Tengrinews.kz سوڭعى ەكى اپتادا رف فەدەرالدىق بيۋدجەتىنىڭ پوزيتسياسى 2016-2018 جىلعى زىمىران-عارىش سالاسىنا ناشارلاعانىن جازدى. اقپاراتقا ساي رەسەي قارجى مينيسترلىگى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنا قارجى ءبولۋدى توقتاتپاق. قارجى كولەمىنىڭ قىسقارۋى 2015 جىلى ىسكە قوسىلۋى ءتيىس “ۆوستوچنىي” كوسمودرومىنىڭ سالىنۋىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن ەكەن.

روسكوسموس-قا سىلتەمە جاساعان “يزۆەستيا”  رف عارىش ينفراقۇرىلىمىن پايدالانۋ ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى سەرگەي لازارەۆتىڭ تومەندەگىدەي ءسوزىن باسقان: “بيۋدجەت جوباسىنىڭ الدىڭعى نۇسقاسىندا بايقوڭىرعا 2016 جىلى 2,5 ميلليارد رۋبل ءبولۋ قاراستىرىلعان بولاتىن. بۇل قارجى قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى مەن نىساننىڭ جۇمىس قابىلەتىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن قاجەت. ءبىز ودان كوپ سۇراعانبىز. الايدا قارجى مينيسترلىگىندە ءبىزدىڭ وكىلىمىزگە كورسەتكەن بيۋدجەت جوباسىنىڭ سوڭعى نۇسقاسىندا، ءتىپتى ءبىر تيىن دا قاراستىرىلماپتى. ياعني بۇل ءبىزدىڭ كوسمودرومداعى ماماندار ۇجىمىنا قارجى بەرىلمەيدى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ وكىلىمىز نەلىكتەن قارجى قاراستىرىلماي وتىرعانىن سۇراعاندا، وعان “قارجى جاڭا قۇرىلعان ۆوستوچنىي كوسمودرومىنا بولىنەدى”.

ادامزات بالاسى العاش عارىشقا ۇشقان بايقوڭىر قازاقستان تەرريتورياسى بولعانىمەن قىزىعىن 60 جىلدان بەرى رەسەي كورىپ كەلەدى. ەكى ەل اراسىنداعى شارتقا ساي بايقوڭىر قالاسى مەن “بايقوڭىر عارىش” ايلاعىن ءالى 35 جىل رەسەيدىڭ قۇزىرىندا. سولاي بولا تۇرا رەسەي بايقوڭىردى قارجىلاندىرۋدى توقتاتپاق. رەسەيدىڭ بۇل شەشىمى بىلايعى جۇرتقا تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر. الدە رەسەي پروتون-عا قارسى سوڭعى ۋاقىتتا ءجيى ءوتىپ جۇرگەن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ نارازىلىق شارالارىنان قايمىعىپ قالدى ما ەكەن؟ ماسەلەنىڭ سەبەبى مەن سالدارىن سارالاۋعا بىرنەشە قازاق ۇلتشىلدارىنان شاعىن ساۋالناما ۇيىمداستىرعان ەدىك:

بايقوڭىرعا قارجى ءبولۋ رەسەي تاراپىنان توقتاتىلماق. بۇل قازاق ءۇشىن قۋانارلىق جاعداي ما؟ بايقوڭىردان ورىس كەتسە، الىپ عارىش ايلاعى الدەكىمدەر ايتىپ جۇرگەندەي «ۇلكەن قوقىس الاڭىنا» اينالىپ جۇرمەي مە؟ روسكوسموس-ءتىڭ مالىمدەمەسىندە 2016-2018 جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەت تۋرالى عانا ايتىلعان، بايقوڭىردى 2050 جىلدارعا دەيىن جالعا العان رف عارىش ماماندارى ودان ارعى جىلدارى بايقوڭىردا قالا بەرۋى مۇمكىن بە؟ اپتانىڭ باسىندا ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى ءسوز شىقتى. جۇرت دۇرلىگىپ جاتىر. بايقوڭىر تۋرالى اڭگىمە حالىق نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋ ەمەس پە؟ ءسىز نە دەيسىز؟

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

عارىش ايلاعى تۋراسىندا ايتارىم، اقىر سوڭىندا وسىلاي بولۋ كەرەك ەدى، بولدى دا. رەسەي ءوز عارىش ايلاعىن ەكونوميكالىق، ساياسي الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ازايتىلعان قىسىمىندا ءارى ىرگەلى، ىقشامدى ەتىپ سالادى. ولاردىڭ بۇعان قاجەتتى ۋاقىتىندا قول جەتكىزە الاتىنىن جانە قانشالىق ءساتتى جاساي الاتىنىن بىلمەيمىن. امان بولساق كۋاسى بولارمىز. ولاردىڭ بايقوڭىردان باس تارتۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بولۋى مۇمكىن:

ا) بىرنەشە رەت ايتىلىپ جۇرگەن دۇنيە، ءبىز قاراپايىم عانا ارەكەتتەرمەن قازاقستان ۇكىمەتىنە اسەر ەتە العان بولۋىمىز مۇمكىن.
ب) رەسەي بيلىگى شىندىعىندا دا ءوز اقشالارىن ساناي باستادى جانە ەرتە مە، كەش پە بايقوڭىردان كەتۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلدى. ەكى بىردەي عارىش ايلاعىن قارجىلاندىرۋ ولار ءۇشىن ۇتىمسىز جانە قىمبات بولماق.
ۆ) رەسەيگە سالىنعان ەكونوميكالىق سانكتسيالار بارىنەن بۇرىن جوعارى تەحنولوگيالىق سالالاردىڭ بايقوڭىردا پايدالانىلۋىنا دا قاتىستى(مۇندا باسقا ەلەردىڭ جۇگىمەن بىرگە اۋىر ۋلاعىش پروتون ۇشىرىلىپ كەلدى.)

نە ىستەۋ كەرەك؟ - بايقوڭىر قازاقستاننىڭ قۇزىرەتىنە ءوتۋى كەرەك. وندا وتە جاقسى، ساپالى اۋديت قالىپتاسقان. ەڭ اۋەلگى سۇراق جەر تۋرالى جانە ونداعى ەكولوگيانىڭ كوپ جىلداردان قالىپتاسقان ماسەلەسىن شەشۋدە بولۋ كەرەك. رەسەيگە عانا سەنىم ارتۋدى دوعارىپ ۇلتتىق عارىش ايلاعىن قالىپتاستىرۋدى قولعا الۋىمىز باستى ماسەلە.

ماقسات ءىلياسۇلى، قازاق ۇلتتىق كەڭەسى تورالقا مۇشەسى:

بىرىنشىدەن، بايقوڭىر قالاسىنا جۇمسالاتىن، ياعني الەۋمەتتىك جوبالارعا جۇمسالاتىن قارجى قىسقارۋى ءتىپتى توقتاتىلۋى مۇمكىن. ال كوسموستىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ توقتامايدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى ۆوستوچنىي ءالى سالىنىپ بىتكەن جوق. ول سالىنىپ بىتكەن كۇننىڭ وزىندە بايقوڭىر سەكىلدى پايدا اكەلە المايدى.

ەكىنشى جاعىنان بايقوڭىردان رەسەيدىڭ كەتكەنىن قولدايمىن. بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ عارىش سالاسىنىڭ دامۋىنا جول اشىلادى. ەكىنشىدەن، گەپتيلدى پايدالاناتىن پروتوندى تەك رەسەي عانا ۇشىرادى. فرانتسيامەن بايلانىس جاسالسا پروتون ۇشپايتىنىنا سەنىمدىمىن.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz