جان اقاۋى جايلى جازبا
«كول»نەمەسە جان اقاۋى جايلى جازبا
ءومىرى ەستەن كەتپەيتىن كورىنىستەر بولادى. ارينە، سۇمدىق وقيعا، سۇركەيلى جاعداياتتار تۋرالى اڭگىمە باسقا، ءبىز تىكە جەكە باسقا قاتىستى جانە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ساناڭنىڭ قايبىر قاتپارىندا قالىپ قويىپ، سودان بىلاي ۇزاق جىلدار بويى وزىڭمەن بىرگە جاسايتىن تابيعاتتىڭ توسىن سۋرەتتەرى جايىندا ايتىپ وتىرمىز. تايقى ماڭدايعا جازىلعان تاعدىردى تابان استىندا وزگەرتىپ جىبەرە المايتىن شىعار، دەگەنمەن، ۇزاق جىلدار مۇعدارىندا شارشاماي-شالدىقپاي، قايدا بارساڭ سارى ىزىڭە ءشوپ سالىپ، سالپاقتاپ ەرىپ وتىراتىن ونداي تاسقا باسىلعان وشپەس «تاڭبالارعا»، شىنىمەن دە، قايران قالاسىڭ! ونىڭ نەگە سونشا ولەرمەن، جابىسقاق بولعانىنا تۇسىنە الماي، دال بولاسىڭ! سوڭعى جاۋابى، تەگى، تاڭىرگە عانا ايان بولار، بىراق قالاي بولعاندا دا، مۇنىڭ جاي نارسە ەمەس ەكەنىن شامالاپ، شاراسىز ىشتەن تىناسىڭ...
ول «سۇمدىقتى» العاش كورگەن ساتتەگى الاپات اسەر ءالى كۇنگە ەسىمدە! قايتالاي جادىما السام، بۇگىنگە دەيىن تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، توبە شاشىم تىك تۇرادى... سوعىم، الدە جاي سويىس ەكەنى بەلگىسىز، الدەقاشان جىعىپ الىپ، كوكتەن كەلگەن ءتورت اياعىن تۇگەل ىرەپ، تەرىسىن سىپىرىپ جاتقان ابىر-سابىر جەرگە بالالىقپەن اڭقالاڭداپ بارىپ قالىپپىن. قىزىل ەتتىڭ «قىرمانىنا» اڭتارىلا قاراپ از تۇرىپ ەدىم، ءبىر كەزدە بيەنىڭ قارنىن جارعان شومبال جىگىت تالىس ءتارىزدى سوم نارسەنى قولقا تۇستان كەسىپ الىپ، تۋرا مەنىڭ الدىما اكەپ «دۇك» ەتكىزىپ تاستاي سالدى. ادەيى بولماعان بولۋ كەرەك، ۇركە ءتۇسىپ، ۇڭىلە قارادىم. جاقىنداپ بارىپ ەڭكەيىپ، توبەسىنەن تونە ءتۇستىم. بۇل كەزدە «تالىستىڭ» پىشاق تيگەن جەرى جايىلىپ، ارجاعى اشىلىپ، ىشىندەگى «قازاناسى» ايقارا كورىنە باستاعان ەدى. كورگەنىمنەن جانىم تۇرشىگىپ، كەيىن شورشىدىم. بار بولعانى سول، الگى كورىنىس سول كۇيى تاس بولىپ كوز الدىمدا قاتتى دا قالدى... قۇجىناعان قۇرت! سانسىز، ءسىرا، مىڭ-ميلليون بولار، انتالاعان اقباس پالەلەر ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ، ءبىرىن-ءبىرى جانشىپ، دامىلسىز اۋدارىلىپ جاتتى استى-ۇستىنە تۇسە. العاشقى قاتتى تىكسىنىس ەسىمنەن اۋدارسا كەرەك، ءبىر ءسات تەسىلىپ تۇرىپ قالىپپىن. ارتىنان ونە بويىم تاعى ءبىر رەت «توكقا» ءتۇسىپ، دۇركىرەي سىلكىنگەندە بارىپ، كوتكەنشەكتەپ كەرى شەگىندىم. توبە قۇيقام شىمىرلاپ، بالعىن دەنەمدى تۇتاس تۇك باسىپ كەتكەندەي، ءبىر سۇرەڭسىز حال كەشتىم. كەيىن ءبىلدىم: جىلقى بالاسىندا «قۇرت قارىن» دەپ اتالاتىن سونداي ءبىر قارىن بولادى ەكەن. «تالەيىم وڭىنان كەلگەن» مەن سوعان تاپ بولىپپىن.
تۇرسىنجان اعامنىڭ «كولىن» وقىعان و ءبىر جىلدارى مەن سول وقيعانى قايتا ءبىر سەسكەنە ەسكە الدىم. ويتكەنى، اڭگىمەدە تاپ بولعانىم – اينىمايتىن جاعداي ەدى. ۇقساس احۋال. بىراق سيپاتى بولەك.
اتالعان اڭگىمەدە باس كەيىپكەر – «مەن» ءتۇۋ بيىكتەگى تاۋ باسىندا مولدىرەپ جاتقان «ماعىناسىز» كولگە ون نەشە جاسىندا بالالارمەن قاراقات تەرە بارعاندا تاپ بولادى. ەلسىزگە «قاشىپ»، ەرەكشە بىتكەن الگى تۇيىق سۋ الدەنە سيقىرىمەن جاۋلاپ، جادىندا قالادى – ساناسىنا ءبىرجولا كوشىپ قونادى. تۇبەگەيلى ورنىعادى. وعان اسا ءمان بەرمەگەن «مەن» كەشىكپەي كەرى قايتادى. ارادا قانشاما ۋاقىت وتەدى، الگى «جابىسقاق» پالە جارماسقان جەرىنەن اجىرامايدى، وشپەيدى. تابانداپ جاتىپ الادى. ەلەمەگەن بولادى، بىراق كۇن وتە سارى بوكسە بولعان سال «قوناق» تاعى ءبىر ونەر باستايدى – جان دۇنيەسى قۇلىنداپ قيانداعى الگى تۇيىق سۋدى زارىعا اڭسايتىندى شىعارادى. سونداي ءبىر ايىقپاس «دەرتكە» دۋشار بولادى. ىنتىعى ارتىپ، ىندىنى قۇلاسا، تىرپ ەتپەي جاتىپ الماق بار ما، شۇعىل شەشىممەن اتقا قونىپ، «اسىلىن» ىزدەپ جولعا شىعادى – تاۋ قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىرادى. بارادى. كوكسەپ كەلگەن «كورىكتىسىن» كورەدى. تۇلا بويى تىتىركەنىپ، جان دۇنيەسى ءدۇر سىلكىنەدى. جەڭىلدەپ قالعانداي بولادى. كەشىكپەي ارجاعىنان ءبىر تۇسىنىكسىز جەككورۋشىلىك ويانىپ، تۇرعان جەرىنەن ىعىر بولا باستايدى. كەرى قايتادى... قايتىپ كەلگەن سوڭ، قايتادان باياعىنداي قايعىسىز، قامسىز تىنىش كۇندەر باستالادى. بىراق ول ۇزاققا سوزىلمايدى. ارادا اي وتەدى-وتپەيدى، «تەرەڭىندەگى» الگى «تىلەۋ» قايتا كوز اشىپ، الدەنە قالاۋ ء«وتىنىش» ايتىپ، ەمىنە باستايدى. دەگەنمەن، قاراقان باسىنىڭ تىرلىگى شاش-ەتەكتەن قاتارداعى پەندە عوي، جالتارۋعا تىرىسادى. الايدا، بەبەۋلەتكەن «ىنتىعىن» باسىپ، جاسقاي المايدى. ءتۇپ ەتەكتەن العان كورىنبەس «قۋعىن» اقىرى دەگەنىنە كوندىرىپ، تاۋعا قاراي دەدەكتەتىپ ايداي جونەلەدى. ارتىنان بارىپ «كەرەگىنە» قۇس بولىپ ۇشىپ كەلە جاتقانىن ءبىر-اق اڭدايدى. امان-ەسەن جەتەدى. «سۇيىكتىسىنىڭ» جامالىنا تەلمىرىپ، ارمانسىز كوز ساتادى. اۋەلگىدە ءولى سۋ بەتىندەگى كورىنبەيتىن كومەسكى ءيىرىم جۇلقا تارتىپ، ءۇيىرىپ بارا جاتقانداي بولادى دا، ىلە الدەنەدەن شوشىنىپ، ەسىنە كەلەدى. ارتىنشا بۇكىل بولمىسىمەن تىتىركەنىپ، قاتتى تۇرشىگەدى. ءسويتىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، ساناسىن باسقان شاڭ-توزاڭ، قوقىر-قوقسىقتان تۇگەل ارىلىپ، شىتتاي بولىپ شىعا كەلەدى. ەكى كوزى شوقتاي جانادى. ارتىنشا، قۇداي اتىپ، «اسىلىنىڭ» بەتىنە قاراعىسى كەلمەي قالادى. تاعى دا قايتالانعان وتكەندەگى جاعداي.
بۇل نە ءوزى، اۋەلى ەرىكتى العان، ارتىنان جىگەردى جاسىتقان؟
بىردەن جاۋاپ بەرۋ قيىن، ارينە. دەگەنمەن، وقىعان-توقىعانىمىز نەگىزىندە، بۇنى ەرەكشە جاعدايلاردا قىلاڭ بەرەتىن ادام ساناسىنىڭ ءالى اشىلماعان كوپ قۇپيالارىنىڭ ءبىرى دەپ تۇسپالداۋعا بولادى. شاماسى، اتاقتى زيگمۋند فرەيدتىڭ ايتقانى راس: كىسى ساناسىنىڭ تەرەڭ ءبىر تۇكپىرلەرىندە جاسىرىنىپ جاتاتىن بۇقپا «قۇبىجىقتار» بولادى. مىناۋ سونىڭ ويدا جوقتا «جىلت» ەتكەن ءبىر «ۇشقىنى».
ايگىلى پسيحولوگتىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسىنا سەنسەك، ادام ساناسى ۇشكە بولىنەدى: سانا (conscious), الدىڭعى سانا (preconscious) جانە جاسىرىن سانا (subconscious) بولىپ. سانا – ارينە، ءوزىمىز بىلەتىن كادىمگى سانا; ال الدىڭعى سانا – جاسىرىن سانا مەن سانانى جالعاستىرىپ تۇراتىن ارالىق سانا; ەندى جاسىرىن ساناعا ء(تۇپسانا دەپ ايتۋعا دا بولادى) كەلسەك، ول – سانانىڭ استىڭعى قاباتى، ياعني سىرتقى شەكتەمەلەردىڭ، تاعى باسقا دا نارسەلەردىڭ تەجەۋىنەن سىرتقا شىعا الماي، شۇڭەتكە شوگىپ، تاعانعا باتىپ كەتكەن، السىزدىگىنە قاراماي ەشقاشان جوعالىپ كەتپەيتىن تەرەڭ اسەرلەر مەن قۇپيا وي-سەزىمدەردىڭ قويماسى. فرەيدتىڭ ايتۋىنشا، جاسىرىن سانا ادامنىڭ ءوزى مۇلدە سەزە المايتىن، بىراق ماڭىزدىلىعى جاعىنان الدىڭعى ورىندا تۇراتىن بەيمالىم الەم. وندا بولىپ جاتاتىن سەزىمدىك-رۋحاني قوزعالىستار سانالى رۋحاني ارەكەتتەرگە قاراعاندا، الدەقايدا كۇردەلى جانە نازىك كەلەدى. تىكەلەي سەزۋگە بولاتىن تۇيسىكتەر سانا شەڭبەرىندە ساقتالاتىن نارسەلەر ەسەپتەلسە، قايتا ەسكە الۋعا وڭاي سوعاتىن اسەرلەر – الدىڭعى سانانىڭ شەگىندە جاسايتىن دۇنيەلەر. بۇلار شامالى تۇراقسىز بولعانىمەن، كەرەك كەزىندە قولما-قول دايىن بولادى. ال ۇمىتىلعان، ەسكە الۋ وتە قيىن، ءتىپتى، مۇلدە جوعالعانداي كورىنەتىن، بىراق كەيىن الدەنەنىڭ سالدارىنان الدەقايدان اتويلاپ شىعا كەلەتىن كەشىرمەلەر جاسىرىن سانانىڭ اياسىندا ساقتالادى. جاسىرىن سانا ادامنىڭ ەرىكتى ارەكەتىنە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپال ەتكەنىمەن، ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ بارىسىن ەشقاشان ءمالىم ەتە المايدى. ويتكەنى، ول ادامنىڭ تۋما تابيعاتىمەن تەكەلەي بايلانىستى، تامىرى تەرەڭدە جاتقان تۇڭعيىق نارسە. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «كولدەگى» جاعداي وسىعان كەلەدى. جاسىرىن ساناداعى بەيمالىم شوكپەنىڭ ارادا كوپ جىلدان سوڭ قايتا قوزداعان جاڭعىرىعى. قاراڭىز، ايدالاداعى «جارانىڭ اۋىزىنا ۇيىپ قالعان سارىسۋداي» بەدىرەيگەن جالعىز كولدى «مەن» ون ەكى-ون ءۇش جاسىندا العاش رەت كورگەن. «كولدىڭ ءبىر جات، سۋىق سەسىنەن دەنەسى تۇرشىگە، توڭازي تۇرىپ، سەسكەنىستى اۋەستىك جەڭىپ، سول جولى قارا جالتىر ايدىننىڭ جال تۇبىندەگى شەتىنە ۋىستاپ قاراقات شاشقان». سودان ارادا جيىرما بەس جىل وتكەندە تاعى ءبىر كەلگەن. وندا جالعىز بولاتىن. «جال ۇستىندە... اجداھانىڭ ارانىنا دارمەنسىز مويىنسۇنىپ، جىگەرسىز ۇيىپ بارا جاتقان بويىن ارەڭ يگەرىپ، بۋىندارى دىرىلدەپ شەگىنە بەرگەن». ەندى «جانە ءبىر مۇشەل وتكىزىپ، بۇگىن نەگە كەلدى – ءوزى بىلمەيدى. ايتەۋىر، وسى كولدىڭ ادامدى تارتىپ تۇراتىن ءبىر تىلسىمى بار». قالاي ويلايسىز، وقىرمان، بۇل – ساناسىز ارەكەت قوي، ءا؟! ءسوز جوق، ساناسىز ارەكەت. بىراق بىلاي، ءۇستىرت، ءاتۇستى قاراعانداعى جاعداي. ال ءساپ سالىپ، تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز... تۇبىنە كوز سالساڭىز، پالەنىڭ ءبارى الگى فرەيد ايتقان جاسىرىن سانادا «تىعىلىپ» جاتقانىن بايقايسىز. قالاي دەيسىز عوي؟ قاراڭىز، ءبىرىنشى رەت كەلگەندە مۇشەل جاستاعى بالا كول تۋرالى كوپ اڭگىمە ەستىپ، ونىڭ ء«بىر جات، سۋىق سەسىنەن دەنەسى تۇرشىگىپ، توڭازىپ» كەرى قايتادى. ويتكەنى، ول ءالى كىشكەنە عوي، كورگەنىنە اسا ءمان بەرمەگەن. بىراق جانىنا ءبىر «جاراقات» الىپ كەتكەنى انىق. ءوزى دە سەزبەي «بويىنا» الدەنەنىڭ قاۋىپتى «ۆيرۋسىن» دارىتىپ العان. ال ول ارتىنان ساناسىنىڭ استىڭعى قاباتىنا ءتۇسىپ، تەرەڭگە باتىپ، شوگىپ تىنادى. ۇمىتىلعانداي بولادى. بىراق انىعىندا، ۇمىتىلماعان، جاسىرىن ساناسىندا ساقتالىپ قالعان. ون نەشە جىلدان كەيىن ەش سەبەپسىز، جانىنا جان-پەندەسىن ەرتپەي، كول جاعاسىنا جالعىز جىرىلىپ كەلۋى سونىڭ ايعاعى، سونىڭ «ايداۋى». سودان سوڭ-اق، كەزەك العان (اسقىنعان) بەلگىسىز «دەرت» كۇشەيە تۇسەدى. ءتىپتى، اشىققا شىعىپ، ەندى ءبىرجولا ىعىنا الادى. «بۇگىن نەگە كەلدىم – بىلمەيمىنىنىڭ» سەبەبى – سول، كورمەسە، تۇرا المايتىن بولعان. فرەيدتىڭ ايتۋىنشا، جاسىرىن سانادا ساقتالعان نارسەلەردىڭ ءبارى ءوز ساتىمەن سانا شەڭبەرىنە وتە بەرمەيدى، جولى بولماعان كەيبىرىنىڭ الدەبىر بەيسانالى ارەكەتتەر بوپ قىلاڭ بەرۋى ابدەن مۇمكىن. مىناۋ – سول بولار دەپ كۇتپەگەن «قالىپسىز احۋال». ءالى «اۋىتقۋعا» جەتە قويماعان تۇراقسىز حال. ارينە، «كولدەگى» «مەن» ساۋ ادام. بىراق ازىرگە عانا. ەندى ءبىر ادىم «العا» اتتادى ما، كۇمانسىز، «دىمكاسقا» اينالادى. دەمەك، اۋرۋ مەن ساۋدىڭ اراسى. سولاي دەپ تۇسىنۋگە بولادى جانە سولاي دەپ ۇققان ءجون. جان دۇنيەسى قۇلىنداپ، جوقتى اڭساي بەرەتىن كىسى، قالاي ايتساڭىز دا، دەنى ساۋ كىسى ەمەس. ەكى اراداعى «قاۋىپتى ايماقتى» «كومپلەكس» دەسەك، سونىڭ اياسىندا تۇرعان بولۋى مۇمكىن. وسى «ماڭدا» ماڭگىگە قالۋى دا ىقتيمال. وندا – باعىنىڭ جانعانى. ال، ىلگەرى جىلجىپ كەتتى مە... جوق! توقتاي قالايىق، ول ءبىز باس قاتىراتىن شارۋا ەمەس. ويتكەنى، ول اراسى اڭگىمەدە ايتىلماعان. اڭگىمەشىدەن وزىپ ەشتەڭە دەۋگە قاقىمىز جوق. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى – ءدال وسى ءسات. ياعني كەيىپكەردىڭ باسىندا تۇرعان ء«بىر ءتۇرلى» حال.
رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىك، بۇل «حال»، شىنى كەرەك، قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ءالى كۇنگە نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقان «جابىق الاڭ». راس، تالايدان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان سوتس-رەاليزم قاعيداتتارى اسا تەرىستەي قويمايتىن «جان دۇنيە»، «ىشكى الەم» دەپ اتالاتىن ادامنىڭ ىشكى ءبىر كۇيلەرى جازىلدى، قاۋزالدى، جوققا شىعارمايمىز. دەگەنمەن، ول – پسيحيكالىق نۇقساندار ەمەس، كوڭىل-كۇي دەڭگەيىندەگى عانا نارسەلەر. دەمەك، ادام تۋرالى تۇسىنىگىمىز بەن ونىڭ تابيعاتى جايىنداعى تانىمىمىزدىڭ دا سول دەڭگەيدە بولعانى عوي. ال ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز، كىسى بالاسىنىڭ تۇلا بولمىسىندا، جاراتىلىس مىنەزىندە وقىس شاڭ بەرەتىن جابىق «جارىلىستار». سونداي ءبىر جۇرەك سىزداتار جان «اقاۋلارى».
وسى ارادا سونى دا قوسا كەتكەن ءجون شىعار، ادامنىڭ ساناسى فرەيد ايتقاندىقتان سولاي بولعان ەمەس، كەرىسىنشە، ول سونداي بولعاندىقتان فرەيد، نەمەسە باسقا زەرتتەۋشىلەر ءجىتى نازار اۋدارىپ، مويىن بۇرعان. بۇل ارادا ولاردىڭ كومەسكى جاتقان «جۇمباق دۇنيەگە» العاشقىلار قاتارىندا بارلاۋ جاساپ، شاماسىنشا ءۇڭىلىپ، سوڭىندا بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتكەن جانكەشتى ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. جوققا شىعاردى نە، ەسەسىنە قولعا قونعان وسى عىلىمي جەتىستىكتىڭ زامانىندا باتىستاعى ادامتانۋ سالاسىندا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋدىرىپ، ارتىنشا ادەبي جاسامپازدىقتا جاپپاي قولدانىلىپ، اتىشۋلى جاڭا اعىمداردىڭ ارت-ارتىنان پايدا بولۋىنا ءوز كەزەگىمەن ىقپال ەتكەنىن اشالاپ ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ەندى سول وڭ ءۇردىس ءسال كەشىكسە دە جىلىستاپ بىزگە دە جەتىپتى. دەمەك، ادام تۋرالى تۇسىنىگىمىزدىڭ وزگەرە باستاعانى.
جوق، ءسىز قاتە ءتۇسىنىپ قالماڭىز، وقىرمان، ءبىز بۇل ارادا سونداي ءحالدى جازۋ – جازۋ ونەرىنىڭ سوڭعى مۇراتى، اسقار شىڭى دەۋدەن اۋلاقپىز... ونداي نيەت جوق بىزدە. دەي تۇرعانمەن، ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا، ونىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرىمىز الۋعا ءتيىس ءبىر قامالى ەكەنىن باسا ەسكەرتۋدەن دە باس تارتپايمىز. قالاڭىز-قالاماڭىز، ەركىڭىز، بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى تالابى. قاجەتتى ءبىر ءورىس. نەگە دەيسىز عوي؟ قۇلاق قويساڭىز، ايتايىق.
وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىز باستان كەشىپ وتىرعان زامان – جۇرەك سوعىسى وزگەشە ۋاقىت. ونىڭ ناقتى قانداي ارتىقشىلىق-كەمشىلىكتەرىمەن ەرەكشەلەنەتىنىن الەۋمەتتانۋشىلار ايتا جاتار، ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىز تەك ءبىر عانا نارسەگە نازار اۋدارايىق. بۇگىنگى تاڭ – اقپاراتتار اعىنىنىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسكەن تۇس ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ءوز كەزىنىڭ سۇرانىسىنا ساي قوعام مۇشەلەرى اعىل-تەگىل جاڭالىقتار يىرىمىندە. ءسىرا، «قازان» باسىندا وتىرعانداردىڭ قاقپاقىلىندا دەگەن دۇرىس بولار، ويتكەنى، الەمدى جيناپ، ءتورت كەرەگەسىنىڭ ىشىنە كىرگىزىپ العان. باستى ەرمەگى – كورۋ ءھام تىڭداۋ. سىرتتا كوپ قىزىعۋشىلىعى جوق. بالكىم، وسىنىڭ سالدارى، ءبارى بولماسا دا، كوبى، وتە-موتە قالا تۇرعىندارى جاپپاي «ۇيكۇشىكتەرگە» اينالعان. «ۇيكۇشىك» دەگەن ءسوزدىڭ اياسىنا كوپ نارسە سيادى، دەگەنمەن، بۇل ارادا ءبىزدىڭ ء«وزىمشىل»، «تۇيىق»، «جالعىز» دەگەن وسى كەزدىڭ باستى مىنەزدەرىنە باسىمدىق بەرگىمىز كەلەدى. ارينە، ءبىز بۇل تۇجىرىمدى اسپاننان الىپ، ورتاعا تاستاپ وتىرعامىز جوق. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ەۋروپالىق فيلوسوفيادا «قالالىقتار جالعىزدىق سەزىمىمەن، قاراۋسىز قالعانداي ۇرەي قۇشاعىندا ءومىر سۇرەدى» دەگەن پىكىر قالىپتاسىپتى. ولاردىڭ (الگى قالا ادامدارىنىڭ) بولمىسىنىڭ نەگىزگى سيپاتتارى – جالعىزدىق، جاتتانۋ، ءومىردىڭ ءمانىن جوعالتۋ بولىپ كەلەدى ەكەن. مۇنداي «سىرقاتقا» شالدىققان جانداردىڭ رۋحاني تۇرعىدان تىم كۇردەلى، سونىمەن قاتار، وتە ءالسىز بولاتىنىن ايتىپ جاتۋ ارتىق. ال ءالسىز كىسىلەردىڭ قيىنشىلىعى قاشان دا از بولماعان عوي! جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعانداي، ولار سىرتقى دۇنيەدە بولىپ جاتاتىن الاپات وقيعالارعا تىكەلەي قاتىسپايدى، ءداۋىردىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي، تەك كوزبەن كورۋ، قۇلاقپەن ەستۋ جولىمەن وي-سانا، جۇلىن-جۇيكە ارقىلى قويان-قولتىق ارالاسادى. سول سەبەپتى دە، الگىبىر «السىزدىكتەرىنە» بايلانىستى، ساناسىنا سالماق الىپ، سان سوعاتىندارى دا جەتەرلىك. بىلە-بىلسەك، سونىڭ ءبىرى – ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «كولدەگى» «مەن». ءبىر وزگەشەلىگى، بۇل كىسى ايدالادا جاتقان يەسىز كولدى كورىپ، وعان «ولە عاشىق» بولعان. كورمەسە تۇرا الماس دارەجەدە. مىنە، بۇگىنگى كۇن كەيىپكەرلەرىنىڭ سيقى. ال وندا ءبىز مۇنداي سىرتىنا تۇك شىعارمايتىن، شىعارسا دا، ساقتىقپەن قۇلتا ساقتاپ، ءبىر بارماعىن ىشىنە بۇگىپ قالاتىن، كۇدىك-كۇماننان تەرەڭىندە «يت ءولىپ جاتاتىن» ونداي ادامداردى قالاي تانىماقپىز... قالاي تۇسىنبەكپىز؟ قولىمىزدا «قۇرال» جوق قوي، ويتكەنى، تۇڭعيىقتا تاستالعان «تەبەندى» قالاي تاۋىپ، قايتىپ الىپ شىقپاقپىز؟ وسى تۇستا ويعا شاراسىز عىلىم ورالادى. عىلىم بولعاندا، باسقا ەمەس، ادامتانۋ، ونىڭ ىشىندە جانتانۋ عىلىمى. ياعني فرەيد جانە باسقالاردىڭ ىزدەنىس ناتيجەلەرى. ونسىز العا ىلگەرىلەۋ قيىن.
جانتانۋ عىلىمىنىڭ تاعى ءبىر قاجەت بولاتىن جەرى، مويىنداۋىمىز كەرەك، ءبىزدىڭ كىسى تابيعاتى جونىندەگى تۇسىنىگىمىزدىڭ تىم تايازدىعىندا بولىپ وتىر. ءتىپتى، كىسى كۇلەرلىك دەڭگەيدە. سوندىقتان وعان (كەيىپكەرىمىزگە اينالعان ادامعا) قالاعان-قالاماعانىنا قاراماي، ءوزىمىز ۇناتاتىن ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك، مورالدىق جۇكتەردى ارقالاتىپ، ارباعا جەككەن ەسەكتەي «ويىنشىق» قىپ ويناپ ءجۇرمىز. سەبەبى، تاربيەمىز سولاي. كۇرەسكەر «كەڭەس ادامى» – ءبىزدىڭ ادام جايىنداعى بىلەتىنىمىزدىڭ شىڭى. تار شەڭبەردە تۇرالاعان تۇيىق تۇسىنىك. ەندى كەلىپ ول (الگى ەسكى تانىم) ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە بالاسىن دۇرىس بىلۋىمىزگە كەدەرگى كەلتىرۋدە. سودان كەلىپ، ءوزىمىز سەكىلدى جۇمىر باستى پەندە بالاسىنىڭ جان الەمىنە ۇڭىلە الماي، لاعىپ ءجۇرمىز. تەرەڭىندەگىنى تاني الماي، اداسۋدامىز. ال ەپتەپ شىرامىتقاندار شىعا قالسا، ولار ءوز تۇيگەن-تۇسىنگەندەرى نەگىزىندە بىلگەندەرىن جازا قالسا، «ۇستاپ الاتىن ەشتەڭەسى جوق» دەپ كۇستانالايمىز. سەبەبى بەلگىلى... ەندى سول جاساندى «شىدەردى»، كەزى دە كەلگەن شىعار، ءساتى ءتۇسىپ تۇرسىنجان اعام ءۇزىپتى. فرەيدتى وقىعاننان ەمەس، ارينە. ادام دەيتىن ەكى اياقتى ماقۇلىقتى ونسىز دا جاقسى بىلگەندىكتەن. ال ايدالاداعى ەۆرەي شالدى العا تارتىپ وتىرعان، كەشىرىم وتىنەمىز، مىنا ءبىز. جۇرتقا «كولدەگى» «تۇسىنىكسىزدىكتى»، «ۇستاپ الۋعا بولمايتىن جوعىن» «عىلىمي نەگىزبەن» دالەلدەپ، ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كەرەك بولدى، كەلتىردىك، ايىپ بولماس دەپ ويلايمىز.
ال تۇرسىنجان اعام اڭگىمەسىن قالاي جازدى؟ ەندى اياڭداپ وسىعان كەلەيىك.
بارلىعىمىزعا بەلگىلى، ادەبي شىعارماشىلىقتىڭ تۇپكى ماقساتى – فورما (ادەبي ءتاسىل دەپ بىلسەڭىز، الىسقا كەتە قويمايسىز) ەمەس. ارينە، ونىڭ ماڭىزىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، دەگەنمەن، سوڭعى نىسانانىڭ ادام ەكەنى انىق. ادام بولعاندا، جارتىكەش، جاساندى كىسى ەمەس، تولىققاندى، «كەسەك» تۇلعالى پەندە بالاسى. ءسىرا، بىتەۋ بولىپ جارالعان ىنسان دەگەن دۇرىس شىعار، ال «تاساسىندا» (جانى، ياكي بولمىسى دەپ ۇعىڭىز) نە جاتقانى تۇبەگەيلى اشىلماعان ادام ادام با وسى؟ تالاسسىز ءىس، ول – ادام ەمەس. بىلە-بىلسەك، ادام سول، قالاساڭىز، «ىشكى دۇنيە» دەڭىز، ۇناتساڭىز، «جان الەم» دەڭىز، ەركىڭىز، ايتەۋىر، ساناسىنداعى سول «جاسىرىن سىرىمەن» دە ادام. ونسىز شىن مانىندەگى ادام بولا المايدى. ال وعان قاتىستى ءبىز كورە الاتىن جايلار، ءبىر سوزبەن تۇيگەندە، قيمىل-قوزعالىس ارالاسقان، تاپ بولعان، باستان كەشكەن وقيعا سول «تاساداعى» كورىنبەس پالەنىڭ سىرتقا شىققان «سىقپىتى» ەمەس پە؟ نەگە ۇمىتامىز وسىنى؟ راس قوي؟ راس. ال وندا سول كىسىنى وتقا دا، سۋعا دا ايداپ سالۋعا قابىلەتتى كومەسكى «قۋعىن» نەگە ماڭىزسىز بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول وتە ماڭىزدى. ماڭىزدى عانا ەمەس، ءتىپتى، شەشۋشى. سول سەبەپتى دە، مىنە، «ول» جايىندا جاق اۋىرتىپ، ءتىل بەزەپ وتىرمىز. ويتكەنى، اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان «كولدە»، سول وتە وزەكتى ماسەلە – ادام جانىنىڭ توسىن ءبىر قۇپياسى توبە كورسەتكەن.
جوعارىدا دا ايتتىق، ادام ءۇشىن سىرتقى دۇنيەدە كەزدەسەتىن ماڭىزدى نارسەلەرمەن قابات، ىشكى الەمىندە دە ورىن الاتىن وراسان «وقيعالار» بولادى. سونىڭ ءبىر مىسالى، «كول» كەيىپكەرىنىڭ باسىنا ورناعان جاعداي، رۋحاني كۇي... تاعى نەشە ءتۇرلى اتاۋلارمەن سيپاتتاۋعا بولاتىن ىشكى اۋمالى-توكپەلى احۋال. بايقاماساڭىز، بولاشاق دىمكاستىكتىڭ (مىسالى، قوسۇرەي) باستاۋى بولىپ ەسەپتەلەتىن تاساداعى ونداي توسىن جايلار اسا ەلەۋسىزدىگىنە قاراماي، كەيدە كىسىنىڭ تاعدىرىن اياق استى وزگەرتىپ، باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى. بەتىن ارى قىلسىن، وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ كەيبىرى شىنىمەن دە سونداي. ال كىسىنىڭ تاعدىرىنا ەمىن-ەركىن اسەر ەتىپ، ىقپال جاساي الاتىن نارسەنى سىزگە جاي نارسە دەپ كىم ايتتى؟ راس، بىلاي بايقالمايتىن شىعار، سەزىلمەيتىن، كورىنبەيتىن بولار، دەگەنمەن، اۋىر سالدارى بەلگىلى ەمەس پە؟ ءتىپتى، سول كوزگە كورىنبەيتىن كومەسكى كۇيىنىڭ وزىندە كەيىپكەردىڭ سارى-التىن سابىرىن سارقىپ، تەمىر ءتوزىمىن تاۋسىپ، سوڭىندا شاراعا اينالعان شاقشا باسىن قاڭعالاقتاتىپ ايداعان بەتى ايدالاداعى قۇرتتاعان كولدىڭ جيەگىنەن ءبىر-اق شىعارىپ تۇرعان جوق پا؟ وسى كوزسىز «دۇلەي» وڭاي «قۋات» پا، ءتايىرى؟! جاي نارسە دەۋگە نەگىز جوق. مۇمكىن، كورگەن تاربيەسى بويىنشا، ادامنىڭ قوعامدىق قۇنىنا، الەۋمەتتىك مانىنە عانا ءمان بەرىپ، ونىڭ پەندە رەتىندەگى ىشكى قالتارىستارىنا ۇڭىلگىسى كەلمەيتىن سوتس-رەاليزمشىلدەر عانا ەلەۋسىز دەپ ايتسا ايتاتىن شىعار، ال باسقالاردىڭ، كىشكەنە «ساڭلاۋى» بار كىسىلەردىڭ وندايعا اۋزى بارۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك، ءبىز ارا-جىگىن اجىراتا الماعانمەن، ادام ءۇشىن ءىش-سىرت، كورنەۋ-كومەسكى دەپ بولىنەتىن ءبولىنىس جوق، وزىنە قاتىستىنىڭ ءبارى ماڭىزدى، ءبارى شەشۋشى.
ءجا، تىم اقىلگويسىپ كەتكەن بۇل اڭگىمەمىزدى وسى ارادا توقتاتىپ، ەندى ءوز جونىمىزگە كوشەيىك.
ءيا، ادام ءۇشىن «ىشكى بولمىس»، «جان الەم» دەپ اتالاتىن ماڭىزدى نارسەلەر بولادى دەپ جاتقانبىز. ماعان نانىڭىز، كىسى بالاسىندا سونداي دا ءبىر عاجاپ «كەڭىستىكتەر» بولادى. بۇل جايىندا بىلگەنىمىزدى شامامىزشا ايتتىق، جوبالاپ بولسا دا بەلگىلى ءبىر تۇسىنىك قالىپتاستى دەگەن ۇمىتتەمىز. تاعى ءبىر ۇستەي كەتەتىن ءجايت، كىسىنىڭ جان دۇنيەسى جونىندە ءسوز بولعاندا ونى مىندەتتى تۇردە ينستينكت نە ءناپسى دەگەن جاعىمسىز قۇلىقتارمەن شاتاستىرۋدىڭ ءجونى جوق. ول تار ايادا قالۋ بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ ىشكى الەمى ودان الدەقايدا كەڭ، الدەقايدا اۋقىمدى. بىراق وتە نازىك ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. وندا جاراتىلىستان بەرىلگەن كوپ نارسەلەرمەن قابات، سىرتقى اسەرلەردەن تۋىندايتىن تۋىندى قۇبىلىستار دا كەزدەسۋى ىقتيمال. مىسالى، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «كولدىڭ» كەيىپكەرى. ءيا، ونىڭ الگى ءحالىنىڭ ىشتەگى (جان دۇنيەدەگى) ازىرگە بەلگىسىز ءبىر جاسىرىن ۇنسىرمەن (فاكتور) ىلىكتەس بولۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا، ءبىزدىڭ قولىمىزدا ازىرگە وعان قاتىستى دەرەك جوق. سوندىقتان سىرتقى دۇنيەنىڭ تىكە اسەرى دەپ قابىلدايمىز. قۇبىلىستىڭ ورىن العانى راس. بار. ءۇن-ءتۇنسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ءبىر تۇكپىردە. كەيىپكەر جانىنىڭ قايسىبىر تەرەڭىندە بۇعىنىپ الىپ، «تىرلىك» كەشۋدە. جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس، كەرەك كەزىندە كەنەت كۇشىنە ەنىپ، قاھارمانىمىزدىڭ قارا باسىن قيانعا قاراي سۇيرەي جونەلۋگە قاۋقارلى. اڭگىمەنى وقىساڭىز، ونىڭ جۇرەك قالتىراتار سۋىق سىزىن جەر تۇبىنەن سەزەسىز. جوعارىدا دا ايتتىق، وسى ارادا تاعى قايتالايمىز، ءبىز قازىرگە «ونىڭ» ناقتى نە ەكەنىن، عىلىمدا، يا باسقادا نە دەپ اتالاتىنىن بىلمەيمىز. بىراق تىنىس الىپ، جۇرەگى سوعىپ تۇرعان «تىرشىلىك» ەكەنىن تۇيسىنەمىز. باسقاشا ايتقاندا، اۆتور ونى بىزگە سەزدىردى، تاعى كەلىپ ءشۇباسىز سەندىردى. بۇل دەگەن، قالاي دەسەڭىز دە، بۇگىنگى ادەبيەت ءۇشىن وڭاي جەتىستىك ەمەس.
ال وندا بۇل ايتا قالسىن تابىسقا اۆتور قالاي قول جەتكىزدى؟ قيىن بولسا دا، ەندى وسى تاراپتاعى كوزقاراسىمىزدى ورتاعا سالايىق; جولىمىز بولىپ، كوكەيىمىزدەگىنى ارشىپ ايتا الىپ جاتساق – باعىمىزدىڭ جانعانى.
مۇندا، ارينە، بەينەلەۋ جاعىندا ۇلكەن جاڭالىقتىڭ اشىلعانىن اشالاپ ايتۋىمىز كەرەك. ال ەندى ول قانداي جاڭالىق دەگەنگە كەلسەك، اسىقپاي ارى قاراي وقىڭىز...
بۇل ارادا، ءسوز جوق، جازىلعان جايدىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ الماقتىڭ ماڭىزى زور. الگىندە دە ايتتىق، اڭگىمەدە باياندالعان نارسە – كومەسكى دۇنيە. ياعني اۋىتقۋ الدىنداعى قالىپسىز ادامنىڭ قالتىلداعان «قيىن ءحالى». بار قيىندىق – وسىندا. بۇنداي كوزگە كورىنبەيتىن «جوق» زاتتى قالاي جازۋعا بولادى؟ البەتتە، ونى ەسكى تاسىلمەن جازا المايسىز. بۇل – بەلگىلى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
بىلەسىزدەر، بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ جازارماندار اڭگىمە جازۋدا نەگىزىنەن مىنا ءادىستى قولدانىپ كەلدى: اۋەلى شيكى ماتەريالدى (قورعاسىن) (وقيعا دەپ ءبىلىڭىز) تابادى، ونىڭ ەش قيىندىعى جوق، ويتكەنى، ونداي دۇنيەلەر جۇرت اراسىندا شاش-ەتەكتەن (بولماسا، ويدان قۇراي سالۋعا دا بولادى); ىلە كەلەسى باسقىشقا وتەدى – الگى قورعاسىندى ەرىتۋ (وقيعانى وڭدەۋ، ويشا قورىتۋ دەپ ءتۇسىنىڭىز) باستالادى; نەگىزى، بىزدە وسى ەكەۋىنە عانا شامالى جان قينالادى، بولدى، قالعانى وڭاي; ەندى قالعانى قالىپ قوي، ول – دايىن. قۇداي بەرگەن اعا بۋىن جاساپ كەتكەن باياعىدان قالعان بىردەڭە بار، جەتەدى، جاڭاعى ەرىتىپ العان «قورعاسىندى» اكەلەمىز دە، سوعان قۇيىپ جىبەرەمىز، نوبايى كەلسە، جاراپ جاتىر، جولىنا سالىپ، جىبەرە بەرەمىز. تاپقان-تايانعانىمىزدى اكەلىپ قوتارا بەرەتىن الگى ەجەلگى قالىپ بايقۇس توزدى-اۋ، ەسكىردى-اۋ، زامانى وزدى-اۋ دەگەن كۇدىك سانامىزعا كىرىپ-شىقپايدى، جۇمىس مىگىرسىز جالعاسا بەرەدى. بىلە-بىلسەك، بۇگىنگى تاڭدا كوپ ايتىلا بەرەتىن جاڭا ءداۋىر ادامدارىنىڭ كوركەم بەينەسىنىڭ بۇلىڭعىر تارتىپ، انىق سومدالماي جاتقانى – وسىدان. ءوز قالىبى بولماعان نارسەنى قالاي كوڭىلدەگىدەي ەتىپ قۇيىپ شىعۋعا بولادى؟ ەشتەڭەنى دە. ەڭ بولماسا، وسىنى ءتۇسىنۋدىڭ وزىنە از-كەم ۇمتىلىستار جاسالعاندا عوي، جاعدايىمىز قازىرگىدەن ءتاۋىر بولار ما ەدى، قايتەر ەدى؟!
ايتتى-ايتپادى، نە كەرەك، ەندى ول ءداۋىر دە ارتتا قالىپ بارا جاتقانداي. ءسىرا، ءىسىمىز ەندى وڭىنا باسادى. ويتكەنى، كۇتكەن دۇنيەمىز بولىپتى. سونىڭ دالەلى، مىنە، باعانادان ارجاق-بەرجاعىن اۋدارىپ، ءىشى-سىرتىن اينالدىرىپ وتىرعان «كول». قازاق اڭگىمەسىنىڭ جاڭا ءبىر ۇلگىسى. جاڭا زامان ادامدارىن جاڭاشا بەينەلەۋدىڭ سونى ءتاسىلى. ناقتاپ ايتقاندا، كەيىپكەردى، ۇزىن-سونار وقيعاعا سالىپ، سىرتقى ءتۇر-تۇرپاتىن سىپىرا سيپاتتاۋمەن ەمەس، ونىڭ وزگەشە ىشكى ءحالىن، تەرەڭىندە تۇنشىعىپ جاتقان تاسا «سىرلارىن» تەرەڭ قازۋ ارقىلى قاھارماننىڭ كوزدەن تاسا كومەسكى بەينەسىن, قالاساڭىز، ىشكى پورترەت دەڭىز، ۇناتساڭىز، رۋحاني وبراز دەپ اتاڭىز، ءبارىبىر، سونداي ءبىر تولىق كەسكىنىن قالىپتايتىن وزگەشە فورما. سونىعا باستار سوقپاق... مۇندا جازۋشىنىڭ كەيىپكەردى تەرەڭ تەبىرەنتۋ، تولعاندىرۋ جولىمەن وتكەن جايلاردى ساناسىندا قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى جان دۇنيەسىنە بويلاي كىرىپ، تەرەڭىندەگىنى – بولمىسىندا جاڭا پايدا بولعان «قۇپيانى» اقتارىپ، اشىققا شىعارىپ بەرەتىن «ىشكى مونولوگ» ءادىسىن مۇلدە جاڭا جاعدايدا پايدالانا بىلگەن شەبەرلىگىن باسا كورسەتۋگە ءتيىسپىز. ۇستەي كەتۋ كەرەك، بۇرىن كوپ ءتاسىلدىڭ ءبىرى رەتىندە قاجەتىنە قاراي عانا قولدانىلاتىن الگى ەسكى امال بۇل تۋىندىدا تۇتاس شىعارمانىڭ جارىققا شىعار جولىنا اينالعان. مىنە، سونىڭ ارقاسىندا «مەننىڭ» بار «سىرى» اپ-ايقىن ءمالىم بولادى. ءتىپتى، باسقا قىرلارى دا اشكەرە. قاراڭىز، «كولدە» «مەن» وزىمەن-ءوزى سىرلاسقانداي كۇڭىرەنە كۇبىرلەپ وتىرىپ، سوقا باسى عانا بىلەتىن وقشاۋ سىرلارىن سىزدىقتاتىپ بىلايشا اقتارادى: «وسى كولگە الپينيستەردىڭ ءۇيىر بولۋى تەگىن ەمەس. ءتۇپسىز قارا قۇردىمنىڭ قۇمارى مەن ءتۇپسىز كوگىلدىر تۇنەكتىڭ ىڭكارلىعى، ءسىرا، تۋىس. سانامنىڭ مۇنارلانعان كومەسكى قاپىرىعىندا، قۇپيا قۇدىقتارىندا قوردالانعان ازەلگى ءبىر ۇرەي مەن الدەبىر قيامەتتىك ىنتىقتىڭ ءوز بويىمداعى تايتالاس-مامىلەسىن كۇڭگىرت تۇيسىكپەن ەمىس-ەمىس مەن دە سەزىنەم... بويداعى وسى ەكى مىلقاۋدىڭ، الاپات ەكى دۇلەيدىڭ كەرگىسى مەن كەلىسىمىندە جان-جۇرەگى وت بوپ مۇزداپ، ماڭگى توڭ، تاس قيانى شەكىپ-قاشاپ، ءونىمسىز قىبىرلاپ، حان-ءتاڭىرىنىڭ كوز قارىققان كوك جالتىرىنا ورلەپ بارا جاتقان مىسكىن مەن مىنا كولدىڭ قاراۋىتا تەلمىرگەن تاجال سۇسىنان قالتىراي ءتۇسىپ، جادىلاپ قويعانداي جالاڭاش جالدىڭ ۇستىندە قيمىلسىز تۇرعان جالعىزدىڭ جاعدايىندا كوپ ايىرما جوق...» دەيدى. «جار باسىنداعى جالعىزى» – ءوزى. كەشىپ تۇرعان ءحالى، ەندى، سۇمدىق! ال سودان كەيىن، اڭگىمە اياقتالار تۇستا: «كەيدە ءبىر سەبەپسىز سەزىكتەن ءتۇن ورتاسىندا ەلەگىزىپ ويانامىن. سىرتتاعى ءۇنسىز، ءتىلسىز، ۇڭىرەيگەن مەڭىرەۋ قاراڭعىلىقتىڭ تەرەزەنىڭ كۇڭگىرت اينەگىنە كومەسكى شاعىلعان جالتىر تۇنەگىنە ماعىناسىز ءۇڭىلىپ، ەشتەڭەگە تۇسىنبەي ماڭگىرىپ ۇزاق وتىرامىن... سوندايدا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تاۋ باسىنداعى قارا كول كوز الدىما كەلەدى. قارا كولدىڭ تابيعاتتىڭ قيالىنان ەمەس، ءبىر زور قياناتتان تۋعانى ەسىمە تۇسەدى. قارا كولدە ءتۇپ جوق ەكەنىن ويلايمىن... مەن وسى كولدە نە ماعىنا بارىن بىلەتىن سياقتىمىن... » دەيدى. بۇل، قالاي ايتساڭىز دا، كۇندەلىكتى ومىردە بولا بەرەتىن قايعى، مۇڭ، كوڭىلسىزدىك دەگەندەي، كوڭىل-كۇيدىڭ دەڭگەيىندەگى نارسە ەمەس، ودان الدەقايدا تەرەڭدەگى – جان تۇڭعيىعىندا جارىلىپ جاتقان الاپات «جارىلىستار». فرەيد ايتاتىن جاسىرىن ساناداعى اڭداۋسىزدا (بەيسانالى تۇردە) سىرتقا شىعىپ قالعان، قاشان كىرىپ، قالاي ورنىعىپ العانى بەلگىسىز جۇمباق «سىرلار». ەندىگى تىرلىگىندە، ارينە، اناۋ-مىناۋدان امان بولسا، اجىراماي بىرگە جاسايتىن ءتۇر-ءتۇسى انىق ەمەس بەيماعلۇم «قۇبىجىقتار». ال وسى ىلگەرى ءبىزدىڭ ەلدە ەشكىمدى ماڭىنا جولاتپاعان، «كولەڭكەسى» بار دا ءوزى جوق، ۇستاتپاس پالەنى بەينەلەپ بەرگەن «كول»، بىزدىڭشە، بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىن ءبىر «سەلك» ەتكىزۋگە ءتيىس. ال «سەلك» ەتپەيمىن دەسە، تاعى وزدەرى بىلەدى. ەشكىمدى زورلاۋعا قاقىمىز جوق!
ءسوز سوڭىندا، قىزىق، اتالعان اڭگىمەدەگى ءوزىمىز ايتقان تىڭ جاڭالىقتى نە دەپ اتاۋدى بىلمەي داعدارىپ وتىرمىز. ارينە، «وي، ول مودەرنيزم عوي... پوستمودەرنيزم دەگەنىڭىز سول بولادى، سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟» دەپ جەپ-جەڭىل تايقىپ شىعۋعا بولار ەدى. بۇلاي ەتكەندە، بىلەمىز، ەكى نارسەدەن ۇتۋعا بولار ەدى: ءبىرىنشىسى، ءوزىمىزدى كوپ وقىعان ءبىلىمدى كورسەتە الار ەدىك; ەكىنشىدەن، بىلەسىزدەر، قازىرگى ادامدار «پاتشانىڭ جاڭا كيىمى» ەرتەگىسىندەگى توعىشارلار سەكىلدى ءوزىنىڭ وقىماعان «اقتىعىن» سەزدىرىپ الۋدان قاتتى قورقادى – «ول نە ەدى؟» دەپ سۇرامايدى، جاۋاپكەرشىلىكتەن وڭاي قۇتىلار ەدىك. سۇراي قالعان كۇندە دە، ءالى باسى اشىلماعان بۇلىڭعىر دۇنيە عوي، ءوزىمىز دە تۇسىنبەيتىن، وتىرىك-شىنى ارالاس بىردەڭەلەردى ايتىپ، سىتىلىپ كەتۋگە بولار ەدى. بىراق ويتە المادىق. ويتكەنى، قۋ ءىشىمىز سەزەدى، بۇل، شىنىمەن دە، سولاردىڭ (جاڭاعى يزمدەردىڭ) ەشقايسىسى ەمەس. وعان ءسىزدىڭ دە كۇدىگىڭىز بولماسىن. دۇرىس، ءالى ات قويىلماعانى سەبەپتى، شارتتى تۇردە، ۋاقىتشا سولاي دەي تۇرۋعا بولاتىن شىعار، بىراق تۇبەگەيلى اتاۋعا ءتۇپ تامىرىمەن قارسىمىن. نەگە؟ سەبەبى، تۇرسىنجان اعام قايسىبىر شىعارماسىندا ءوزى دە ايتقان: «قازاق مودەرنيزمى (شارتتى تۇردە وسىلاي الدىق) قازاق قوعامىندا، تەك قازاق توپىراعىندا عانا تۋادى». مىناۋ – سول. قازاق توپىراعىندا تۋعان «قازاق مودەرنيزمى». ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر تۋماي قويمايتىن جاڭا ءادىس، ۇلتتىق ۇلگى.
سەرىك نۇعىمان.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
