تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى:

گومەل وبلىسىنان 1994 جىلى 9-سىنىپتا وقيتىن ديانا بالىكونىڭ «چەرنوبىل جانە مەنىڭ تاعدىرىم» اتتى شىعارماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.

«1992 جىلدىڭ اقپان ايىندا مەنى براگيننەن گومەل اۋرۋحاناسىنا الىپ كەلدى. بولمەدە ءتورت كىسى بولدىق. ءبارىمىزدىڭ دياگنوزىمىز—لەيكوز ەكى كۇننەن سوڭ، قاسىمداعى ەكەۋىن ءبىر جاققا الىپ كەتتى، ءبىز وليا ەكەۋمىز قالدىق.

ء بىر كۇنى وليا ماعان:

– ديانا، سەنىڭ ءومىر سۇرگىڭ كەلە مە؟ تەك جىلاماشى وتىنەم، تاياۋدا ولەتىنىمدى سەزەتىن سياقتىمىن، سەن قالاي ويلايسىڭ؟ ءولىم قورقىنىشتى ما؟ تۇندە تۇسىمدە نەشە ءتۇرلى دىبىستار، دارىگەرلەردىڭ داۋىسى ەستىلدى. تاڭەرتەڭ تۇرسام، تاعى ءبىر بوس كەرەۋەتتى كوردىم، ىشكى جان-دۇنيەم الاي-تۇلەي بولىپ كەتتى. ەرتەڭ مەن 15-جاسقا تولامىن. ال بۇگىن دارىگەر ماعان اۋرۋحانادان شىعاراتىنىمدى ايتتى، انام بولسا جىلادى. ۇيگە براگينگە كەلدىك.

انام ءسىڭىلىسى ۇل تۋعانىن ايتتى، بارىپ قۇتتى بولسىن ايتۋىمىز كەرەك دەدى. سەبەبى ولار تۇڭعىشىن كوپ كۇتكەن. «گاليا، گالوچكا»--دەپ انام ءسىڭىلىسىن قۇشاقتادى. گاليا ۇلىن اناما كورسەتتى، سۇيتسەم الگى بالانىڭ باسى ۇلكەن دەنەسى كىشكەنتاي قۇبىجىققا ۇقساپ تۇر. مەن شوشىپ دالاعا اتىپ شىقتىم. قانشا جۇگىرگەنىم بەلگىسىز ەسىمنەن ايىرىلا جازدادىم. بىزگە نە ىستەپ جاتىر، اقىرزامان دەگەن وسى ما؟ مەن تاعى جۇگىردىم، ءسۇرىنىپ كەتىپ مۇزداي جەرگە قۇلاپ ءتۇستىم، سىركىرەپ جاڭبىر جاۋا باستادى. مەنىمەن قوسىلىپ قارا اسپاندا جىلاپ تۇردى. قاراڭعى تۇسە باستادى. مەن قاتتى ايقالادىم;

– وتانىمدى قايتارىڭدار! جالاڭ اياق كوك مايسا شوپتە جۇرگىم كەلەدى، تازا سۋىن ءىشىپ جۋىنسام دەيمىن. اسپان سەن مەنى ەستيمىسىڭ؟...قۇرىپ كەتكىر چەرنوبىل!..»

وسى كىشكەنتاي بەلورۋس قىزىنىڭ شىعارماسىن وقىپ كوپكە دەيىن وزىمە كەلە المادىم. وسىنداي ادامنىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن اسەردى قازاقستاندىق بالالاردا سەزىنگەن. قورشاعان ورتانى تازالاۋدىڭ ورنىنا تاعى دا سول باياعى سەمەي پوليگونىنداي اەس-تى بالقاش پەن كۋرچاتوۆتىڭ ورتاسىنا قۇرعىسى كەلەتىنىن 16 قاڭتار كۇنى پارلامەنت قابىرعاسىندا دەپۋتاتتارعا ەنەرگەتيكا ۆيتسە-ءمينيسترى باقىتجان جاقساليەۆ ۇسىنىسىن ايتتى. بىراق دەپۋتاتتاردىڭ جاڭبىرداي جاۋعان سۇراقتاردىڭ استىنا قالدى. اسىرەسە، دەپۋتات ايتكۇل ساماقوۆا «بۇكىل الەم باس تارتىپ جاتقان اەس-تىڭ قازاقستانعا كەرەگى نە؟ جانە قالدىقتارىن قايدا جىبەرمەكسىز؟».

ال، باقىتجان مىرزا «اەس—تىڭ قازاقستانعا ءتيىمدى جاعىن ايتىپ، قالدىقتاردى سەمەيگە جىبەرەمىز ورنىن دايىنداپ قويعانمىز دەپ شىر-پىر بولدى». رەسمي دەرەكتەردە اەس-نىڭ تەك جاقسى جاقتارىن ماقتاپ باق-دا «اتوم ەنەرگەتيكاسى—ەكولوگيا جاعىنان تازا ەنەرگەتيكا»--دەپ جازىپ تا، ايتىپ تا جاتىر. ءسۇيتىپ، قوعامدىق جاقسى پىكىر قالىپتاستىرعىسى كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى اتوم ەنەرگەتيكاسى وتە قاۋىپتى ەكەنىن، 2012 جىلى جاپونيادا ورىن العان «فۋكۋسيما-1»، «فۋكۋسيما-2» اپات ەسىمىزدە. اتوم ەنەرگەتيكاسى ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمسىز جانە بۇقارا حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى از ءسوز

اتوم – بومباعا ەنەرگيا جەتىسپەگەندىكتەن ازىق رەتىندە پايدا بولعان ەنەرگەتيكا ەدى. ونى قازىرگى تاڭدا، اقش، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا جانە كسرو عالىمدارى مويىنداپ وتىر. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ پايدا بولۋىنا قانشاما قىرۋار قارجى شىعىندالدى دەسەڭىزشى، قازبا جۇمىستارىنان تىس، ينستيتۋتتار مەن زاۆودتار اشىلدى. وعان اسا دايىندىقتان وتكەن ماماندار تارتىلدى. كەيىنىرەك اتوم ەنەرگەتيكاسى اتوم بومباسىن دايىنداۋعا اۋىستىرىلدى. ناتيجەسىندە اتوم ەنەرگەتيكاسى مەملەكەتكە قوماقتى تابىس اكەلدى.

ء بىر عانا فرانتسيانىڭ وزىنە 30 ملرد دوللار بولسا، اقش-قا 50 ملرد دوللار بولدى. وسىلاي فانتاستيكالىق تابىس باسقا سالالاردىڭ كوزىن جويدى. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋى اقش پەن كسرو-نىڭ ساياسي ەمەس، اسكەري قارۋلانۋداعى جارىسى ەدى، اسىرەسە، 1960-شى جىلدارى قاتتى دامىدى. ن.س. حرۋشەۆتىڭ نيۋ-يوركتىڭ مىنبەسىنەن «كوزدەرىڭە كوك شىبىندى ۇيمەلەتىپ، اناڭنان تۋىلعانىڭا پۇشايمان بولاسىڭدار»--دەپ اياق كيىمىن شەشىپ الىپ، مىنبەسىن ۇرعانى دا وسى تۇس ەدى.

 1990- شى جىلدارى دامۋدىڭ شەگىنە جەتىپ قارۋلانۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى، ويتكەنى اتوم ەنەرگەتيكاسى مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا اسەر ەتپەي تۇرا المادى. اقش-«تري مايل ايلەندتە» كسرو-دا چەرنوبىلداعى اپات قانشاما ادامعا قايعى اكەلدى، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن ىسىراپ ەتتى.

 الەمدىك تاجىريبە

 بۇگىندە كوپتەگەن دامىعان ەلدەر اەس قارسى بولىپ وتىر. ويتكەنى، ەكونوميكا مەن ەكولوگيا جاعىنان ءتيىمسىز بولىپ تۇر. سوڭعى 30 جىلدا اقش-تا 108 اتوم ەنەرگەتيكاسىنا بايلانىستى قۇرىلىس توقتاپ قالدى. 1999 جىلى اقش-تا 16 اەس جابىلىپ قالدى. 2001 جىلى يتاليا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، اۆستريا، شۆەتسيا، يسپانيا، گرەتسيا، پولشا، مەكسيكا جانە برازيليا ەلدەرى اەس قۇرۋعا قارسى بيلىكتى كوندىرىپ شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتتى. سوڭعى گەرمانياداعى 19 ستانتسيا شۆەتسياداعى 12 ستانتسيا 2012 جىلى جابىلدى. 1985 جىلى اۆسترياداعى جالعىز اەس جۇمىس ىستەمەي جاتىپ توقتاپ قالدى، سەبەبى ول بۇكىل ەۋروپاعا قاۋىپ تۋدىردى.

 نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى الەكساندر مورريسون مىرزانىڭ سوزىنە قاراعاندا، «ەۋروپادا حالقىنىڭ دەنساۋلىعىن بارىنەن جوعارى قويادى، ال قازاقستاندا ءبىر اللاعا ايان».

اەس قۇرىلىسىنىڭ تەحنولوگياسى

 اەس-تى قۇرۋ 10 جىلدان كوپ ۋاقىتتى جانە قوماقتى قارجىنى تالاپ ەتەدى. اەس 20% ەلەكترەنەرگيانى جاعادى، ىسكە تۇسكەندە، تاعى 80% قوسىلادى، 30-35 جىل قىزمەت ەتەدى. ودان كەيىن 10-15 جىل دەم الۋ كەرەك. سونان سوڭ، ابايلاپ بولشەكتەۋ قاجەت، قۇرۋعا قانشا اقشا كەتسە، بۇزۋعا دا سونشا اقشا كەرەك. راديواكتيۆتى قالدىقتاردى قايدا؟ شىعارىپ تاستاۋ كەرەك، ول دا وتە زياندى. اقش بيلىگىنە باراك وباما كەلگەلى اەس قۇرۋعا توقتاۋ جاسالدى. رەسەيدە ءبىر كىلا قالدىقتىڭ قۇنى 80 دوللارعا تەڭ.

اەس-تىڭ ەكونوميكاسى

 بۇگىندە اقتاۋداعى اەس 1997 جىلى 25 جىل جۇمىس ىستەپ توقتاتىلعان. اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وبلىس بيۋدجەتىنەن جىلىنا 660-690 ملن تەڭگە ءبولىنىپ قاراپايىم حالىقتىڭ سالىعىنان الىنىپ وتىر. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ەلەكترەنەرگيا باسقا وبلىستارعا قاراعاندا، ۇنەمدەۋ ءۇشىن ەكى ەسە ارزان. تابيعي گازبەن دە قامتاماسىز ەتىلگەن. گرەس-كە قاراعاندا، اەس-كە تولەم 6-8 ەسە قىمبات. جىل وتكەن سايىن اتوم ەنەرگياسى دا قىمباتتاي بەرمەك.

بىزگە نەنى ۇسىنىپ وتىر؟

ەكى جىل بۇرىن اقتاۋ قالاسىندا اەس قۇرۋ تۋرالى جيىن بولدى. سۋ جاڭا ستانتسيا ۆبەر-300 سالۋعا ۇسىندى. رەسەيدەن كەلگەن فادەەۆ يۋري پەتروۆيچكە «وسىنداي ستانتسيالار رەسەيدە بار ما؟ قانشا ۋاقىت جۇمىس ىستەي الادى؟» دەگەن سۇراعىما، قاشقالاقتاپ قينالىپ جاۋاپ بەرگەندەي بولدى. «بۇنداي ستانتسيا ەش جەردە جوق، ازىرگە قاعاز جۇزىندە عانا بار»--دەپ قويادى. بىراق، جاۋابى مەنى قاناعاتتاندىرمادى. زالدا وتىرعاندار دا نارازىلىق تانىتتى.

 ورنىمنان تۇرىپ «رەسەي تاعى ءبىزدىڭ ەلدى سىناق الاڭىنا اينالدىقماقشى، سونشاما رەسەيدە جەر جەتپەي مە؟ ۆلاديۆوستوك پەن كالينينگرادتىڭ اراسى 18 000 شاقىرىم قالاعان جەرىڭە اەس-تى سالا بەرسىن. اپاتتى قولدان ۇيىمداستىرۋى دا مۇمكىن، ولار وعان ابدەن ماشىقتانىپ العان، جابدىقتار مەن ماماندار رەسەيدەن كەلەدى، تاعى ميللياردتاعان قارجى تالاپ ەتەدى. نەلىكتەن ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى سىيلامايمىز، رەسەيلىكتەر كەلىپ الىپ بىلگەنىن ىستەگىسى كەلەدى «جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسىنىڭ» كەرى. 70 جىل ءبىزدى پايدالانعانى جەتەر. ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن مۇلدەم ءتيىمسىز، رەسەيگە پايدا اكەلەدى، بىزگە ماڭگىلىك راديواكتيۆتى زيان قالدىقتارعا ۋلاماقشى»--دەدىم.

 اقتاۋ قالاسى شەتتە ورنالاسقاندىقتان، اپات جاعدايدا قالا حالقىن تەز ارادا باسقا جەرگە كوشىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. جانىندا كاسپي تەڭىزى ءتيىپ تۇر، راديواكتيۆتى بولشەكتەر سۋعا تيسە، «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن سوندا كورەسىڭ» دەمەكشى، ءبارى ءبىتتى دەي بەر. اقتاۋ حالقىنا ءالى كۇنى بن-350-مەن ۋلانعان جەردە تۇرىپ جاتقانى ءۇشىن الەۋمەتتىك قولداۋ رەتىندە ءاربىر تۇرعىنىنا اقشا تولەنۋى تۋرالى ءسوز بولعان ەمەس، بولمايتىندا شىعار. اپات بولعان جاعدايدا ءاربىر تۇرعىننىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن ساقتاندىرۋ ولاردىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەگەن. بالقاش پەن كۋرچاتوۆ اراسىنا اەس قۇرۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان، ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆلاديمير شكولنيك مىرزا ءوز اۋزىمەن ەمەس، ورىنباسارى باقىتجان جاقساليەۆ قازاقتىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ وتىر. ويتكەنى، قارجىلىق قۇيتىرقىنىڭ ارقاسىندا قوماقتى قارجىعا كەنەلەدى، «ماڭعىت اۋزىڭا ساڭعىت» دەپ ۆيكتور حراپۋنوۆتىڭ ءىزىن قۋىپ شۆەيتساريادان ءبىر-اق شىعادى. سەبەبى وسىعان دەيىن شەتەل قاشقاندار قانشاما.

 «ەسەك ىلايدان ءوتتى، قۋ كەتتى» دەپ قوياننىڭ سۋرەتىن سالىپ كەتەدى. جەر سيپاپ ءبىز قالامىز. وسىلاي ءوزىمىزدىڭ كورىمىزدى ءوزىمىز قازباقشىمىز نەمەسە اعاشتىڭ باسىنا وتىرىپ الىپ، اعاشتىڭ استىن كەسىپ وتىرعان قوجاناسىردان اۋماي قالدىق.

 رەسەي اەس-تەن قالاي قۇتىلىپ جاتىر؟

 «اتومسترويەكسپورت» رەسەيدە جانە شەت ەلدەردە اەس قۇرۋمەن اينالىسادى. كالينيندىق (2007 جىل), نوۆوۆورونەجدىق (2009 جىل), ۆولگودوندىق 1979-2009 جىلدار ارالىعىندا اەس قۇرعاندا ارزان ماتەريالداردى قولدانعان، تۇتىنۋشىلاردىڭ ءبارى نارازى بولعان. 2009 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ۆولگودوندىق اەس-تە اپات بولدى. ويتكەنى، ماتەريالداردىڭ توزىعى الدەقاشان جەتكەن. جاڭارتايىن دەسە، قارجى جەتكىلىكسىز.

 سوندىقتان 2010 جىلدىڭ 10 قاڭتار كۇنى قىتايدىڭ تيانۆان پروۆينتسياسىندا 10 جىل رەسەي ماماندارى قۇرعان اەس-تە اپات بولدى، قىتايلار ورىستارعا قايتادان ىستەۋگە ماجبۇرلەدى. وسىلاي قىتايلاردىڭ الدىندا ورىستاردىڭ ابىرويى ايرانداي توگىلدى. وسىدان كەيىن دۇنيەجۇزى بويىنشا ەشكىم رەسەيمەن كەلىسىم شارتقا وتىرمايتىن بولدى. ەندى كەلىپ قازاقستاندى جاعالاپ جۇرگەنى. اەس قۇرۋ قازاقستاننىڭ بولاشاعى جوق دەگەنمەن بىردەي ەستىلەدى ماعان.

 چەرنوبىل اپاتى 28 جىلدان 500 ملرد دوللار قۇراپ وتىر. ۋكراينا ءالى كۇنى مەملەكەتتىك قازىنادان 5%، بەلورۋسسيا 10%، رەسەي 1% ءبولىپ وتىر. رەسەي اەس-ءى 1992—2004 جىلدار ارالىعىندا 300 رەت اپات ورىن العان. جاپونياداعى وقيعادان كەيىن شۆەيتساريا، فرانتسيا، يتاليا، اۆستريا مەن اۆستراليا اەس قۇرۋعا تىيىم سالدى. تەك يران، قىتاي ءۇندىستان ەلدەرى اتوم كلۋبى مۇشەلىگىنە وتكىسى كەلەدى.

 اەس-تى اۋىستىراتىن نە بار؟

 ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى حالىقتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ەنەرگيا كوزدەرىن 60 مەملەكەت كۇننىڭ كوزىنەن سامال جەلدەن الىپ وتىر. سوڭعى 10 جىلدا جەلدەتكىشتەردىڭ كۇشى 30% جوعارىلاعان. گەرمانيا، يسپانيا، اقش، دانيا، ءۇندىستان ءبىر عانا يتاليادا جەلدەتكىش ستانتسيانىڭ قۋاتى 1500 مۆت، وسىلاي 7 ملن دوللار مۇنايدىڭ باعاسىن ۇنەمدەپ وتىر.

 اقش-تىڭ جەلدەتكىش ستانتسياسىنىڭ توراعاسى بيل ريچاردسوننىڭ سوزىنە قارعاندا «2017 جىلعا قاراي جەلدەتكىش ستانتسيالاردى كوپتەپ سالۋدى بيلىككە ۇسىنىپ وتىرمىن، ويتكەنى ولاردىڭ ومىرشەڭدىگىنە داۋ جوق» دەيدى. تمد ەلدەر ىشىندە جەلدەتكىش ستانتسيالارى كوپ ەل ۋكراينا. قازاقستان بارلىق جاعىنان جەلدەتكىش ستانتسيالاردى سالۋعا جاقسى جەردە ورنالاسقان دەيدى ماماندار.

 جەلدەتكىش ستانتسيالار سۇيىقتىقتى تالاپ ەتپەيدى، اتموسفەراعا ۋلى گازدار مەن قاتتى قالدىقتاردى شىعارمايدى. قازاقستان تابيعي سامالعا باي، جەلدىڭ قۋاتى 8-10/cەك، ەۋروپا ەلدەرىندە 4-5/سەك. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن جەلدەتكىش ستانتسيالار كوپتەپ سالۋ كەرەك، ءارى ارزان اۋانى ىلاستامايدى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، قازاق حالقىن جاڭا XXI-عاسىردا اياعىنان تىك تۇرىپ، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ بولارىن ويلاساق، اەس قۇرۋعا ءۇرىم-بۇتاعىمىزبەن قارسى شىعىپ، اق ايۋدىڭ جەمتىگى بولۋدان اۋلاق بولعان ابزال.

جۇمامۇرات ءشامشى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانيداتى.

اباي.kz