اكەم «بۇل وقىماسا دا ادام بولادى» دەيتىن...
سەرىك ابىكەنۇلى، «پاراسات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:
– بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى بالعالى دەگەن شاعىن اۋىلدا ومىرگە كەلدىم. اكەم ابىكەن مەن انام رازيحانىڭ 8-پەرزەنتى، كەنجەسىمىن. ءبارى ەركەلەتىپ، بەتىمنەن قاقپاۋشى ەدى. اكەم مارقۇمنىڭ بالالارعا ءيى جۇمساق بولاتىن، داۋىس كوتەرىپ، وتباسىنىڭ شىرقىن العانىن كورگەن ەمەسپىن. ول كىسى پەرزەنتتەرىنىڭ زامانىنان قالماعانىن قالايتىن. تەلەۆيزور شىققاننان كەيىن الماتىعا ارنايى بارىپ، بىرەۋىن ساتىپ اكەلىپتى. اپكەلەرىم ء«بىزدىڭ ءۇي كينوتەاتر ەدى، اۋىل تۇگەل جيىلىپ، كينو كورەتىن» دەيدى. العاشقى پاتەفون، تەلەديدار، راديولالار ءبىزدىڭ ۇيدەن تابىلاتىن.
اكەم مەن انامنىڭ اراسىنداعى سىيلاستىق عاجاپ ەدى. ايتىسكەر اقىن ءارى اۋداندىق مادەنيەت بولىمىندە قىزمەت ىستە-گەندىكتەن، جاز كەزىندە اكەم ۇيدە سيرەك بولاتىن. دومبىراسىن الىپ، جايلاۋداعى مالشى اۋىلداردى ارالاپ، شيەتتەي بالا مەن بار شارۋاشىلىقتىڭ قامى انامىزعا قالادى. ال اكەم رەسپۋبليكالىق ايتىسقا اتتاناردا ءبىزدىڭ ءۇي شاعىن كونتسەرت زالىنا اينالادى. وبلىستىڭ بارلىق ونەرپازدارى باس اقىننىڭ ۇيىنە جينالىپ، ەكى-ءۇش كۇن دايىندالادى. اسىلاقىن قاليەۆ، بايباتىر مۇقاشەۆتاي اقىندار ايتقان قيسسالاردى، گۇلمايدان سۇندەتوۆا، ساعات جىلگەلديەۆ، ت.ب. كوپتەگەن ونەر مايتالماندارىنىڭ جىر-تەرمەلەرىن مەن العاش رەت ءوزىمىزدىڭ قارا شاڭىراقتا، اكەمنىڭ وڭ تىزەسىندە شوقيىپ وتىرىپ ەستىدىم. ۇيىمىزدەن قوناق ۇزىلمەيتىن، «ابەكەڭە سالەم بەرگەلى كەلدىك» دەپ كۇنىنە اعىلىپ جاتسا دا انامنىڭ رەنجىگەنىن كورمەپپىن. ساماۋرى-نىن ىزىلداتىپ اكەلىپ، بار ءمازىرىن الدارىنا توساتىن. قايران انام... مەن 6 جاسقا تولعاندا ول كىسى جۇرەك دەرتىنەن كوز جۇمدى. قۇت دارىعان قارا شاڭىراقتىڭ بار شاتتىعىن ءبىر سۋىق قول ۇرلاپ اكەتكەندەي بولىپ، ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ سالا بەردى. اۋەلدە شوگىپ كەتكەندەي كورىنگەن اكەمىز ەڭسەسىن تەز تىكتەدى. بۇعاناسى قاتپاعان بالالارىن قاناتتاندىرۋ ءۇشىن بارىن سالدى. ايتىسقا شىعۋدى دا سيرەتتى. ەلۋدەن ەندى اسقان جاسى بولسا دا وزگەمەن وتاۋ قۇرمادى...
ءبىزدىڭ اۋىلدا مەكتەپ جوق بولعاندىقتان، اعا-اپكەلەرىمنىڭ ءبىرازى اۋدان ورتالىعىندا، ەندى ءبىرازى مالايسارىداعى كۇمىس كوكەمىزدىڭ قولىندا تۇرىپ وقيتىن. سوندىقتان ۇيدە تەك اكەم ەكەۋمىز... جازدىڭ ۇزاق كەشىندە مەنى الدىنا الىپ، دومبىرامەن جىر ايتاتىن. «باقتىباي مەن تەزەك تورەنىڭ ايتىسىن»، «كورعۇلى»، «وراقتى باتىر» سەكىلدى كوپتەگەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىن ءوز اكەمنەن ەستىدىم. 1983 جىلى ول كىسى الماتىعا كەلىپ «الاتاۋ» تەلەارناسىنا «باقتىباي مەن تەزەك تورە ايتىسىن» جازدىرىپ كەتتى. قازىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى سول نۇسقانى مىسال ەتەدى. بىراق ابىكەن سارىباەۆتى اتاپ جاتقان ەشكىم جوق؟!
تورعا تۇسكەن «تورعاي»...
– 7 جاسقا تولعانىمدا شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن وشىرگىسى كەلمەگەن اكەمىز مەنى اپكەمىزگە تابىستاپ، مالايسارى اۋىلىنداعى 8 جىلدىق مەكتەپكە بەردى. بالعالىدا ەركىن ءجۇرىپ ۇيرەنگەن، نۇرلان، اقپار، ەرمەك سەكىلدى كوڭتابان دوستارمەن ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن وينايتىن مەن ءۇشىن بۇل اۋەلدە توزاقتاي بولىپ كورىندى. بوتەن اۋىل، سىپتاي كيىنگەن بوگدە بالالار، 45 مينۋت بويىنا تاپجىلتپايتىن ۇستاز... ابىكەننىڭ ەركەسىنىڭ قيعىلىعى باستالدى. ساباققا بەتتەمەي، كوپتىڭ ورتاسىندا قۇلا تۇزدە جالعىز جۇرگەندەي ءيىنىم سالبىراپ، قىرسىقتىم دا قالدىم. اپكەم مەن العاشقى ۇستازىم نۇرداريا سىلامحانقىزى الداۋسىراتىپ-اق باقتى. سول مەكتەپتە وقيتىن اپكەلەرىم انار مەن باقىتگۇل دە كوڭىلىمدى اۋلايدى. بىراق «ورمانعا قاراپ ۇلىعانىمدى» قويمادىم. ءبىر كۇنى كۇمىس كوكەمنىڭ ءتوزىمى تۇگەسىلدى. ساباققا بار-عىسى كەلمەي، قيقاڭداعانىم ءۇشىن ۇرسىپ، جەلكەدەن ءبىر-ەكى نۇقىپ جىبەردى. تورعا تۇسكەن تورعايداي بولىپ جۇرگەن مەن بوتاداي بوزدادىم. وسى ساتتە اكەمنىڭ كىرىپ كەلمەسى بار ما؟! تۇسكى اۆتوبۋسپەن كەلە قالعان ەكەن. ءۇن-ءتۇنسىز، اپكەمە الارا ءبىر قارادى دا، مەنى قولىمنان جەتەلەپ جۇرە بەردى. تۇسكى اۆتوبۋس اۋىلدا جارتى ساعات تۇرىپ، اۋدان ورتالىعىنا قايتۋشى ەدى. سوعان مىندىك تە بالعالىعا تارتىپ تۇردىق. راقات! كوكەم ەكى-ءۇش مارتە كەلىپ كەشىرىم سۇراپ، جىك-جاپپار بولعانىمەن، اكەم «بۇل وقىماسا دا ادام بولادى» دەپ جىبىمەدى. جەلىدەن قۇتىلعان قۇلىنداي بولىپ، ويىننىڭ سىباعاسىن بەرىپ جۇرگەن مەن ءمازبىن. تەك ءۇش اپتادان كەيىن مۇعالىمدەر مەن باۋىرلارىم اكەمىزدى رايىنان قايتارىپ، مەكتەپكە باردىم. «بالام، ابىكەننىڭ بالاسى ناشار ەكەن» دەگەن ءسوزدى ماعان ەستىرتپە» دەپ، اكەم جولعا ءوزى شىعارىپ سالدى. ەستىرتكەن جوقپىن دەپ ويلايمىن. وقۋ باعدارلاماسىنا كەش قوسىلعانىما قاراماستان، 1-سىنىپتى ۇزدىك ءبىتىردىم. ودان كەيىن دە جاقسى وقىدىم. جوعارى سىنىپتاردا فيزيكادان، ورىس تىلىنەن، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتتەن اۋداندىق، وبلىستىق وليمپيادالارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورالاتىنمىن. بۇل جەتىستىكتەردىڭ بارىنە ەڭ قاتتى قۋانعان اكەم مارقۇم ەدى...
«جۇمىسى اۋىر، اقشاسى ءتاۋىر»
– مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە قيالي ەدىم. ەڭ اۋەلى تانكىشى بولۋدى ارماندايتىنمىن، ودان كەيىن ۇشقىش، ودان سوڭ اقىن... سودان بولار، قاعازعا بىردەمەلەردى شيمايلايتىن بولدىم.
...ىبىراي اتام كۇرىشى، بار قازاقتىڭ ىرىسى... دەگەن سەكىلدى شاتپاق-تاقپاقتاردىڭ ءتورت-بەسەۋى التىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەنىمدە اۋداندىق گازەتكە شىقتى. «كەربۇلاق جۇلدىزىنىڭ» باس رەداكتورى باقىت ءالىموۆ گازەتتىڭ ول سانىن اكەمە ءوزى اكەپ، ءسۇيىنشىسىن الدى. بالاسى قۋانتقان اكە ءماز، وقۋشىسى گازەت بەتىنە شىققان مەكتەپ ءماز. ال مەن تۇسىنگەن دە جوقپىن، اسىعىمدى اتىپ، دوبىمدى تەۋىپ جۇرە بەردىم. وسىدان كەيىن گازەتكە شىعۋىم جيىلەدى. شاعىن بلوكنوتتاعى تاقپاقتاردى بىردە ۇستازدارىم، بىردە اكەم گازەتكە جولدايتىن. ال 8-سىنىپتى بىتىرەردە «كىم بولام؟» دەگەن تاقىرىپتا جازعان شىعارمامدا «جۋرناليست بولامىن» دەپپىن. بۇعان اكەممەن جاقسى ارالاس-قان، ول كىسىنى تۋعان اعالارىنداي قۇرمەتتەگەن باقىت ءالىموۆ، ارميال تاسىمبەكوۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ مىنەز-قۇلقى، ءسوز ساپتاسى ىقپال ەتسە كەرەك. اكەم 1987 جىلدىڭ قىسىندا كولبين-گە سىباپ حات جازىپ، وبلىستىڭ «قايماقتارى» قاتتى اشۋلانىپ، ءتورت كولىكپەن اۋىلعا جەتىپ كەلگەندە باقىت اعامىزدىڭ يمەنبەي اكەمنىڭ ءسوزىن سويلەگەنى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. اقىرى اكەمنىڭ قولىنا كونۆەرتتى عانا ۇستاتىپ، حاتتىڭ ءوزىن الىپ كەتتى. كەيىن «اعا، سول حاتتا سونشالىقتى نە جازىلعان ەدى؟» دەپ سۇراعانىمدى. «وي، سەكەنتاي، ايتۋعا ۇياتتاۋ» دەگەنى بار. مارقۇم باقىت اعامىز اكەمنىڭ كىتابىنا جازعان العىسوزىندە دە «ابەكەڭدى قۇداي ساقتادى عوي» دەگەندەي ماعىنادا وي ءبىلدىرىپتى.
سەگىزىنشى سىنىپتى ۇزدىك بىتىرگەنىمنەن كەيىن مەنى تەحنيكۋمعا ءتۇسىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى (كۇلدى...) «اۋىلداعى ەڭ قات ماماندىق قانداي؟» دەگەندە «ينجەنەر! ينجەنەر بولعاندا دا مولشىلىق ورتاسىندا جۇرەتىن ەلەۆاتوردىڭ ينجەنەر-مەحانيگى بولسىن» دەگەن تۇجى-رىم جاسالدى. ءسويتىپ، ۇزدىك اتتەستاتىمدى قۇشاقتاپ الماتىداعى پوليتەحنيكالىق تەحنيكۋمنان ءبىر-اق شىقتىم. سول جىلدىڭ قاراشاسىندا سەكەنتايىنىڭ ستۋدەنت بولعانىنا ەرەكشە قۋانىپ جۇرگەن اكەمنەن ايىرىلدىم...
راسىن ايتايىن، تەحنيكۋمداعى ماماندىق كوڭىلىمە قونبادى. ۆاتماندى جايىپ قويىپ ءتۇنى بويىنا سىزبا جاسايسىڭ. «سوپروماتتان» قيىن ەسەپتەر شىعاراسىڭ، تريەر، نوريا دەگەن بالەكەتتەردىڭ ءار دەتالىن جاتتاپ، ەسىڭ شىعادى. تەمىر-تەرسەككە قىرى جوق مەن پاقىرىڭىز جاڭاعى تەحنيكۋمدى ءىلىنىپ-سالىنىپ ءجۇرىپ، ازەر ءبىتىردىم. ودان سوڭ اسكەردە ەكى جىل بورىشىمدى وتەدىم. اسكەردەن كەلگەن 1993 جىلى قازاقستاننىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەدى، جۇمىسسىزدىق، «اديداس» دەگەن جازۋى بار قىتايلىق سپورتتىق كوستيۋمىن كيىپ العان جىگىتتەردىڭ ءبارى سەندەلىپ، بوس ءجۇر. سودان تىرشىلىك قامىنا كىرىستىك. بار عۇمىرىن بىزگە ارنا-عان كۇمىس كوكەمنىڭ قولىندا تۇرىپ، تاۋدان تاقتا تاس شىعاراتان كووپەراتيۆكە جۇمىسقا تۇردىم. جۇمىسى اۋىر، اقشاسى ءتاۋىر. 2 جىل تاس قوپارىپ، تاۋ كەزگەننەن كەيىن مەكتەپكە دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇمىسقا كىردىم. ول مۇعالىم قات كەز ەدى، اقشاسى از ماماندىقتان ەلدىڭ ءبارى قاشىپ جاتقان. سودان وقۋشىلارىممەن «كۇلە بىلگەنىمىز – ءومىر سۇرە بىلگەنىمىز» دەگەن ساتيرالىق تەاتر قۇرىپ، 6-7 كونتسەرت بەردىك... ال 1996 قازۇۋ-عا، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپسىرىپ، سىرتتاي بولىمگە ءتۇستىم. بەلگىلى سپورت ءجۋرناليسى باقتيار اسىرەنكەەۆ، اقتاۋ تەلەۆيدەنيەسىندە قىزمەت ەتەتىن ءانۋار وتەسباي، رەسپۋبليكاعا تانىمال باعدات ءماجيتوۆ، داۋلەتحان جيەنقۇلوۆ، جانار بايسەمىزوۆا، ت.ب. جۋرناليستەر مەنىڭ كۋرستاستارىم. ءتورتىنشى كۋرستا قالالىق تەلەارناعا باس رەداكتور بولىپ، كەي كۋرستاستارىمنىڭ تەلەۆيزيا سالاسىنا كەلۋىنە ءوزىم ىقپال ەتتىم.
ول ەندى قالاشىق ىشىندەگى وزەننىڭ جاعاسىندا جاستىق جانە شاراپتىڭ بۋىمەن لەپىرىپ ولەڭ وقىپ، كوپىرىپ سويلەيتىن كەزەڭ عوي. قاي ءساتى دە وتە قىزىق.
تەلەۆيزيا سالاسىنداعى – 15 جىل
– ەكىنشى كۋرس وقىپ جۇرگەن كەز، ساباقتا شۇقشيىپ، بىردەڭە جازىپ وتىرسام قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن «قازاق ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن سەن بە؟» دەگەن داۋىس ساڭق ەتە قالدى. باسىمدى كوتەرسەم، سىپتاي بولىپ «ترويكا» كيىپ العان، قارىنى كۇيلى-قۋاتتى ەكەنىن بايقاتاتىن اقسارى جىگىت تۇر. ۇستازداردىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ساسقالاقتاپ قالدىم. سويتسەم ول ء«وي، قورىقپا، مەن مىنا ورىس توبىنىڭ ستۋدەنتىمىن! «ەڭلىك-كەبەك» تۋرالى ايتىپ بەرشى؟» دەيدى. ونىڭ سىقپىتىنان سەسكەنىپ، مەنى مەڭزەپ جىبەرگەن كۋرستاستارىم دا، مەن دە دۋ كۇلدىك. ءسويتىپ، قايرات بالتاباي دەگەن دوسىممەن تانىستىم. وسىدان كەيىن قايرات مەنى «تەلەفابريكا» دەگەن جەكەمەنشىك كومپانيادا جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى. «اناۋ-مىناۋ» دەگەن ساركازمدى، ساراپتامالىق حابار جاسايدى ەكەن. 1998 جىلدىڭ 7 ناۋرىزىندا تەلەۆيزيا سالاسىنداعى قىزمەتىم باستالدى. ودان كەيىن «نتك»، «وڭتۇستىك استانا»، «31-ارنا»، «الماتى» ارنالارىندا جۇمىس ىستەدىم.
شىنىمدى ايتسام، 15 جىلداي تەلەۆيزيا سالاسىندا قىزمەت ەتكەن ادامعا باسپاسوزدە جۇمىس ىستەۋ العاشىندا قيىنداۋ. قىم-قۋىت، قاربالاس ومىرگە ۇيرەنگەن جانعا جۋرنالدىڭ جايباراقات جۇمىسىنا كوندىگۋ قيىن ەكەن. بىراق بەرتىن كەلە ۇيرەندىك. ويلانىپ جازۋعا مۇمكىندىك بار. بالا-شاعاڭا كوڭىل بولە باستايسىڭ. تاڭعى 9-دا جۇمىسقا كەتىپ، تۇنگى 11-گە قاراي ۇيىڭە ازەر جەتەتىن تەلەۆيدەنيەگە قاراعاندا مۇندا بوس ۋاقىت بارشىلىق. كەشكى التىدا ۇيىڭە باراسىڭ، بالالارىڭنىڭ ساباعىن قاداعالايسىڭ، ولارمەن سەرۋەندەيسىڭ. ال تەلەۆيزياعا قايتا ورالۋ... كىم ءبىلسىن؟ قازاقستاندا ساياسي-ساراپتامالىق باعدارلامالار قايتا وركەندەپ، حالىقتىڭ كوزىن اشاتىن حابارلار كەرەك بولاتىن زامان تۋسا، مەن جانە كەزىندە ساپالى حابارلار جاساپ، ەل اۋزىنا ىلىككەن باسقا جىگىتتەردىڭ ءبارى ەكرانعا قايتا شىعار؟! ازىرگە ارتيستەردىڭ اتى وزىپ تۇر...
«كوكىرەگىم دالانى اڭساپ تۇرادى...»
– اۋىلدا تۇرعان كەزدە جىلقىعا قۇمار بولدىم. ات باپتاپ، كوكپار تارتاتىنبىز. ال الماتىعا اۋىسقان سوڭ مۇنىڭ ءبارى قالدى. بىراق كوكىرەگىم دالانى اڭساپ تۇرادى. سوندىقتان سوڭعى 10 جىلدا بالىق اۋلاۋدى ادەت ەتتىم. قولىم قالت ەتسە ءبىر كىتاپتى سالىپ الامىن دا، وزەن-كولگە قاراي تارتامىن. بالىق دەگەن جە-لەۋ عانا، تۇندە مي دالادا وتتى لاۋلاتىپ قويىپ جاتقانعا نە جەتسىن، شىركىن. وت پەن سۋدىڭ سانانى تۇمشالاعان ويدان جاقسى ارىلتاتىن قاسيەتى بار.
ءبىزدى باعىپ-قاققان، انامىزدىڭ جوقتىعىن بىلدىرمەي، بۇلا ەتىپ وسىرگەن كوكەم قازىر قولىمدا تۇرادى. بالالاردىڭ ءبارى «اپاسىنىڭ بالاسى». پەرزەنتىن سانامايتىن قازاقپىز عوي، قۇداي بەرگەن 5-6 قارادومالاعىمىز بار. ۇلكەن ۇلىم ءىزباسار بيىل 11-سىنىپ ءبىتىردى. ال كەنجەمىز ءمادينا 6 ايلىق. كەلىنشەگىم كەنجەگۇلدىڭ العاشقى ماماندىعى – جۋرناليست. فيلولوگ دەگەنى تاعى بار. بىراق ەكى ديپلومدى ساندىققا سالىپ قويىپ، ۇيدە كەلىن جانە انانىڭ «قىزمەتىن» اتقارىپ وتىر.
ءتۇيىن:
– وڭاشادا وي كوپ قوي... ەڭ باستىسى: «جاقسى اكە بولا الدىم با؟». ادامدى قاتىگەزدىككە، تاسباۋىرلىققا يتەرمەلەيتىن زاماندا بالالارىمنىڭ اۋىزبىرلىگى ىدىراماسا دەپ تىلەيمىن. ساياساتتاعى كەي قادامداردىڭ سالدارىنان سولاردىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلمەسە ەكەن دەپ قاۋىپتەنەمىن. مازا بەرمەيتىن وي وتە كوپ...
اكەم «ادالدىڭ اتى ارىمايدى»، «شالقايعانعا شالقاي – ول پايعامبار ۇلى ەمەس، ەڭكەيگەنگە ەڭكەي – اتاڭنان قالعان قۇل ەمەس» دەگەندى ءجيى ايتۋشى ەدى. وسى ەكەۋىنىڭ ادامگەرشىلىكتىڭ باستى ءپرينتسيپى ەكەنىن ءتۇسىندىم!
"ايقىن" گازەتىنەن
