«وبياۆلەنيە جە روسسيەي ۆسەي

تەرريتوري كازاحستانا

سوبستۆەننوستيۋ رۋسسكوي كازنى

ەتو اننەكسيا».

ا.بۋكەيحانوۆ

قۇديارحان تەزەك تورەۇلى ابىلايحانوۆ

(1851-1930 ج.)

(تەزەكوۆ-ابلايحانوۆ كۋدايرحان /حۋدايرحان/ 1930 ج. اتىلعان)

الاشتىڭ ۇلى قايراتكەرى، كوسەمى - ءاليحان بوكەيحان سۇلتان قازاق جەرىنىڭ، الاش ەلىنىڭ يمپەريالىق-سوۆەتتىك يدەولوگتاردىڭ شىعارعان قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى دەگەندەرىن كوپتەگەن تاريحي قۇجاتتاردى زەرتتەي وتىرىپ، تولىقتاي جوققا شىعارعان. قازاقستان ەشقاشاندا ءوز بەتىمەن وتارشىلدىق قامىتىن كيمەگەن، ال كەڭ دالاسى باسقىنشىلىقتىڭ، وتارشىلدىقتىڭ، اسكەري كۇشتىڭ، سايقال ساياساتتىڭ ارقاسىندا بوتەن بىرەۋلەردىڭ ۋىسىنا تۇسكەندىگىن ايتىپ وتكەن. (اننەكسيا – ەتو وفيتسيالنوە ناسيلستۆەننوە پريسوەدينەنيە ودنيم گوسۋدارستۆوم ۆسەي يلي چاستي تەرريتوري درۋگوگو گوسۋدارستۆا ۆ ودنوستوروننەم پوريادكە. سوگلاسنو مەجدۋنارودنومۋ پراۆۋ، اننەكسيا – ودين يز ۆيدوۆ اگرەسسي ي ۆلەچەت زا سوبوي مەجدۋنارودنو-پراۆوۆۋيۋ وتۆەتستۆەننوست).

ال جەرىن بىرەۋ تارتىپ الىپ، ەلىن بىرەۋ توناپ جاتقانعا اتادان ەڭىرەپ تۋعان ەرلەر كونەر مە؟! مىنە، ەلىم دەپ شىرىلداعان ەردىڭ بىرەۋى، ءبىز اڭگىمەمىزگە ارقاۋ ەتپەكشى - قۇديارحان تەزەك تورەۇلى (سول كەزدەردەگى قۇجاتتاردا جانە ءوزىنىڭ جازعانى بويىنشا كۋدايرحان (حۋدايرحان) تەزەكوۆ-ابلايحانوۆ [4]).

كىتابىمىزدىڭ باسىندا قۇديارحاننىڭ (اتالارىمىز وسىلاي اتايتىن، مۇمكىن ازان شاقىرعان اتى سولاي بولار دەگەن ويمەن ءبىز دە وسىلاي اتاي بەرۋدى ءجون كوردىك) شىعۋ تەگىن، قاشان تۋعانىن (شەشەسىن) ءبىراز ايتىپ وتتىك.

اۋىزشا دەرەكتەردە (شوتا ۋاليحانوۆتىڭ جيناعان شەجىرەسىندە) تەزەك تورەنىڭ ەكىنشى دانەكەر بايبىشەسىنەن ء(سۇيىنباي، باقتىباي اقىندار جىرلاعان) قۇديارحان، ودان - ومار، وسپان، ءابدىلداحان، ال ءابدىلداحاننان شەرنياز تاراتىلادى (تەزەك تورەنىڭ وسى بايبىشەدەن تۋعان تاعى ءبىر ۇلى سۇلەيمەنحاننىڭ جاستاي قايتىس بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتتىق). (ۇلكەندەردەن سول قۇديارحاننان ءبىر بالا بار، قىتايعا كەتكەن ەدى دەگەندى ەستىپ، ۇمىتپاي ىزدەستىرىپ ءجۇرۋشى ەدىك. اقىرى تابىلدى (ارينە، ەگەر ناق سولاي بولسا). 2012 جىلى بۇل دەرەك قىتايدان كەلگەن قىزىرباي نۇراحمانۇلى اقساقالدىڭ شەجىرەسىنەن شىقتى. ول شەجىرە بىلاي تاراتىلعان: قۇديارحاننان - ءابدىلداحان – رۇستەم – جاپار ودان ساتىبالدى مەن امرەقۇل; امرەقۇلدىڭ البان رۋى كۇلپاش نۇرپەيىسقىزىنان تۋعان ءۇش-ءتورت قىزدارىنان ۇرپاقتار بار كورىنەدى... [1])

الدىڭعى ەڭبەكتەرىمىزدە [1] تەزەك تورەنىڭ وتباسى تۋرالى ۇلكەندەردىڭ قىنجىلىپ ەسكە الاتىندىعىن دا بايانداعانبىز. سوندا، ورىس زەرتتەۋشىلەرى (ن. يۆلەۆ) «...تەزەكتىڭ كەزىندە ماقتانىشپەن ايتقان پ. پ. سەمەنوۆ-تيانشانسكيگە كورسەتىپ، تانىستىرعان ۇلى باتىرحان اكەسىنە اقىلى دا، ايلاسى دا تارتپاعاندىعى...» جونىندە پىكىر ايتىلادى.

...ءبىزدىڭ اقساقالداردان سونداي اتاقتى حان تەزەك تورەدەن كەيىن اتىن شىعاراتىن بىرەۋ تۋماعانى ما دەپ سۇراساڭ، «...نەگە، قۇديارحان بولدى عوي...» دەگەندەرىنە كەلسەك، راسىمەن سولاي ەكەندىگىنە قازىر ناقتى كوز جەتكىزدىك. ارى قاراي قازبالاپ سۇراي باستاساڭ «...قايتەسىڭ؟ ورىسشا-قازاقشا وقىعان، كەزىندە بولىس تا بولعان، ەل حان كوتەرگەن ناعىز ازامات ەدى. اشارشىلىق جىلدارى اتالارىنا بەرگەن قىتايدىڭ گراموتاسىن قىتاي بيلىگىنە كورسەتىپ، بۇنداعى ەلدى سوندا كوشىرمەكشى  بولعانى ءۇشىن ۇستالدى عوي...» دەيتىن دە قوياتىن (ول ۋاقىت قازاعىمىزدىڭ ۇرەيدەن ءالى ارىلا قويماعان كەزى عوي).

ەسكەرتۋ: بۇدان بىلاي پروفەسسور امان شوتاەۆتىڭ اتا-اجەلەرىنىڭ كەيبىر ايتىپ قالعان اڭگىمەلەرىنەن جيناقتاعان سوزدەرىن ارنايى *(ابزاتس باسى)....**(اياعى) [10] بەلگىسىمەن كورسەتىپ وتىرامىز. بۇل اڭگىمەلەر قۇديارحاندى كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ ءوز سوزدەرى بولعاندىعىمەن وتە قۇندى، سوندىقتان ونداي سوزدەردى وڭدەمەي، قاراپايىم-قازاقي قالپىندا بەرۋگە تىرىستىق. اتتەڭ، تەك سول اتا-اجەلەرىمىز كوپتەگەن ويلارىن ىشتەرىنە تىعىپ، ايتپاي كەتتى عوي...

*...قازىرگى الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، باسشي اۋىلدىق وكرۋگىنە جاتاتىن (التىنەمەل تاۋىنىڭ كۇنگەي بولىگى) ارالتوبە اۋىلىنىڭ وڭتۇستىگىندە، ءتورت-بەس شاقىرىم جەردە قاراكەمەردىڭ استىندا، بۇرىنعى اربا جولدىڭ باتىسىندا ءبىر قاينار بار. سول قايناردىڭ تومەنگى جاعىندا، بۇلاقتىڭ تازا سۋىن پايدالانىپ، ءبىزدىڭ اتالارىمىز باقشا ەگىپ، قاۋىن-قاربىز سالۋشى ەدى. اۋىل بالالارى باقشا پىسكەندە بارىپ قاۋىن-قاربىزعا قارىق بولاتىنبىز. 1953 جىلدىڭ كۇزى بولۋى كەرەك، ءبىر توپ بالا، رۇقساتسىز باقشاعا ءتۇسىپ، تاپتاعانىمىز ءۇشىن، اشەيىندە ۇندەمەيتىن اتامنىڭ نۇقىپ قالعانى ءالى ەسىمدە. سول باستاۋدى ەل «ىدىرىستىڭ باستاۋى» دەۋشى ەدى. ءبىز: «اتا، وسى باستاۋ سىزدىكى مە، نەگە ءسىزدىڭ اتىڭىزبەن اتالادى؟» – دەگەنىمىزدە، ء«اي بالالار-اي، ەل نە دەمەيدى، ايتەۋىر ايتىلا سالعان ءسوز عوي», – دەيتىن دە قوياتىن.

بىردە، «...بۇل باستاۋدىڭ بۇرىنعى اتىن سەندەر بىلمەيسىڭدەر عوي. بۇرىن «قۇديارحان باستاۋى» دەپ اتالاتىن»,- دەپ بايقاۋسىزدا ايتىپ قالدى.

سودان باستاپ «اتا، قۇديارحان دەگەن كىم، نە ىستەگەن، قانداي كىسى ەدى؟»– دەپ سۇراقتىڭ استىنا الاتىنبىز. الايدا، ءبىزدىڭ سۇراۋىمىزعا كوبىنە جاۋاپ الا المايتىنبىز. بىردە، قويماي سۇراي بەرگەن سوڭ، اتام ىدىرىس: «قۇديارحان ۇزىنشا بويلى، سۇڭعاق دەنەلى، شاشى قايراتتى، قازاق اقسۇيەكتەرىنە ءتان، ارتىق ارام ەتى جوق، كوزى كوكشىلدەۋ اقسارى، كىسى ەدى. قىتايدىڭ پاتشاسى قابىلداپ، گراموت بەرگەن. ول حان تۇقىمى، ناعىز تورە، ونىڭ ساعان تۇككە كەرەگى جوق، ۇقتىڭ با!» – دەپ اشۋ شاقىرعانى ءالى ەسىمدە. بالامىز عوي، ءبارىبىر قويمايتىنبىز.

...وسى اتامىزدىڭ ءسوزىن تاريحي دەرەكتەر دە انىقتايدى: ابىلاي حان، ەكىنشى ايەلى قاراقالپاق قىزى سايمان حانىمنان تۋعان ءۇشىنشى ۇلى ءادىلدى كوزى تىرىسىندە جەتىسۋعا ءۇيسىن،  دۋلات جانە باسقا تايپالاردى باسقارۋعا جىبەرگەن. وسى ەلدەردىڭ ءبىراز بولىگىن حان دارەجەسىندە باسقارىپ، بيلىك جۇرگىزدى، مەملەكەتتىك جۇمىستار اتقاردى. 1773 جىلى پەكيندە ەجەنحاننىڭ قابىلداۋىندا (15 ادام) بولعان. ابىلاي حان اتىنان قىتاي يمپەراتورى (بوعدىحانى) تسيان-لۋنعا اماناتقا بەرىلگەن.

قىتاي يمپەراتورى ابىلاي حاننىڭ ىنتىماقتىق وداق قۇرماق بولعان نيەتىنە ريزا بولىپ، امانات-بالاسى ءادىلدى كوپتەگەن سىي-سياپاتتارمەن ەلگە قايتارعان (ش. ۋاليحانوۆ. تولىق جيناقتار. 4 توم، 114 بەت). اتالارىمىز شوتانىڭ ىدىرىسى مەن قاليباي سۇلتانداردىڭ ايتۋىنشا: «قىتاي پاتشاسى ادىلگە ريزا بولعانى سونشالىق، جاڭاعى بەرگەن سىيلىقتارعا قوسا، كەرۋەن كوشىنە ىلەستىرىپ، ءبىر قىتاي قىزىن قوسىپ، ىرعالتىپ-جىرعالتىپ ەلىنە قايتارعان. سوندا، وسى بىزدەردىڭ شەشەلەرىمىزدىڭ ءبىرى قىتاي قىزى بولۋى ابدەن مۇمكىن» ەكەن. «ال، سول گراموتادا نە جازىلعان ەكەن»،– دەگەن ساۋالىمىزعا: «ە قاراقتارىم، تۇگەل قايدان بىلەيىن، ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا يمپەراتور جاڭاعى ايتىلعان العىس نيەتىن بىلدىرە وتىرىپ، ... ايتەۋىر ءبىر كەزدەرى ابىلاي ۇرپاقتارى اۋىر قيىنشىلىقتارعا دۋشار بولا قالسا، قىتاي مەملەكەتى ولارعا قامقور بولا الادى. ال سول بوعدىحاننىڭ ۇرپاقتارىنا دا سونداي قيىنشىلىقتار تونسە، ابىلاي-ءادىلدىڭ ۇرپاقتارى دا قامقور بولۋى ءتيىس ەكەن. گراموتانىڭ ءوزى قايدا بولۋى مۇمكىن دەسەڭدەر، شاماسى تەزەك تورەنىڭ ۇيىندە تۇرعان، كەيىننەن ونىڭ ۇلى قۇديارحان سۇلتاننىڭ قولىنا ءوتۋى ابدەن مۇمكىن...».

سول اتالارىمىزدىڭ ايتۋىنشا، «...شاماسى 1928-1929 جىلدارى قازاق جەرىندە قولدان جاسالعان اشارشىلىق جايلاعان كەزدە قۇديارحان وسى گراموتانى الىپ قىتايعا بارىپ، سول ەلدىڭ جوعارعى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرمەن كەزدەسكەن جانە گراموتانى كورسەتكەن. سوندا قىتاي شەنەۋنىكتەرى، جاڭاعى گراموتانى مويىنداپ، جەتىسۋ ولكەسىندەگى ەلدىڭ ءبىرازىن قىتاي شەكاراسىنان وتۋگە رۇقسات بەرگەن سىڭايلى. قۇديارحان شەكارادان بەرى وتكەن كەزدە، سول توپتاعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىڭشىلارى بۇل تۋرالى ءتيىستى ورگاندارعا حابار بەرەدى. سول حابار بويىنشا قازىرگى قوڭىرولەڭ اۋىلىنىڭ جوعارى تۇسىنداعى تۇلكىلى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك ساعاسىندا وتىرعان قۇديارحان اۋىلىنا ءبىر توپ قىزىلداردىڭ اسكەري وتريادى ساۋ ەتە قالادى. (بۇل كوكتەمنىڭ اياعى، نەمەسە جازدىڭ باسى بولۋى كەرەك).

قۇديارحان سول كەزدە: «بۇلاردىڭ نەگە كەلگەنىن مەن بىلەمىن!» دەپ، ىشكە كىرىپ كيىنىپ، وتباسىمەن قوشتاسىپ، سىرتقا شىعىپ، «مەن دايىنمىن!»– دەيدى.

ءۇي-ىشىنە ءتىنتۋ جۇرەدى، ءۇيدىڭ ءىشىن استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ، اسىل بۇيىمداردى، كىتاپ-قاعازداردى تۇگەل سىپىرىپ الادى. جاڭاعى ايتىلعان گراموتا سولاردىڭ قولىندا كەتكەن. قۇديارحان اتالارىڭ وسىلاي تۇتقىندالعان. سودان كەيىن قۇديارحان سۇلتان تۋرالى ەل اۋزىندا قالعان اڭگىمەلەردەن باسقا تۇك قالمادى، ەسىل ەر حابار-وشارسىز كەتتى عوي...»، –دەپ، اۋىر كۇرسىنىپ، مۇڭايعان ەدى سول جارىقتىق اتالارىمىز.

وسىنى ەستىگەن اجەلەرىمىز قاليپا مەن زاعيپا، «...سىزدەر نە ايتىپ وتىرسىزدار، ەندى وسىلار يتجەككەنگە ايدالسىن دەپ وتىرسىزدار ما؟»,– دەپ شىر-پىر بولدى (قازاعىمىزدىڭ قانداي ۇرەيدە ءومىر سۇرگەندىگىن وسىدان-اق قاراي بەرىڭىز). اتام «مۇنى ەش ادامعا ايتۋشى بولماڭدار، سۇراعان سوڭ بايقاماي ايتىپ قالعانىم عوي», –دەپ ەكەۋى دە سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءبىز ۇندەمەي قالدىق. سودان كەيىن قانشا جىلدار ءوتتى. ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتقان دا ەمەسپىن. كەزىندە مۇنى ايتپاق تۇگىلى، ويلاۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى ەدى عوي.

سول كەزدەردە ەل اراسىندا «قۇديارحان جەتىسۋ ولكەسىندەگى اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلدى قىتايعا وتكىزبەكشى» دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتكەن. اشارشىلىق جايلاعان ەل قىتاي جەرىنە كوپتەپ قاشتى. وعان قىتاي بيلىگى دە اسا كەدەرگى قويماعان. وسىعان قاراعاندا، ءبىر ەلدىڭ ادامى ءبىر ەلگە نەلىكتەن وتە بەرگەنى تۋرالى ماسەلە ءالى دە زەرتتەلۋى ءتيىس سياقتى**[10].

*...وسى تۇستا اۆتورلىق شەگىنىس تولعانۋ (امان شوتاەۆ): «...ەل ىشىندە ابىلاي حاننىڭ  سوڭعى ءتۇسى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر قالىپتاسقان. اۋەلى ونداعى وقيعالار ماعىناسى ابىلاي ۇرپاقتارىنا تىكەلەي تەلىنىپ، قالجىڭ-شىنى ارالاس، سىن-ءمىن رەتىندە ايتىلادى. مۇمكىن، سولاي دا شىعار. سولاردىڭ ءبىر نۇسقاسى: ابىلاي حان سوڭعى رەت 1781 جىلى كوكتەمدە شىمكەنت، سايرام، تۇركىستان جاعىنا جورىققا اتتانار الدىندا، جانىنداعى بۇقار جىراۋعا ءوز ءتۇسىن جورىتقان ەكەن. «تۇسىمدە ءبىر جولبارىس شاتىرىمنىڭ الدىنا كەلىپ شوگىپ، موينىن سالىپ جاتىپ الدى. بۇل نە قىلعانى دەپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىس دەگەنىم ايۋ بولدى. جاڭا عانا جولبارىس ەدى عوي، ايۋ بولعانى نەسى، دەپ قاراپ ەدىم، يت-قۇسقا اينالدى. ونان سوڭ تۇلكى، ودان قارساق پا، قويان با بولدى، الدەن سوڭ قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانعا اينالىپ وزىمە جابىستى. ويانىپ كەتتىم، كورگەنىم وسى!»,– دەپتى. سوندا، بۇقار جىراۋ: «ولاي بولسا شاتىرىڭنىڭ الدىنا كەلىپ شوككەن جولبارىس – ءوزىڭنىڭ باق-تالايىڭ. سەنىڭ ءوزىڭ جولبارىسسىڭ. ونىڭ شوگىپ باسىن كوتەرە الماي جاتىپ العانى، ەندى باق تالايىڭ كوتەرىلمەيدى. سودان كەيىن ايۋ بولعانى – وزىڭنەن سوڭعى زامان ايۋشا الىسىپ وتەتىن زامان بولادى. ودان يت-قۇس بولعانى، يت-قۇسشا جۇلىسىپ وتەتىن زامان بولادى. ودان تۇلكى بولعانى – تۇلكىشە بۇلاڭدايتىن زامان تۋادى. ودان قويان بولعانى – قويانشا كەسپەكتەن-كەسپەككە قورعالاپ، جان ساقتايتىن زامان بولادى. ال سوڭعىسى، ۇرپاعىڭ قۇرت-قۇمىرىسقا، باقا-شايانعا اينالىپ كەتەدى، ءتۇبى وزىڭە جابىلادى»,– دەگەن ەكەن-ءمىس. الايدا، ونداي ءتۇستىڭ انىق-قانىعى ءبىر اللا تاعالاعا عانا اياندىعىن ۇمىتپايىق!

ومىردە كەزدەسكەن، ءالى كەزدەسەتىن «ناۋ مەن داۋ» تولىپ جاتىر. ايدىڭ توعىسىندا (ايال) جۇلدىزداردىڭ تۋعانى مەن باتقانىن ەرتەدە قازاقتار «ناۋ» دەپ اتاعان، سوندىقتان «ناۋ قۇرىماي، داۋ قۇرىماس» دەگەن. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىر ۇلكەن وتىرىسقا تاپ بولدىق. توردە وتىرعان ءىرى دەنەلى كىسى، ەلگە ءسوز بەرمەي داۋرىعا سويلەپ وتىر. كەزىندە «دوكەي» پارتيا-كەڭەس شەنەۋنىگى بولعانى قوزگە كورىنىپ-اق تۇر. بىزدەر سوڭىنان كەلگەندىكتەن داستارقاننىڭ شەتىنە تاياۋ جايعاستىق. داستارحان باسىندا وتىرعان توپ، وزدەرىنىڭ اعايىندىق ءىش-ارالىق قارىم-قاتىناستارى تۋرالى سويلەسىپ وتىرعان. ءبىر كەزدە توردە وتىرعان الگى ء«داۋ»: «سىزدەر كىم بولاسىزدار؟»,– دەپ سۇرادى. «الماتىدان كەلگەن قوناقتارمىز»,– دەدىك. «ونى ءبىلىپ وتىرمىن، سۇيەكتەرىڭ كىم بولادى؟». سىپايى عانا «ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارىمىز، سوندىقتان «تورە» تۇقىمى بولعانىمىز عوي» دەستىك. «جارايدى، وندا بەلگىلى بولدىڭدار!»,– دەپ تەرىس قاراپ، جاقتىرماعان كەيىپپەن، ءسوزىن ارى قاراي جالعاستىردى.

ءبارىمىز ازداپ ىڭعايسىزدانىپ قالدىق. «بۇل نە ءسوز، كەكەتۋ مە، الدە باسقا ماعىناسى بار ما؟ اپىراي، ابىلاي ۇرپاقتارى - تورەلەر تۋرالى بۇل كىسىنىڭ نە ايتارى بار، كەكەتۋدە نە سىر بار؟»– دەگەن ويلار كەتپەي قويعانى.

ءبىرازدان سوڭ، الگى وزدەرىنىڭ ءبىر جاماعاتى تۋرالى «...ول بوز وكپە، ناعاشىلارىنا تارتقان، ناعاشىلارى سونداي سورلى ەدى، سولارعا تارتىپ ءجۇنجىپ، جىگەرسىز بولىپ كەتكەن عوي»,– دەگەنى! يا اللا، شىنىمدى ايتسام، ءىشىم «قىپ» ەتە قالدى. سول كەزدە عايىپتان ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كەلمەگەن ءبىر وي ساپ ەتە قالعانى. بابامىز ابىلايدىڭ رۋحى ما ەكەن (اللانىڭ راحىمى جاۋسىن!), الدە، مىناعان جاۋاپ بەر دەگەن! داستارحان بوسىنداعى جۇرتقا جانە الگى كىسىگە قاراي، «رۇقسات ەتسەڭىزدەر، سىزگە ءبىر سۇراۋىم بار، سونى قويسام قالاي؟»,– دەدىم. ول بىزدەرگە ودىرايا قارادى، ال جان-جاعىنداعى مىسى باسىلىپ وتىرعان ەل: «قويىڭىز، قويىڭىز، رۇقسات»,– دەپ شۋ ەتە قالدى.

«- رۇقسات بولسا، ءسوزىمنىڭ بىرنەشە شارتى بار. ءسىز ابىلاي, تورە دەگەندە ميىعىڭىزدان كۇلءىپ، ءبىزدى ءجونسىز كەكەتتىڭىز. كەكەتكەنىڭىز ابىلاي ۇرپاقتارىنا جاراسپايتىن ۇعىم، سوندىقتان ونداي ۇعىمدى قابىلداساق، ءبىزدى حاننىڭ ارۋاعى ۇرادى، بۇل ءبىر، ەكىنشىسى، مەنىڭشە، كەكەتۋدىڭ توركىنى ابىلاي حاننىڭ سوڭعى ءتۇسى، ونى بۇقار دانانىڭ شەشۋىندە جاتىر ەمەس پە»,- دەدىم.

ول ساسقانىنان، «ونى قايدان ءبىلدىڭ؟»،– دەگەنى.

- اعايىندار، بىزدە بىردەمە بىلەتىن شىعارمىز. مىسالى، جاڭا ءسىز ءبىر تۋىسىڭىز تۋرالى، ول جامان ناعاشىسىنا تارتقان دەدىڭىز.

- ءيا، ادام بالاسى كوبىنە ناعاشىسىنا تارتادى عوي,– دەپ كەلىستى.

قىزىعى، ونىڭ جان-جاعىنداعى مىسى باسىلىپ وتىرعاندار، قوزعالاقتاپ، مەنى قولداعان سىڭاي تانىتا باستادى.

ەندى سويلەمەسكە بولمادى: - ونىڭىز راس، بىرەۋدىڭ بىرەۋگە تارتۋى عىلىمدا «گەنەتيكالىق تۇقىم قۋالاۋ» دەپ اتالادى، ياعني، اتا-تەككە ۇقساۋ، سونى قايتالاۋ ۇعىمىن بىلدىرەدى. بۇل دالەلدەنگەن نارسە. بارىمىزدە ناعاشىلارىمىزدىڭ قانى بار، ول تەكتى مە، الدە تەكسىز بە، جاقسى ما، الدە جامان با ونى كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. وسىنى ۇمىتپاي وتىرىڭىزدار، بۇل سوزگە قايتا ورالامىز. سوندا ءسىز ويلانساڭىز كىمدى كەكەتپەكشىسىز، تۇگەل ارالاسىپ كەتكەن قازاعىمىزدى ما، الدە ءوزىڭىزدى مە؟

ال ەندى ابىلايدىڭ ۇرپاقتارىنا كەلەتىن بولساق، وزىنە دەيىن دە، وزىنەن كەيىن دە تورەلەردىڭ انالارى كىم بولعان دەپ ويلايسىزدار؟ ولاردىڭ كوبىسىنىڭ انالارى، وزدەرىڭىزدىڭ قىزدارىڭىز ەمەس پە، مەنىڭ قازاعىم ەمەس پە، بىزدەر سولاردان تۋدىق قوي! ال، سوندا كىمدەر ۋاقتالىپ قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانعا اينالىپ كەتكەن. الدىمەن سىزدەر، سودان سوڭ، ناعاشىلارىمىزعا تارتىپ، سورماڭداي بىزدەردىڭ دە ۋاقتاعانىمىز راس-تا شىعار. ۇلى بابامىز، قۇدايدىڭ قۇلى ابىلاي حانعا كەلسەك، ول دا پەندە، ەتپەن-سۇيەكتەن جاراتىلعان جانە ءوزىن ەرتە زامان پاتشالارى سياقتى قۇدايمىن، نەمەسە قۇدايمەن تەڭ دارەجەدەمىن دەگەن ەمەس. ارينە، ول دا ءوزىنىڭ ارتىندا قالىپ بارا جاتقان قالىڭ ۇرپاعى، بارلىق ەلىنىڭ تاعدىرى مەن تالايى تۋرالى تۋرالى ويلاعان، ەرتەڭگى كۇنىن ۋايىمداعان. بار ەل-جۇرتىن ويلاماسا بار قازاق نەسىنە ۇلى حان اتاعان! سول بارلىق ەل-جۇرتى تۋرالى سارى ۋايىمى عايىپتان ايان بولىپ تۇسكەن بولار، قايدان بىلەيىك. ونىڭ اقيقاتىن ءبىر اللا عانا بىلەدى، وسىعان نە ايتاسىزدار؟

سول كەزدە ارەڭ شىداپ وتىرعان «دوكەي» «مىنا كىسى ءبىزدى قورلادى»,– دەپ ماعان تۇرا ۇمتىلعانى. مەن دە قاراپ قالمادىم، سودان قويشى، ەل باسۋ ايتىپ،  ارەڭ توقتاتتى. ءبىرازدان سوڭ سىرتقا شىقتىق.

ءبىراز ادامدار كەپ: «اعا، سىزگە راحمەت، اناۋ ءبىر اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن، ابدەن سىلىكپەسىن شىعارىپ، ماقتامەن تىرىدەي باۋىزدادىڭىز»،- دەپ جاتىر.

         كەلەسى كۇنى ەرتەمەن الگى ء«داۋىمىز» كەلىپ: «كەشە قاتتى كەتىپپىن، ايىپ ەتپەڭىزدەر، تۇنىمەن مازاسىزدانىپ شىقتىم. ويلاسام، ءبىز ەمەس، اتالارىمىز ارداقتاپ وتكەن تورە تۇقىمدارى ەكەنسىزدەر، كەشىرىڭىزدەر، ۇيگە كىرىپ ءدام تاتىڭىزدار»،- دەپ ۇيىنە شاقىردى. ءبىراز سويلەسىپ، باۋىرداي بولىپ كەتتىك. شىركىن، سوزگە توقتايتىن قازاعىمدى ايتساڭشى! بارمىز، بار بولايىق، اعايىن.

         كەيبىرەۋلەردىڭ ابىلاي حان انانداي، مىنانداي ەدى دەپ، ءسوز ەمەس ءسوزدى، كىسى ەمەس كىسى ايتادى دەمەكشى، ارۋاعىن قارالاعىسى كەلەتىنىن، قاسيەتىڭنەن اينالايىن بۇقار ابىز، سەزىپ تە جاتقان بولار! كەيبىر ۇلىلارىمىزدى ۇلىقتاۋشى ەمەس، قارالاۋشى باقا-شايانداردىڭ تابىلىپ قالاتىنى شىن قىنجىلتادى. ۇلىلارىمىزعا جاراتقان يەمىزدىڭ نۇرى جاۋسىن دەلىك!  

ءبىز قازىرگى قازاقتار جەڭىلگەن، جاسىعان، جازعىرىلعان، جاپا شەگىپ، رۋحى السىرەگەن اتا-اكەلەردىڭ ۇرپاقتارىمىز، سوندىقتان بولار، جالتاقتىعىمىز كوپ. تاپتالعان رۋحىمىزدى كوتەرىپ، قايتا ويانىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى بەرىك ۇستاۋىمىز كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ ازات كەلبەتىن جاساۋعا ءتيىستىمىز. اڭىزدارعا سۇيەنسەك، مۇسا پايعامبار ەلىن قۇلدىقتان ازاماتتىققا جەتۋگە، قۇلدىق مىنەزدەن قۇتىلۋعا 40 جىل جەتەلەگەن ەكەن. ءبىز شە، قانداي كوسەمدەردەن ۇلگى الۋىمىز كەرەك؟! ارقايسىمىز ءوز اتالارىن وزگەدەن ارتىق، باتىر، اقىلدى سانار بولسا نە بولعانىمىز؟ ونداي ۇعىمنان ءبىرىنشى كەزەكتە اۋلاق جۇرگەنىمىز دۇرىس بولار. اتاق-داڭق ولشەمسىز، تەك ابىروي ءسوز بەن ىسكە ساي كەلۋى كەرەك ەمەس پە؟!

اش بورىشە الىسىپ-جۇلىسىپ وتكەن ابىلايدىڭ شوپشەگى - قۇديارحان تەزەك تورەۇلى ابىلايحانوۆ جاۋىنىڭ الدىندا سىنۋعا بار، يىلۋگە جوق، شاراسىزدان قۇسا بولىپ ولگەنشە 79 جاستاعى ناعىز باتىر-سۇلتانىمىز  جاۋلارىنىڭ قولىنان اتىلىپ ولگەندى دارەجە ساناعانىن ءبارىمىز دە ءبىلۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن. وعان اللانىڭ تەك راحىمى بولسىن! وسىنشا جاسقا كەلگەن قاريانى ولىمگە كەسۋ، ايارلىقتىڭ ەڭ سوڭعى شەگى بولار!

بۇنداي ءولىمدى دىنىمىزدە «شاھيد» دەمەي مە؟ وسىنداي قۇرباندىقتاردىڭ ارۋاقتارى ارتىندا قالعان ەلىنە ريزا بولعاي دەپ تىلەۋ تىلەيمىز. اتا-بابالارىمىز دارىپتەپ وتكەن شىڭعىس-ابىلاي ۇرپاقتارىندا ارقاشاندا جاقسىلار بولعان،  ارى دا بولا بەرسىن دەپ تىلەيىك...**

اتالارىمىزدىڭ جوعارىداعىداي ەستەلىكتەرى وسى ۇلكەن تۇلعا تۋرالى قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرا تۇسكەندەي. قۇديارحان سۇلتاندى 1916-جىلعى دۇربەلەڭ (مايدانداعى قارا جۇمىسقا 19-43 جاستاعى بۇراتانالاردى الۋ تۋرالى پاتشا جارلىعى، 1916.25.06) كەزىندە التىن ەمەلدەگى 5 بولىس ەل «اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى» رەتىندە قاتتى باعالاپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى جالپى قازاق دالاسى مەن بىرگە كوتەرىلگەندە حان سايلاعاندىعىن دالەلدەپ وتىرمىز. بۇل دەگەنىمىز سول كەزدەگى تۇگەل الاتاۋ وكرۋگى دەگەن ءسوز. وكرۋگ قۇرىلعان (1856) كەزدە قۇرامىنا قاپال وكرۋگىنىڭ وڭتۇستىك بولىگى، قاراتال، ىلە وزەندەرى جانە كۇنگەي مەن تەرىسكەي الاتاۋى اۋماعى كىرگەن، جەرى - 162 مىڭ شارشى كم، حالقىنىڭ سانى – 160 مىڭ ادام، ونىڭ ىشىندە: قازاقتار - 100 مىڭ; قىرعىزدار – 50 مىڭ; ورىستار – 7 مىڭ; باسقا ۇلتتار – 3 مىڭ ادام بولعان [7]. 1867 جىلدان وكرۋگ جەتىسۋ وبلىسىنا اينالدىرىلدى، ياعني 1916 جىلدارى وبلىستىڭ جەر جانە ادام سانى الدەقايدا ارتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، ويتكەنى ول كەزدەردە وبلىس قۇرامىنا سەرگيوپول (لەپسى 1875), قاپال، ۆەرنىي، ىستىقكول (پىشپەك) ۋەزدەرى جانە شۋ، قۇراعاتى وزەندەرىنە دەيىنگى سىرداريا وبلىسىنىڭ ءبىرتالاي جەرلەرى كىردى.

كوتەرiلiس كەزiندە قازاقتار مەن قىرعىزدار ءداستۇرلi حاندىق بيلiكتi جاڭعىرتىپ، پاتشالىق رەسەي ۇكiمەتiنiڭ باسقارۋ جۇيەسiن جويۋعا ۇمتىلعانى تاريحتان بەلگىلى جاعداي. بۇل تۋرالى «وتان تاريحى» كiتابىندا «ساناسىندا ءداستۇرلi بيلiك تۋرالى ۇعىم ساقتالعان، تازا كوشپەلiلiك دامىعان اۋدانداردا كوتەرiلiستiڭ نەگiزگi ۇيىمداستىرۋشى كۇشi رۋ باسىلارى مەن حان تۇقىمدارى بولدى»,- دەلiنگەن.. .

ول جىلدارى جەتىسۋ وتقا ورانعان ەدى. ءىرى كوتەرىلىس وشاقتارىن ايتا كەتسەك، سامسى («بوتپاي»), قارقارا («البان»), لەپسى جانە قاپال ۋەزىندەگى، سىرىمبەت كوتەرىلىستەرى (تالدىقورعان ماڭى) جانە ت.ب. باس كوتەرۋلەر بولدى.

ستيحيالى تۇردە باستالىپ، كەيىنىرەك ۇيىمداسا باستاعان تۇردەگى جەتىسۋ كوتەرىلىسى اياۋسىز باسىپ، جانشىلدى، وعان 7 اتقىشتار روتاسى، 5 كازاك-ورىس جۇزدىگى، 3 ەرىكتى جاساق جۇزدىگى، 17 زەڭبىرەك، 7 ورىنبورلىق، 9 سىبىرلىك كازاك-ورىس پولكتەرى باتارەيالارىمەن، 47 پۋلەمەت كوماندالارىمەن قولدانىلدى.

سول جىلدارى 300 مىڭنان استام جەرگىلىكتى تۇرعىن بوسىپ كەتتى. ءبىر عانا تالدىقورعان ماڭىنداعى سىرىمبەتتە (سىرىمبەت قىرعىنى) جەرگىلىكتى كازاك-ورىستار قاپالدان كەلگەن قارۋلى وتريادپەن بىرىگىپ، جەلدىسايداعى بەيبىت اۋىلدىڭ ادامدارىن دارعا اسىپ، اتىپ قان-جوسا ەتتى، جۇكتى ايەلدەردىڭ ءىشىن جارۋ، ادامداردى تىرىدەي جەرگە كومۋ، ءبايبورلى ۇستانى قولىنا شەگە قاعىپ، قىلىشتاۋ سياقتى جانتۇرشىگەتىن قاتىگەزدىكتەر ورىن الدى. بارلىعى 150 دەن استام بەيبىت اۋىل تۇعىن-قازاق وپات بولعاندىعى قازىر بەلگىلى.

امان شوتاەۆ, پروفەسسور، ابىلايحاننىڭ جەتىسۋداعى ۇلى حان ءادىلدىڭ ۇرپاعى. الماتى

ازامات اقىلبەكوۆ، پۋبليتسيست، ولكەتانۋشى. تالدىقورعان

سۋرەتتە: تەزەك تورەنiڭ شوقان ءۋاليحانوۆ سالعان سۋرەتi

(جالعاسى بار)

Abai.kz