تاريحشىلار اتالعان عىلىمي ماسەلەنى اسا قاراستىرعان جوق. 1967 جىلى ي.يا.زلاتكين «قالماق اتاۋى XIV ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا التىن وردانىڭ يسلامدانۋ پروتسەسىمەن بايلانىستى»،- دەپ جازعان. ول بۇل تۇجىرىمدى قالماقتاردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى «تۇرىكتەردىڭ شەجىرەسىندەگى» (شادجارات ال-اتراح) كۋالىكتەرگە نەگىزدەگەن ەدى. بۇل جەردە «شامامەن XV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قالماق تەرمينى ويراتتاردى بىلدىرەدى»، - دەپ جازعان ن.ۆ.ەكەەۆپەن كەلىسپەۋگە بولادى [10, 125].

اتالعان عىلىمي ماسەلە بويىنشا ءۇش ماقالا جازىپ، مەيلىنشە ۇلەس قوسقان ي.ي.درەموۆ [6] [7] [8]. اۆتور بۇگىنگى قالماقتاردىڭ ارعى اتالارى كەلگەنىنە دەيىن، XIV-XVI عاسىرلاردا شىعىس دەشتى-قىپشاقتا قالماقتار ءومىر سۇرگەنى تۋرالى دالەلدەيتىن جازباشا جانە كارتوگرافيالىق كۋالىكتەردىڭ كوپ سانىن جيناي الدى. ي.ي. درەموۆ قالماقتاردى باسقاشا «جابايى تاتارلار» جانە ولار ۇزىن شاش وسىرگەنىن اتاپ ءوتتى [6, 134]. ي.ي.درەموۆ: «قالماق اتاۋى اۋەلگى موڭعول يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىندا ءتۇرلى پۇتقا تابىنۋشىلارعا «ارتتا قالعان» نەمەسە «مۇسىلمان بولماي قالعاندار» دەگەن  تەرىس ماعىنادا قولدانىلىپ، كەيىن ەتنيكالىق سيپاتقا يە بولدى» جەپ جازادى [6, 135]

ي.ي.درەموۆتىڭ ماقالالارىندا كەلتىرىلگەن كۋالىكتەردى ءبىر كەستەدە كورسەتۋگە بولادى:

وسىنشاما كوپتەگەن كۋالىكتەر مەن XVII  عاسىردىڭ تەك ءبىرىنشى جارتىسىندا دەشتى-قىپشاقتا ويرات-قالماقتار پايدا بولدى دەگەن ناقتى مالىمەتتەر XIV-XVI عاسىرلارداعى ويراتتاردان شىققان بۇگىنگى قالماقتار ءبىر ەمەستىگىنە كوز جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

قالماقتار ويرات-قالماقتار كەلمەستەن بۇرىن XIV-XVIع. شىعىس دەشتى قىپشاقتا بولعان. ءبىز بۇل جەردە ي.ي.درەموۆتىڭ قالماقتار مونعول ءتىلىن ساقتاپ قالعان دەگەن ويىمەن كەلىسپەيمىز [7, 110]. بەرىلگەن وي دايەكتەلمەگەن. اۋەل باستان قالماقتاردى يسلام ءدىنىن قابىلداماعان كوشپەندىلەر دەپ اتاعان. قالماقتاردىڭ گەوگرافيالىق كورسەتكىشتەرى بويىنشا قازىرگى قازاقستاننىڭ ەمبى وزەنىنەن باتىس اۋماقتا ءومىر سۇرگەندىگىن ناقتىلايدى. ولاردىڭ يەلىگىنىڭ قۇرامىنا ۇلىتاۋ، سارىسۋ مەن كەندەرلىك وزەندەرىنىڭ ارالىعى، سولتۇستىكتە سولتۇستىك قازاقستان مەن ءسىبىر كىردى. بىراق قالماقتار ۇيىمداسقان ساياسي كۇشتى بولعان جوق (قازاق حاندىعى جانە نوعايلارمەن سالىستىرعاندا), بۇل سولاي يسلام ءدىنىن قابىلداماعان كوشپەلى حالىق بولدى. سوندىقتان دا قالماقتار بىرەسە قازاق حاندىعىنىڭ، بىرەسە ءسىبىر حاندىعىنىڭ، بىرەسە نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ وتىردى. ولاردىڭ وسى حاندىقتاردىڭ قايسىسىنا ەنۋى اتالمىش ەلدەردىڭ كۇش-الەۋەتىنىڭ مىقتىلىعىنا بايلانىستى بولدى. تاعى دا ايتا كەتەرلىك جايت، اق قالماقتار – تۇركى تىلدەس تەلەڭگۇتتەر (تەلەۋتتەر) دەپ اتالدى، [14, 623]. ال التايلىق تۇركى حالىقتارى التاي، بي نەمەسە تاۋلى قالماقتار نەمەسە ەكىجاقتى-قالماقتار دەپ اتالدى [9, 147].

سونداي-اق، وسى جەردە ي.ي. درەموۆتىڭ پىكىرىنە XV عاسىردىڭ باسىندا يوگانن شيلتبەرگەر تاتارلاردىڭ ءۇش نەگىزگى ءتۇرىنىڭ بىرەۋى رەتىندە تانىعان «قايتاقتار» (دجامبويلىق جانە مونعولدارمەن بىرگە) - بۇل «قالماق» تەرمينىنىڭ بۇرمالانعان جازباسى دەگەن بولجامدار قوسۋعا بولادى.

ا.ك.الەكسەەۆ: «قالماقتاردى ءجيى قالمىقتارمەن (جوڭعارلارمەن) تەڭدەستىرەدى, بۇل مۇلدە دۇرىس ەمەس. اشتارحانيدتەردىڭ ورداسىندا ەكى ەتنيكالىق توپ تا قىزمەت ەتتى. ونىڭ ۇستىنە قالماقتار «يلاتيا» تايپاسىنىڭ قۇرامىنا، ال قالمىق-جوڭعارلار ورداعا حان گۆردياسىن قۇرايتىن، اسكەري قۇل (گۋل) رەتىندە ەندى»،- دەپ جازدى [21, 168].

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، XIV-XVI عاسىرلارداعى قالماقتار بۇل كەيىننەن ەكى بولىككە بولىنگەن، يسلام ءدىنىن قابىلداماعان التىنوردالىق كوشپەندى حالىق: قارا قالماقتار (قاراقالپاقتار) جانە اق قالماقتار (تەلەڭگىتتىر، التايلىقتار), ولاردىڭ قاراقالپاقتارى وڭتۇستىككە ورتا ازياعا كەتتى (وندا 1598 جىلدان باستاپ ءمالىم), ال كەيىن قارا قالمىقتار دەپ اتاعان التايلىقتار، ويرات-قالماقتاردىڭ قول استىندا بولدى.

تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ فولكلورىندا دا قالماقتار تۋرالى ايعاقتار كەزدەستىرۋگە بولاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

1. دافتاري چينگيز-نامە. يسانىڭ ۇلى، ءۇيسىن امەتىعا باعىنعان حالىق قالتاق نەمەسە بەرقاباق دەپ اتالدى [13, 29].

2. باشقۇرت شەجىرەسى. مىسالعا، باشقۇرتتىڭ يۋرماتى تايپاسىنىڭ شەجىرەسىندە ءبىرىنشى بولىپ بۇلعارعا كەلگەن قالباقتىڭ كۇيەۋى شيبان-حان دەپ جازىلعان. كەلەسى نۇسقاسىندا، يۋرماتانىڭ التىن دىڭگەگى - ايىرى قالباق رۋىنان شيبان-حان دەپ جازىلعان [20, 123]. باسقا باشقۇرت شەجىرەلەرىندە بەزقىباق، بەسقالتاق، بەسقالپاق، قالباق، قالتاق دەگەن حالىق اتاۋلارى ءجيى ايتىلادى [20, 123-125]. اۋەلدە ءبىز، اەرا قالباق شىندىعىندا شيبانيد، ال ونىڭ ۇلى ابۋجاي بۇل شيبانيدتەر اۋلەتىنەن شىققان، تانىمال نوعاي حانى ابوعاي دەپ جورامالداعامىز [19, 138-139].

3. قازاق شەجىرەلەرى. سونداي-اق، مۇندا ايىرقالپاق كەزدەسەتىن قازاق شەجىرەلەرىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى: «سابيان (قازاق، سوزاق دەگەن ەكى ۇل تۋعان،  ايىرقالپاقتىڭ اكەسى). سوزاقتان قاراقالپاق حالقى، ال قازاقتان -  ءۇش قازاق  ءجۇزىنىڭ ارعى اتالارى – اقارىس، جانارىس، بەكارىس باستاۋ الادى» [2, 45]. بۇل جەردە سابيان شيبانعا، ال ايىرقالپاق باشقۇت شەجىرەسىندەگى ايىرى (اەرى) قالباققا وتە ۇقساس. سونداي-اق، م.ج.كوپەەۆتىڭ شەجىرەسىندە: «قاسىم حاننىڭ بالالارى اكەسىنىڭ ولىمىنەن كەيىن حان تاعى مەن قالعان مۇرا ءۇشىن تالاسقا ءتۇستى. مىنە وسى كەزدە كورشىلەس بولعان  نوعايلىقتار، وزبەكتەر، قالماقتار قازاقتاردىڭ جاۋىنا اينالدى»،-دەپ جازدى [2, 134]. كەلەسى قازاق شەجىرەسىندە: ء«وزارا بيەنىڭ قىمىز بولىسە الماي، ۇرىسىپ قالعان قازاق پەن قالماق تۋعان اعايىندىلار بولعان»،- دەپ جازىلعان [2, 222]. ودان ءارى، م.ج. كوپەەۆ: «نوعايلاردىڭ ون تايپا وداعى ىدىراپ، ولاردىڭ جەتەكشىسى ورمانبەت بي ولگەننەن كەيىن، سارىارقا قاتتى-سىبان تۇرعان قاراقالپاقتاردىڭ قولاستىنا ءتۇستى»، -دەپ جازادى [2, 74]. بۇل جەردە دە قارا قالماقتاردىڭ باسىندا سىبان (شيبان) ەسىمدى ادام تۇر. قىزىعى، قازاق تىلىندە «ايىر قالپاق» قىرعىز ەتنوسىنىڭ وكىلىن بىلدىرەدى [22] [23] [24].

«وتەمىس قاجىنىڭ» جالعاسىنان ءبىز شيبانيدتەردىڭ بىرەۋىن قالباق بۇعا دەپ اتاعانىن وقي الامىز [15, 65]. گەنەالوگيا بويىنشا شيباننىڭ ۇلى، باحادۇردىڭ ۇلى قۇتلىق بۇقاعا تەڭدەستىرىلەدى [12, 104].

4. قاراقالپاق شەجىرلەرى: ءبىر شەجىرەدە: «قازاق (قازاقتىڭ ارعى اتاسى) جانە سوزاق (قاراقالپاقتاردىڭ ارعى اتاسى) – تۋعان اعايىندىلار [4, 484]. بۇل قاراقالپاق شەجىرەسى قازاق شەجىرەسىنە وتە ۇقساس، تەك ايىرماشىلىعى - قاراقالپاق شەجىرەسىندە اكەسىنىڭ ەسىمى ايىرقالپاق ەمەس. 1900 جىلعى حيۋادا جازىلعان شەجىرە قازاق شەجىرەسىنىڭ مالىمەتتەرىمەن تولىق سايكەس كەلەدى. ەرى قالپاق (قازاقتاردى ايىرقالپاق) قازاق پەن سوزاقتىڭ اكەسى. قازاقتار قازاقتان، قاراقالپاقتار سوزاقتان تارايدى [11, 107]. كەلەسى قاراقالپاق شەجىرەسىندە انەس قازاق پەن سوزاقتىڭ اكەسى رەتىندە جازىلعان.  قازاق ۇلكەنى جانە ۇيلەنگەننەن كەيىن مالدىڭ باسىم بولىگىنە يە بولعان. رەنجىگەن سوزاق ۇيدەن كەتىپ، ۇزاق ۋاقىت قاڭعىرىپ، ۇيگە قارا باس كيىممەن ورالىپ، كەيىن ونىڭ ءوزى دە، ۇرپاعى دا قاراقالپاق دەگەن اتاۋعا يە بولعانى تۋرالى ايتىلعان [4, 485]. شەجىرەنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىندا، انەستىڭ ەكى ۇلى، مەيرىمدى قاراقالپاق جانە اققالپاك بولعان. اققالپاقتان قازاقتار تارايدى [4, 485-486]. سونداي-اق، قاراقالپاق شەجىرەلەرىنىڭ بىرىندە قازاقتىڭ حانى نە تاۋەكەلگە، نە تاۋكەگە باعىنعان، ۇرانى سول كەزدە مەكەندەگەن ايماعى ۇلىتاۋمەن بايلانىستى، قىتاي مەن قىپشاق رۋلارى جايلى ايتىلادى.

قاراقالپاقتاردى بيلەگەن تاۋەكەلدىڭ ۇلى باتىر حان. قىتاي رۋىنان قىرىق قاراقالپاق – نوكەرلەرلەرىنىڭ ءبىرى توبەت كەدەن الىمدارىن بولىسۋدە رەنجىپ، اشۋمەن باتىر-حاندى ءولتىردى. وسىدان كەيىن قازاقتاردىڭ كەگىنەن قورقىپ، قاراقالپاقتار ۇلىتاۋعا قاشتى. قىتايلاردىڭ ۇرانى (كليچ), ولاردىڭ بۇرىن مەكەندەگەن جەرىنىڭ قۇرمەتىنە وراي ۇلىتاۋ دەپ شىقتى [11, 39]. ت.ا. جدانكونىڭ جازعانىنداي، قاراقالپاقتىڭ ورنىنا قولدانىستاعى قىسقارتىلعان قالپاق تەرمينى تاريحي ەپوس پەن فولكلوردا، سونداي-اق، اتالعان حالىقتىڭ ارعى اتاسىن ءبىلىدىرۋ ءۇشىن، باسقا دا قاراقالپاق گەنەولگياسىندا كەڭ تارالعان [11, 110]. قاراقالپاقتاردان اكەسىنىڭ نەمەسە اناسىنىڭ تەگى تاراعاندا، قازاقتاردا دا وسىلاي جاي قالپاق دەپ اتالادى [5, 106] [3, 215]

ءبىز بىلەتىندەي، قاراقالپاقتار جايىندا تۇڭعىش رەت سىعاناق قالاسىنىڭ ماڭىندا 1598 جىلى ايتىلادى [11, 134]. سونداي-اق، ماڭعىت رۋى مەن قاراقالپاق حالقىنىڭ اتاۋى سينونيم رەتىندە ايتىلاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون [1, 199] [14, 293]. ت.ا. جدانكو قاراقالپاق اڭىزدارىنا ساي قاراقالپاقتاردىڭ وتانى دەپ قىرىمدى، ال اراسىندا قاراقالپاقتاردىڭ ارعى اتاسى ءومىر سۇرگەن ەدىل مەن جايىقتىڭ ارالىعى دەپ سانايدى [11, 127].

قالماقتار XIV عاسىردىڭ باسىنان بەلگىلى، 1313 جىلى وزبەك حانمەن  بىرگە يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا كەلىسپەگەن التىنوردالىق كوشپەندىلەردى قالماقتار دەپ اتايدى. وزبەك حاننىڭ يسلامداندىرۋ جوسپارىنا قارسى بولىپ، حورەزمگە شابۋىل جاساعان شيبانيد باداعۇل بولعانى ءمالىم. ونىڭ ۇلى مەن ءىنىسى سىبىردە كۇگەدەي ياسبۇعا ۇلىسىندا بيلىك ەتكەن [18, 34]. وردا – ەجەننىڭ ۇرپاعى بيلىك ەتكەن اتالعان ۇلىس كوك ورداعا ەنۋى مۇمكىن. ءدال وسى كەزدە وردا ەجەن ۇلىسىندا ماڭعىتايدىڭ ۇلى قالاق، الدە قۇباق [17]. وكىنىشكە وراي، 1328 جىلدان كەيىن بىزدە ەشقانداي مالىمەت جوق. قالباق (وسىدان ارابشا ەكى بۇرمالاۋ قالاق جانە قۇباق) دەپ ەستىلىپ، قالماق اتاۋى ونىڭ ەسىمىنەن شىعۋى تولىعىمەن مۇمكىن. سونىمەن، وزبەك حانعا باعىنعاندار «وزبەكتەر» دەپ، ال قالباققا باعىنعاندار قالباقتار (قالماقتار) دەپ اتالا باستادى. قالماقتار اۋىسپاستان، ءداستۇرلى عۇرىپتارىن ساقتاپ قالدى. XVI عاسىرداعى قالماقتار تۋرالى مالىمەتتەردى ي.ي. درەموۆ وتە جاقسى تالدادى. ول كەزدە قالماقتار ۇلىتاۋ اۋدانىندا مەكەندەدى. 1595 جىلعى مالىمەتكە ساي، تاۋەكەل سوعىسقان قالماقتار (1585 جىلى سولاردان ونىڭ اعاسى، وراز-مۋحاممەدتىڭ اكەسى وندان قازا تاپتى [16]) مەن ونىڭ اعاسى شاح-مۇحاممەد بيلىك ەتكەن قاراقالپاقتار ەدى. تاۋەكەل حان قاراقالپاقتارعا يسلامدى ۋاعىزداۋشى قارا–شەيح پەن سارى – شەيحتى جىبەردى [11, 44]. شاح-مۇحاممەدتەن كەيىن، قاراقالپاقتارعا تاۋەكەلدىڭ ۇلى باتىر حان بيلىك جۇرگىزدى. قاراقالپاقتاردىڭ قارا قالماق پەن اق قالماققا ءبولىنۋى ءسىبىردى ورىستاردىڭ، 1598 جىلى وراز-مۇحاممەدتىڭ (نوعاي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى فولكلوردا كوبىنە ورمانبەت رەتىندە ءمالىم) ولىمىنەن، قالماقتاردى تاۋەكەلدىڭ جاۋلاۋشىلىعىنان كەيىن بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، قالماقتاردىڭ ءبىر بولىگى قاراقالپاق دەگەن اتاۋمەن (م-نىڭ ب(پ)-عا اۋىسۋى مەيلىنشە ءجيى كەزدەسەتىن ءجايت) بەلگىلى بولىپ، وڭتۇستىككە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇنداي قارا دەگەن تىركەستى تاريحتا ءوز وتانىنان جەتىسۋعا كەتكەن قاراقىتايلار الدى. باتىستان شىعىسقا جىلجىعان قالماقتاردىڭ كەلەسى بولىگى «اق قالماقتار» ويراتتارعا باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. اتالعان بولجام، ەدىل مەن جايىقتا ۋاقىتشا ورنالاسقانىنا قاراماستان، قاراقالپاقتار تۋرالى قانداي دا ءبىر مالىمەتتىڭ جوقتىعىن تۇسىندىرەدى.

جاقسىلىق ءسابيتوۆ.

اباي.kz 

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ابۋسەيتوۆا م.ح. بارانوۆا يۋ.گ. پيسمەننىە يستوچنيكي پو يستوري ي كۋلتۋرە كازاحستانا ي تسەنترالنوي ازي ۆ 13-18 ۆەكاح. الماتى. 2001. 426 س.

2. ارتىكباەۆ ج.و. كازاحسكوە شەجيرە: يستوچنيك ي كونتسەپتسيا يستوري ۆەليكوي ستەپي. استانا: «التىن كىتاپ»، 2012. 495 س.

3. ارتىكباەۆ ج.و. سرەدنەە پريرتىشە ۆ كونتەكستە پروبلەم يستوري ەۆرازيسكيح ستەپەي.توم 1. پاۆلودار. 2007. 267 س.

4. ارحەولوگيچەسكيە ي ەتنوگرافيچەسكيە رابوتى حورەزمسكوي ەكسپەديتسي 1945-1948.  توم 1. موسكۆا. 1952. 652 س.

5. بەيسەنبايۋلى ج. قازاق شەجىرەسى. الماتى. اتامۇرا. 1994. 160 س.

6. دريوموۆ ي.ي. كالماكي دەشت-ي كىپچاكا XV-XVI ۆۆ. ي سرەدنەۆەكوۆايا رۋس//درەۆنيايا رۋس. ۆوپروسى مەديەۆيستيكي. 2014. № 3 (57). س. 129-137.

7. دريوموۆ ي.ي. كالماكي سرەدنەي ازي XIV-XVI ۆەكوۆ//ۆەستنيك پريكاسپيا: ارحەولوگيا، يستوريا، ەتنولوگيا. 2012. № 3. س. 104-117.

8. دريوموۆ ي.ي. كالماكي XIV-XVI ۆەكوۆ مەجدۋ ۆولگوي ي يرتىشوم ي كالمىتسكي ەپوس «دجانگار»//پروبلەمى يستوري، فيلولوگي، كۋلتۋرى. 2013. № 1 (39). س. 317-329.

9. ەكەەۆ ن.ۆ. ك پروبلەمە وبرازوۆانيا التايسكوگو ەتنوسا//ۆەستنيك سەۆەرو-ۆوستوچنوگو فەدەرالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا يم. م.ك. امموسوۆا. 2013. ت. 10. № 5. س. 146-151.

10. ەكەەۆ ن.ۆ. وب ويراتاح ي كالماكاح پەريودا سرەدنەۆەكوۆيا ي نوۆوگو ۆرەمەني (يستوريچەسكيە فاكتى ي يح ينتەرپرەتاتسي)//كازاحسكوە گوسۋدارستۆو ي ەۆرازيسكوە پروسترانستۆو: يستوريا ي سوۆرەمەننوست. سبورنيك ماتەريالوۆ XI ەۆرازيسكوگو ناۋچنوگو فورۋما. استانا. 2014. س. 121-126

11. جدانكو ت.ا. وچەركي يستوريچەسكوي ەتنوگرافي كاراكالپاكوۆ. م.، يزد-ۆو ان سسسر، 1950.گ. 172 س.

12. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. توم 4. الماتى. دايك-پرەسس. 2006. 620 س.

13. يسحاكوۆ د.م. ك ۆوپروسۋ و زاپادنىح پرەدەلاح ۋلۋسا شيبانا ي ەگو پوتومكوۆ//يستوريا، ەكونوميكا ي كۋلتۋرا سرەدنەۆەكوۆىح تيۋركو-تاتارسكيح گوسۋدارستۆ زاپادنوي سيبيري. ماتەريالى II ۆسەروسسيسكوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي (كۋرگان، 17–18 اپرەليا 2014 گ.) / وتۆ.رەد. د.ن. ماسليۋجەنكو، س.ف. تاتاۋروۆ. – كۋرگان: يزد-ۆو كۋرگانسكوگو گوس.ۋن-تا، 2014. C. 28-31.

14. ميللەر گ.ف. يستوريا سيبيري. توم 1. موسكۆا. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا ران. 1999. 630 س.

15. ميرگالەەۆ ي.م. سووبششەنيە پرودولجاتەليا «چينگيز-نامە» ۋتەمىش-حادجي و پوزدنيح شيبانيداح //يستوريا، ەكونوميكا ي كۋلتۋرا سرەدنەۆەكوۆىح تيۋركو-تاتارسكيح گوسۋدارستۆ زاپادنوي سيبيري. ماتەريالى II ۆسەروسسيسكوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي (كۋرگان، 17–18 اپرەليا 2014 گ.) / وتۆ.رەد. د.ن. ماسليۋجەنكو، س.ف. تاتاۋروۆ. كۋرگان: يزد-ۆو كۋرگانسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 2014. C. 64-66.

16. سابيتوۆ ج.م. ك ۆوپروسۋ وب وبستوياتەلستۆاح پوياۆلەنيا ۋراز-مۋحاممەد ي كادىرالي جالايري ۆ سيبيري//سيبيرسكي سبورنيك. ۆىپۋسك 2.  - توبولسك: يزد-ۆو تگسپا يم. د.ي. مەندەلەەۆا، 2012. س. 76-79

17. سابيتوۆ ج.م. ك ۆوپروسۋ و گەنەالوگياح پوتومكوۆ وردا-يچەنا XIV ۆەكا// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپۋسك 7. ۆ پەچاتي.

18. سابيتوۆ ج.م. ۋلۋسى شيبانا ي شيبانيدوۆ ۆ ادمينيستراتيۆنوي سترۋكتۋرە زولوتوي وردى ۆ XIII-XIV ۆەكاح//يستوريا، ەكونوميكا ي كۋلتۋرا سرەدنەۆەكوۆىح تيۋركو-تاتارسكيح گوسۋدارستۆ زاپادنوي سيبيري. ماتەريالى II ۆسەروسسيسكوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي (كۋرگان، 17–18 اپرەليا 2014 گ.) / وتۆ.رەد. د.ن. ماسليۋجەنكو، س.ف. تاتاۋروۆ. كۋرگان: يزد-ۆو كۋرگانسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 2014. C. 31-38.

19. سابيتوۆ ج.م. حانى نوگايسكوي وردى//سرەدنەۆەكوۆىە تيۋركو-تاتارسكيە گوسۋدارستۆا. ۆىپۋسك 1. كازان 2009. س.138-141.

20. يۋسۋپوۆ يۋ.م. يستوريا باشكورتوستانا XV-XVI ۆەكوۆ. ۋفا: گيلەم، 2009. 192 س.

21. الەكسەەۆ ا.ك. پوليتيچەسكايا يستوريا تۋكاي-تيمۋريدوۆ: پو ماتەريالام پەرسيدسكوگو يستوريچەسكوگو سوچينەنيا باحر ال-اسرار. سانكت-پەتەربۋرگ. 2006. 229 س.

22. http://kazaitys.kz/kz/article/view?id=838

23. http://www.writers.kz/journals/?ID=10&NUM=119&CURENT=&ARTICLE=3509

24. http://baq.kz/news/4498