەلەردى تالقىلاۋىما تۋرا كەلدى. تاكسي جۇرگىزۋشىسى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرىپ، سوڭىنان: - قاي مەكەمەدە جۇمىس ىستەيسىز؟ – دەپ سۇرادى. تىلگە مۇلدە قاتىسى جوق مەكەمەدە جۇمىس ىستەيتىنىمدى ەستىگەندە، مەنىڭ قازاقشا سويلەيتىنىمە تاڭ قالدى. بۇل دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ اقىل-ويىنىڭ ءبىر كورىنىسى. ياعني قازاق ءتىلىن كۇندەلىكتى قاتىناس قۇرالى ەمەس، تىلگە قاتىسى بار ماماندار عانا قولداناتىن شەكتەۋلى سالاداعى قاتىناس قۇرالى دەپ ساناۋ قوعامىمىزدا قالىپتاسىپ قالعان. سودان كەيىن تاكسي جۇرگىزۋشىسى كەز كەلگەن ادامعا وي سالارلىق ءبىراز پىكىرلەر ايتتى: – ءبىز  كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە ءوسىپ، قازاق تىلىنە مۇلدە ءمان بەرمەدىك. ءبىر ءسوزىمىز قازاقشا بولسا، ەكى ءسوزىمىز ورىسشا. قازىرگى جاستار دا سولاي. قازاق ءتىلىن تازا، شەشەن سويلەيتىن ادامدار كوبەيسە، جاستار سولارعا قىزىعار ەدى، ەلىكتەر ەدى، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ، ءبىلۋ سانگە اينالار ەدى. مەن ءوزىم قازاق راديوسىن ءجيى تىڭدايمىن. سونداعى قىزداردىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، «وسىلار تازا قازاقشا سويلەۋدى قايدان ۇيرەنەدى ەكەن؟» دەپ تاڭ قالامىن، - دەدى ول.

(جالعاسى بار)

اينۇر ابدىراسىلقىزى

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى،

 فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz