«جاس الاش» گازەتىندە ( № 2, 8 - قاڭتار، 2015 جىل) «ايتىستىڭ سىرىن ونىڭ ءوز بولمىسىنان ىزدە» ايدارىمەن بەرىلگەن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ «ابايدىڭ باس شاكىرتى نەمەسە سارانىڭ ءوز مۇراسى وزىنە جەتەدى» ماقالاسىنا پىكىر ءبىلدىرۋدى ازاماتتىق پارىز ساناپ وتىرمىن.

 ماقالادا: ء«ارىپ 23 جاسىندا سەمەيدەگى ۋچيليششەگە تۇسەدى»، - دەلىنەدى. «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» كىتابىندا قايىم مۇحامەدحانوۆ: ء«ارىپ 1877 جىلى، 21 جاسىندا 3 كلاستىق سەميپالاتينسك ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، ۇزدىك وقۋشى بولعانىن كورەمىز»، - دەپ جازادى. ۇزدىك ەمەس، ءارىپ «ەكپىندى» وقۋشى بولعانى ساقتالعان قۇجات 3 كلاسس وقۋشىلارىنىڭ باعالاۋ تىزىمىنەن (ۆەدوموسىنان) بىلىنەدى. ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەن جايلارىن كوكباي اقىن:

«دۇنيە دەپ قالتاقتاپ، وقىپ ءجۇرىپ،

ءبىر قۇربىمەن جۇرمەيدى ويناپ-كۇلىپ.

بار ارمانى ورىسشا ارىز جازىپ،

«ۆىسوكوبلاگوروديە» دەسە-اق ءبىلىپ»، - دەي كەلە:

«ۇشەۋدىڭ ەندى ءبىرى - ءارىپ ءوزىڭ،

ۋادەسىز دەپ ءجۇر عوي جۇرت ايتقان ءسوزىڭ»، - دەپ اشادى. ءارىپ 23 جاسىندا سول وقۋدى ءتامامداماي سەميپالاتينسكىدەن قۋىلادى. ول تۋرالى قۋانىشباي اقىن:

«بۇل ءارىپ وقيمىن دەپ شايناپ ەدى،

سەمەيدى نەشە جىلداي جايلاپ ەدى.

بۇزىقتىق وسى انتۇرعان مىنەزىنەن،

كوتىنە دۇرە سوعىپ ايداپ ەدى»، - دەيدى. ماقالادا: «ولەڭدەرىندە جانە ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىندا «ك...» ءسوزىن تەك ءارىپ قولدانادى»، - دەلىنگەنى جالعان. قۋانىشباي اقىننان دا كورىنەدى. ول ءسوز ارقىلى ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىن ءارىپ شىعاردى دەۋ دالەل بولمايدى. ايتىس ماتىنىندە ونداي ءدۇرپى ءسوز ايتىلسا، ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىنىڭ ءمانى قازىرگە دەيىن سالماقتى، اردا بولىپ باعالانباس ەدى. ماقالادا: «سارا 1878 جىلى دا ەمەس، 1953 جىلى دا ەمەس، 1867 جىلى تۋعان بولىپ شىعادى»، - دەپتى. ء«بىرجان سالدىڭ تۋعانى 1834 جىل» دەپ بالاسى تەمىرتاس دەرەگىمەن دۇرىس نەگىزدەپتى. بىراق، ءبىرجان سال اقىن سارامەن 37 جاسىندا ەمەس، 50 جاسىندا جولىققان دەپ دالەلدەپ باعادى. بولجاۋمەن اباي وتاۋىنا 1884 جىلى ءبىرجان كەلگەن دەپ ۇشتاستىرادى. سوڭىندا ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىن شىعارعان ءارىپ دەگەنگە كەلتىرەدى.

اقىن سارانىڭ ءومىر سۇرگەنى 1876 -1916 نەمەسە 1878-1916 جىلدار دەپ كەڭەس داۋىرىندە بۇرمالانىپ جازىلعانىنا سەنسەك، «جاس الاش» گازەتىندە وسى ماقالا تاقىرىبىندا جازىلعانداي «سارانىڭ ءوز مۇراسى وزىنە جەتەدى» ەمەس، جالپى شىعارماشىلىق اقىن سارانىكى بولماي شىعادى. سارامەن ايتىسقان شىنشىل اقىن، ۇلى مەن ورتا جۇزگە اراشا بي بولعان، ەسقوجاۇلى تورەباي ارقىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە دالەلدەپ بەرگەن جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ بولادى. ول: «اقىن سارا 1853 جىلى تۋعان»، - دەپ ادىلەتتى دەرەكتەدى. تورەباي اقىن: «ون ءتورت جاس اسەت اقىن سەنەن كىشى»، - دەپ مالىمەتتەيدى. اسەت نايمانباەۆ 1867 جىلى تۋعان بەلگىلى. 1989 جىلى شىققان «قازاق سسر قىسقا ەنتسيكلوپەدياسى»، 4-تومىندا سارانىڭ ءومىر سۇرگەنى 1853-1907 جىلدار دەپ جازىلعانى دۇرىس. اقسۋ اۋدانىنىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالىپ شىققان «ابىز اقسۋ، اڭىز اقسۋ، ناعىز اقسۋ» ەنتسيكلوپەديا كىتابىندا اقىن سارا 1853-1907 جىلدارى ءومىر سۇرگەنى كورسەتىلگەن. سارا 38 جاس ەمەس، ماقالادا قاتە كورسەتىلگەن 44 جاس تا ەمەس، 54 جاسىندا قايتىس بولعانى سارانىڭ «قوش بول ەلىم» دەگەن ارناۋ شىعارماسىنان بايقالادى. وندا اقىن سارا: «ەلۋدىڭ ۇشەۋىنە كەلگەنىمدە، دەرت جەڭىپ، قالىپ بارادى ولەڭىم دە»، – دەپ ۋايىمداعان. كوز جۇمارىندا اقىن سارا: «قاراۋىتىپ قارا كور كەلدى بىلەم، الاسارت جاستىعىمدى باسىمداعى»، - دەپ ايتقانىن حالىق اقىنى قۋات تەرىباەۆ كوپكە جەتكىزىپتى. ماقالادا: «سارانى 1853 جىلى تۋدى دەگەنىمىز جوققا شىعادى»، - دەپ جازعانى ءجون ەمەس.

ء«جۇز جىل جىرلاعان جۇرەك» كىتابىندا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ جامبىل سارامەن 1875 جىلى كەزدەسكەنىن جازادى. جامبىلدىڭ ساراعا عاشىق بولعانىن دا كەلتىرەدى. ماقالادا: «جامبىلعا ءارىپ ء«بىرجان – سارا» ايتىسىنىڭ كەيبىر جەرلەرىن جاتقا ايتىپ بەرىپ ءجۇردى»، - دەگەندى كەلتىرەدى. بۇدان مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانىنداي، ءارىپ ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىن جاتقا ايتقانداردىڭ ءبىرى ەكەنى اڭعارىلادى. 1896 جىلى سارانىڭ اۋىلىندا ء(ۇش كاۋكەن جەرى، تاسىباي ەلى) شاھكەرىم ابايدىڭ ۇلى ءابدىراحماننىڭ سۇيەگىن تۇنەتىپ شىعارادى. بۇل تۋرالى ماكەي ەركىنبەكوۆتىڭ جازعان ەستەلىگى بار. ماكەي وندا 9 جاستا ەكەن. سارا ابايعا جەتكىزۋدى ءوتىنىپ، «كوڭىل» ايتۋ ولەڭىن جولداپتى. ونى شاھكەرىم ابايعا جەتكىزىپتى. شاھكەرىمنىڭ اناسى سارانىڭ اتالاس تۋىسى تاستەمىر ەلىنىڭ قىزى. ءابدىراحماننىڭ سۇيەگىن تۇنەتكەندە اقىن سارا 43 جاستا ەكەن. ماقالادا: «تاريح تامىرىنا ۇڭىلمەي، زەرتتەمەي، سىرتىنان تون ءپىشىپ، وي-جوتا سويلەيدى»، -  دەگەن پىكىر ايتىلادى. تەك ءوز پىكىرلەرىن ءجون ساناپ، باسقا ايتۋشىلاردىكىن ماقالاداعىداي «قيسىنعا كەلتىرگىمىز كەلسە دە» دەپ مۇسىركەۋگە بولمايدى. ماقالادا: ء«بىرجان مەن سارا 1871 جىلى كەزدەسىپ، ايتىسقانى سەندىرمەيدى. ءبىرجان مەن سارا 1871 جىلى جولىقتى دەگەنگە نەگىز جوق»، - دەلىنەدى.

اقىن سارامەن ايتىسىندا تورەباي: «ءوزىڭدى بەكبايعا قوسىپ، باتا بەرىپ، بىلەمىن ءبىرجان سەنى قۇتقارعانىن» نەمەسە «وياز بەن ءبىرجان سالدىڭ دوستىعىنان، سەن بولدىڭ جيەنقۇلدان مۇلدە ازات»، - دەپ ايتقانىنا سەنبەۋ كۇپىرلىك. اقىن سارا: «ول راس، ءبىرجان ماعان پانا بولعان، بەكباي مەن ماعان «وكىل اكە» بولعان»، - دەگەنىن قايتەرسىز. سارانىڭ كۇيەۋى – بەكباي التىنبەك بالاسى، رۋى – تاسىباي. بەكباي 1852 جىلى تۋعان. سالماقتى،  سابىرلى سويلەيتىن، ۇزىن بويلى، قاراتورى جىگىت بولىپتى. ات-تۇرمانى، كيگەن كيىمى كوزگە ءتۇسىپتى. سارانى ايتتىرىپ، مالىن بەرگەن سوڭ، بەكباي ۇرىن كەلىپ ءجۇرىپتى. سەبەبى ەكىنشى اكەسى تولىباي حال ۇستىندە جاتادى. تولىباي قايتىس بولعان سوڭ، سارا ءبىر جىل ورنىن كۇزەتىپ، ودان سوڭ عانا بەكبايعا كۇيەۋگە شىعىپتى. بەكبايدى سارا ءوزى ۇناتىپ تاڭداپتى. بەكبايدان باسقا سارانىڭ اۋەس نەمەسە ىنتىققاندارى ەش بولماعان. سارانىڭ اتالاس تۋىسى بايتولىقوۆ مەيرامباي: «سارانىڭ اكەسى – سۇلتانبەك، شەشەسى – جانانىس (جانشوكە). سۇلتانبەكتەن ءۇش بالا بولدى. ۇلكەنى – تۇرسىن، ەكىنشى ۇلى – كاكەجان، ءۇشىنشى قىزى – سارا. سۇلتانبەك قايتىس بولعان سوڭ، جانشوكە قايناعاسىنىڭ بالاسى تولىبايعا اتاستىرىلدى. جانشوكە تولىبايدان ءۇش بالا كوردى. ولار: تالاسباي، ساقاريا، بەيىس (قىز بالا). تاستانبەك سۇلتانبەكتىڭ لاقاپ ەسىمى. سۇلتانبەك وتىز جەتى مۇشەل جاسىندا، سارا تۋعاندا قايتىس بولعان»، - دەپ دەرەكتەيدى. «قورلىق» دەگەن ولەڭىندە اقىن سارا: «قۇداي-اۋ، اكەمدى الدىڭ تۋا سالا، اتانتتىڭ جەسىر كەمپىر، جەتىم بالا»، - دەپ ايتقان.

ءبىرجان سال ساراعا جولىقپاي تۇرىپ، سارانىڭ شەشەسى جانشوكە جانە ءسىڭلىسى بەيىسپەن ولەڭمەن ءسوز قاعىستىرادى. بىرجانعا سارانىڭ ءسىڭلىسى بەيىس: «سازايىڭدى ەرتەڭ سەنىڭ سارا بەرەر، مەنى جاس، ال شەشەمدى كارى دەيسىڭ»، - دەپ ايتادى. ءبىرجاننىڭ سارانىڭ شەشەسى جانە سىڭلىسىمەن قاقتىعىس ءماتىنى ايتىمبەتۇلى شۇتەمباي، بەيسەباەۆ بەيسەنبەك، دامەلى يماشقىزى، بالتاباي قوجامۇراتوۆ، ەرعالي جىلقىباەۆ اتتى زەردەلى قاريالار قولجازباسىمەن ۇرپاققا جەتتى. ءسابيت مۇقانوۆ: ء«بىرجان مەن سارا ايتىسىن كولدەنەڭ بىرەۋ شىعاردى ما دەگەن كوڭىلگە كۇدىك تۋعىزاتىن جاعداي، ايتىستىڭ بىلاي باستالۋىندا: ءبىرجان سال سارانىڭ شەشەسى، سىڭلىسىمەن ءسوز قاقتىعىستىرادى. ايتىس اقىلمەن ولشەنىپ شىققان، ىشىندە كولدەنەڭ، ارتىق ءسوز جوق. جازبا ادەبيەتتىڭ جاقسى ۇلگىلەرى سياقتى»، – دەپ وي قورىتىپتى. ء«ان ساپارى» كىتابىندا ءبىسمىلدا بالابەكوۆ: ء«بىرجان سال قوياندى جارمەڭكەسىنە بارا جاتىپ، نايماندا سارا دەگەن اقىن قىز بار. ەشكىم ونى جەڭبەگەن. ءوزى سۇلۋ، ايتتىرعان كۇيەۋى تاز، قۇنىس. قىز مالعا ساتىلعان دەگەندى ەستىپ، التى سەرىگىمەن سارانىڭ اۋىلىنا تارتىپ بەرەدى. ساراعا كەزىگىپ، ايتىسىپ جەڭەدى. قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ قىزۋىنا جەتپەي، بازارى ءوتىپ كەتەدى. «التىباسار» انىمەن ءبىرجان ءوز كۇيىگىن، جۇرەك شەرىن باسىپ، قاسىنا ەرگەن التى سەرىگىنىڭ كوڭىلىن اۋلايدى»، - دەپ جازادى. بۇدان ءبىرجان سال جەتىسۋدا جاز بويى جۇرگەنى بايقالادى. تۇرانۇلى ىسمايىل: ء«بىرجان سارانىڭ داڭقىن قوياندى جارمەڭكەسىنەن ەستىپ، توپ نوكەر: احمەتجان ء(بىرجاننىڭ اعاسى نۇرجاننىڭ ۇلى), اتىعاي، بۇداباي، توقاباي، بارشىن، ءامىرحان دەگەندەردى ەرتىپ، جەتىسۋعا بارعان»، - دەيدى. مىنە ءبىرجاننىڭ التى سەرىگىنىڭ ەسىمدەرى.

ماقالادا: «ەلدىڭ ايتۋىنداعى ءارىپ بىرجانمەن جەتىسۋعا بىرگە بارعان»، - دەلىنگەنى شىندىققا كەلمەيدى. نەسىپبەك ايتۇلى: ء«ارىپ قاپالدا جۇرگەندە اقىن سارامەن كوڭىل جاراستىرىپ، ءبىر-بىرىنە ىنتىق بولعان»، - دەپ جازعانى بار. ايەل تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن، «اق باتا، اق قوي قانى» سالتىن بۇزعان اقىن سارانى تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ كۇزەمبايدان جۇكتى قىلسا، قابدەش ءجۇمادىلوۆ ء«ارىپ پەن سارا» («جۇلدىز» جۋرنالى) تۋىندىسىندا سارانى ارىپپەن اۋەيى جاساپ، قازىرگىشە ايتقاندا جەزوكشە قىلادى. سارانىڭ اقىن ءسىڭلىسى اتانعان نۇرجامال: «ازۋ ءتىسىن اقسيتقان كارى ءبورى، ءتيىسۋى ساراعا قاي ساسقانى»، - دەمەكشى، اقىن سارانىڭ ونداي ىسكە كەۋدەسىندە قانجارى بار، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ءۇردىستى بەرىك ۇستاعان. ماقالادا: «ايتىس تۇرىندە جازىلعان اقىننىڭ بۇل ايگىلى پوەماسى تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي شىققان شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىنا كىرگىزىلىپ، ءوز دۇنيەسى وزىنە قايتارىلعان بولاتىن. سوعان قاراماستان سارانىڭ جىرتىعىن جىرتقانسىپ، داۋدىڭ ءسونىپ قالعان شوعىن قايتا ۇرلەۋشىلەر شىعا باستادى»، - دەلىنەدى. ايتىستى جيناققا كىرگىزىپ، ارىپتىكى جاساپ، كوپكە دۇرمەك قىلعان وزدەرى. ەندى كەپ «سارانىڭ جىرتىعىن جىرتقاندار» دەپ سوزبەن تۇيرەيدى. ماقالا اۆتورى قولدانعان «جىرتىعىن جىرتىپتى» دەگەن تۇراقتى تىركەسكە نازار اۋدارساق قانداي ماعىنادا ايتىلعانى بەلگىسىز. بۇل تىركەس «سارانىڭ نامىسىن نەمەسە جىرتىسىن جىرتىپ» دەپ قولدانسا ءابۇيىر بولار ەدى. العاش باسپادان «قيسسا. ءبىرجان سال مەنەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى» دەپ شىققاندى «پوەما» دەپ وزگەرتەدى. «سوندا اۋىز ادەبيەتى جانرلارى ايتىس پەن قيسسانى پوەمادان ايىرا الماعانى ما» دەگەن وي تۋادى. حالىققا كەڭ تاراعان «تاۋكە مەن ۇرقيا» ايتىسىن دا ءارىپتىڭ شىعارماسى قىلىپ، كىتاپقا ەندىرىپتى.

 «بوستاندىق العانىم بار بولسىن، ءسوز سالماعان جان قالمادى» دەپ سارانىڭ ءوزى ايتپاقشى، ءارىپتىڭ «ساراعا عاشىق حاتى» دەپ جۇرگەن شىعارما ءارىمحاننىڭ تولعاۋى. ءارىمحان عۇلاما مولدا، اراب ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ، بالالار وقىتىپتى. بiرجان سالدىڭ باس شاكiرتi ءارىمحان ءسۇيiنۇلى (1836-1901 ج.ج.) پالۋان، سال-سەرى، اقىن، ءانشi بولىپتى. ءارىمحان تۋرالى زەرتتەپ ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆ قىزىلجار وڭىرىنە ەكسپەديتسيا جاساپ بارىپتى. ونداعى جينالعان ماتەريالدار 1931 جىلى اشارشىلىق كەزىندە  قۇرتىلىپتى. ءباسپاسوز بەتتەرiندە: «ول تولعاۋ اقان سەرiنiڭ «تاعىرىپىڭ» مەن «شامسيقامار»  ولەڭiنiڭ كوشiرمەسi»، - دەگەن پiكiرلەر ايتىلعان. ءارىمحان دوسى ءبىرجان سال ۇلگىسىنە ۇقساپ باققان. ء«ارiپ اقىن ساراعا عاشىق بولعان با؟» («قازاق ادەبيەتi»، 1996 جىل، 19 قاراشا) دەگەن ماتەريالىندا وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى ءارiپ پەن سارا اراسىنداعى عاشىقتىقتى جوققا شىعارعان. ال، ءبىرجان سالدىڭ ساراعا عاشىقتىعى تۋرالى ايتىلمايدى. «التىباسار» ولەڭىندە ءبىرجان:

 «اي قالقا جان تۋعان جوق سەنەن اسار،

   كوڭىلىم كەتىپ، ساۋلەم، بولدى-اۋ ناشار.

   ايىرىلىپ سەنەن قالقا قايتقان ءتۇنى،

   ءان ەتىپ ءبىر سالايىن «التىباسار»، - دەپ ايتادى.

ء «بىرجان مەن سارا» ايتىسىنىڭ ەكى نۇسقاسى قازان قالاسىنان باسىلىپ شىققان. ءبىرىنشى نۇسقانى باستىرىپ شىعارعان جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى، 1898 جىل، «قيسسا. ءبىرجان سال مەنەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى» دەپ اتالادى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، سانجار اسپاندياروۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ سەكىلدى كورەگەندەر: ەرتەدە وتكەن اقىن، جازۋشىلاردىڭ قيسسا، داستان، جىر، ايتىس­تارىن ء«وزىم شىعاردىم» دەپ قازان، تاشكەنت قالالارىندا كىتاپ ەتىپ، باستىرىپ شىعارتقان جۇسىپبەك قوجا شايحىسلامۇلى اۆتور ەمەس، ەل اۋزىنداعى دەرەكتەردى بىرەۋلەر ارقىلى جيناعان ادام ەكەنىن اشكەرەلەپتى. ەكىنشى نۇسقانىڭ كولەمى كوبىرەك 173 جول، 1899 جىل، «قيسسا. ءبىرجان سال مەن اقىن سارانىڭ ايتىسقانى» دەپ اتالادى. زايسان قالاسىنان ءماتىندى باسپاعا جىبەرگەن بەيمالىم جان. وسى بەيمالىم جاندى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنگەندەر ءارىپ دەپ ەسەپتەيدى.  «زيادا – شاھمۇرات»  قيسساسىنا بولا ءارىپتى اباي سىناعان، سوعان ءارىپ اشىنىپ، ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىن شىعارىپ، ابايدى جامانداپ ەسە قايىرعان دەگەنگە سايدىرادى. بۇل كۇماندى نارسە، جونگە سىيمايدى. توبىقتى قۋانىشباي اقىننىڭ: «ارىپكە سالەم جازدىم ءۇش قايتارا، شىعاردىم دەپ وتتاپسىڭ  ء«بىرجان-سارا»، –  دەگەن سوزدەرىن ەسكەرسەك، ءارىپ جازدى دەگەننىڭ دايەگى بولمايدى. ماقالادا: ء«ارىپتىڭ ء«بىرجان مەن سارا» ايتىستى دەپ شىعاردىم دەگەن شۋماعى جاڭادان تابىلدى»، - دەلىنەدى. ول شۋماق قۋانىشباي اقىن سوزىنەن كەيىن ايتىلماسا كەرەك. ناقتى ءارىپ ايتىستى شىعارسا قۋانىشباي اقىن ارىپكە ولاي دەمەس ەدى. اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ: «انىعى، ءارىپ سوڭعى ايتۋشى بولعانى راس. ول حال ايتىستى ارىپتىكى ەتە المايدى»،– دەپ جازعانى ءادىل-ءدى. ماقالا اۆتورى اقىن سارانى 1867 جىلى تۋعان قىلىپ، ءارىپتى ء«بىرجان مەن سارا» ايتىس ءماتىنىنىڭ اۆتورى جاساپ باعادى. بۇعان ءارىپتى اۆتور جاساۋ ءۇشىن بۇرمالاۋ اسەرى جوق پا دەگەن وي تۋادى. سارانىڭ تۋىسى ورازبەك اتا: ء«مايىت باسىنا زيراتى تۇسپەپتى، سارانىڭ داۋى بىتپەيدى» نەمەسە تاحاۋي احتانوۆ: «دەرەكتى ىزدەۋ كەرەك»، - دەگەندەي، ءارىپتىڭ ءوزى: ء«بىرجان – سارانى» ءسىز شىعاردىڭىز با؟» - دەگەندە، ءبىراز ۇندەمەي وتىرىپ، «بۇل سوزدە قانشا كۇنا بار ەكەنىن بىلمەيمىن» دەپ كۇمىلجۋىندە، ۇلكەن ماسەلە جاتىر.

قازاق رومانىنا بايگە جاريالاعان ەسەقۇل مامانوۆ پەن بەلگىلى قايراتكەر ءبىلال سۇلەەۆ: ء«ارىپ 1888 جىلى تاسبەكەتتە /قازىرگى اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى، جانسۇگىروۆ دەپ اتالادى/ پوچتا ءبولىم ناچالنيگى بولىپ ىستەگەن»، - دەپ دەرەكتەيدى. بۇل ءارىپ جايىندا جازىلعان ءومىربايان جىلدارىنا تاپ كەلەدى. ودان سول پوچتا قىزمەتىمەن ۆەرنىيعا بارادى. ء«ارىپ قاپالدا قىزمەت ىستەدى»، «زاڭ قىزمەتكەرى بولدى»، «قاپالدا ءجۇرىپ ايتىستى جازدى» دەگەن دەرەكتەر قۇر ويدان قۇرالعان دولبار. ءارىپ ايتىستى جازدى دەگەن تاعى ءبىر ىلىك ايتىس ماتىنىندە ايتىلعان 63 اتالار ەسىمى. كوبىنىڭ رۋى نايمان قاراكەرەيدەن بولۋى. ءارىپتىڭ تەگى قاراكەرەي-سىبان بولعاندىقتان ايتىس ءماتىنىن سول شىعارعان دەپ بولجايدى. ايتىستى شىعارىپ، اقىن سارانى «اق باتا» بۇعاۋىنان قۇتقارىپ، ءارىپ ۆەرنىيعا كەتكەن دەپ تە جازعاندار بار. ايتىس ماتىنىندە ايتىلعان اتالار سول كەزەڭدە اتاق-داڭقتارى شىعىپ، ەلگە دۇركىرەپ تۇرعاندارى راس. ايتىستى قيسسا قىلىپ شىعارعان اقىننىڭ شەجىرە بىلگەندىگى ايقىندالىپ تۇر. ول مىرزاعۇلۇلى تولعانباي (1844-1897 ج.ج.) اقىن. تولعانباي 17 جاسىندا ءۇش جۇزگە ءماشھۇر بايقوشقارۇلى تۇبەكتى جەڭگەن. تولعانباي اقىن 41 جاسىنا دەيىن ۇيلەنبەي، سال-سەرىلىك ءومىر كەشكەن. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز ەلىن كوپ ارالاعان. سال-سەرىلىكپەن قاراكەرەي، ارعىن، قىزاي ەلىندە جىلداپ قوناق بولعان. ارسالاڭ ەكەۋى ءبىرجان سالمەن جاقسى دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان. تولعانباي مەن ارسالاڭ اقىن ساراعا جاناشىر، اتالاس تۋىسى بولىپ كەلەدى. ايتىستا ايتىلعان يگى جاقسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ وتاۋىندا بولىپ ونەرىن تاماشالاتقان. سارانى بۇعاۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن ءبىرجاندى ارقادان تولىبايۇلى ارسالاڭ ەكەۋى استىرتىن شاقىرتقان. سەبەبى «اق باتانى» بۇزۋعا ويازدىڭ قۇزىرى قاجەت بولعان. ءبىرجان قاپال ۋەزىن باسقارعان وياز رەنتالدى جانە ومبى گۋبەرناتورلىعىنىڭ قىزمەتكەرى ديۋگامەلمەن جاقسى تامىر-تانىس بولىپتى. ءبىرجان سال: «ومبىدا ديۋگامەلگە ءوتىنىش قىپ،

قورعاۋعا سول بالانى تالاپ قىلدىم.

ساراداي بالعىن قىزعا قامقورلىق قىپ،

قۇتقاردىم جاۋىزداردىڭ تىرناعىنان»، – دەپ اقىن ساراعا جاساعان قامقورلىعىن ولەڭمەن باياندايدى. سارا قىزعا سىرتتاي عاشىق بولعان ءبىرجان سال استىرتىن شاقىرتۋدى قابىل كورىپ، اقىن ساراعا ازاتتىق اپەرگەن. بۇل وقيعانى ۇمىت قالدىرماۋ ماقساتىندا تولعانباي اقىن قيسسا قىلىپ شىعارىپ، قولجازبانىڭ ءبىر داناسىن تۇرىسبەككە، ءبىر داناسىن بىرجانعا، ءبىر داناسىن ساراعا بەرگەن. ءبىرجان سال: «سالدىم مەن ويۋ-ورنەك اسىل جىردان،

تايدىرماي اياعىمدى جالعىز قىلدان.

كەزدەسىپ نايمانداعى سارا قىزبەن،

تولعانباي ايتىستىرىپ، قيسسا قىلعان»، - دەپ ايتىپتى. تولعانباي اقىننىڭ شىعارماسى دەپ، ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسى ءماتىنىن قوجامۇراتوۆ بالتاباي، ەرعالي جىلقىباەۆتىڭ جازىپ كەتكەن ۇلگىسى ۇرپاققا جەتتى. ول ايتىستىڭ باسپادان شىققانى ماتىندەگى ادام اتتارى، ايتىس كەزەگى، ءسوز ساپتاۋدا كوپتەگەن ايىرماسى بار، باسى مەن اياعى تۇيىندەلگەن تۋىندى بولىپ كەلەدى. «زيادا-شاھمۇرات» قيسساسىن قازان قالاسىنا جiبەرگەن جاقىپ بيجiگiتۇلى بولعان. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، ءارىپ تۋرالى جازعاندار: «جاقىپ بيجىگىتۇلى - ءارىپتىڭ بۇركەنشىك اتى»، - دەپ ايتادى.  ول ولاي ەمەس. جاسىنان حاتقا جۇيرىك جورعا، مولدا جاقىپ ءامىرحاننىڭ شاكىرتى بولعان. سوندىقتان «زيادا-شاھمۇرات» قيسساسى ارىپتىكى دەۋ دە كۇماندى. ابايدى جامانداپ، قارسىلاسىپ، تايتالاسىپ جۇرسە، ءارىپ قالاي ونىڭ باس شاكىرتى بولماق. ابايدان «ۇيرەن، ونەگە ال» دەپ ءارىپتى وڭدى جولعا سالعان كوكباي اقىن. ابايدىڭ شاكىرتتەرى شاھكەرىم، ابايدىڭ ۇلدارى ەكەنى انىق. ءارىپ سىبان ەلىنەن شىققان جەتى اتاسى قاراكوك «دۇت» اتانعان تۇقىمنىڭ جالعاسى بولادى. ماقالادا: «قيسسانىڭ اۆتورى ءارىپ ەكەندىگىن مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ، عالي ورمانوۆ، ساپارعالي الىمبەتوۆ، شاكىر ابەنوۆ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ، تولەۋ كوبدىكوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، سادۋ ماشاقوۆتىڭ كۋا سوزدەرىمەن دالەلدەگەن عالىم قايىم مۇحامەدحانۇلى»، - دەلىنەدى. قايىم مۇحامەدحانوۆ ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىن  ءارىپ شىعارعان دەگەندە، ابىكەي ساتپاەۆ پەن ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلدىڭ اڭگىمەلەپ ايتقاندارىنا عانا سۇيەنگەن. ەسىمدەرى ايتىلعان قازاق ادەبيەت مايتالماندارى مەن اقىندارىنىڭ  «قيسسانىڭ اۆتورى ءارىپ» دەپ ايتىپ نەمەسە جازىپ كەتكەندەرى جوق. پىكىر تالاستىرعاندارى بولعان. «قيسسا ارىپتىكى» دەپ ماقالادا ايتىلعانداي جالعاندىققا ولار بارماعان. باسپاعا قيسسانى زايساننان جىبەرگەن بەيمالىم جان - ەلى كەرەي، ءارىمحان ءسۇيىنۇلى. ءتورتۋىل سەگىزباي بي اۋىلىنان قازان قالاسىنا ء«بىرجان مەن سارا» ايتىسىنىڭ ءماتىنىن جىبەرىپ، ءوز ەسىمىن ساقتىقپەن جازباي قويعان. ويتكەنى، «اق پاتشانىڭ سولداتىن ولتىرگەن» دەگەن جالعان جازادان تاسالانىپ جۇرگەن. قازان قالاسىندا باسپاحانا بارىن، ايتىس ءماتىنىن جىبەرگەن امىرحانعا ايتقان قاجى ناسيروۆ ساپا. ناسيروۆ ساپا قاجىلىقتان كەيىن سارقان قالاسىندا تۇرىپتى. ءناسىلى وزبەك. ۋفا، قازان قالالارىندا مۇسىلمانشا جوعارى ءبىلىم العان ءدارىپتى جان ەكەن. ءبىرجان سال سارانى «اق باتا» بۇعاۋىنان قۇتقارۋعا ەشكىولمەسكە كەلگەندە ءارىمحان قاسىنا ەرىپ كەلگەن التى جىگىتتىڭ ءبىرى بولعان. ول ءبىرجان مەن سارا ايتىسىنىڭ قيسساسىن حاتقا ءتۇسىرىپ كوشىرىپ، قولجازبا قىلىپ ەلگە دە تاراتىپتى. ماقالادا: «1978 جىلى سارانىڭ تۋعانىنا 100 جىل، 1992 جىلى 125 جىل تولعانى تۋرالى مەرەكە اتاپ وتكەنى دۇرىس دەپ ويلايمىز»، - دەلىنگەن. راس 1978 جىلى «ايەل تەڭدىگى» سارانىڭ ەسىمىن ۇمىتتىرماۋ ماقساتىمەن 100 جىلدىعى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە وبلىستا اتالىپ ءوتىلدى. ودان اقىن سارانىڭ 115, 130 جىلدىعى دا تويلاندى. ءتىپتى قاتەلەسىپ 1993 جىلى ءبىرجان مەن سارا ايتىسقانىنا 100 جىل دەپ تە اتالىپ ءوتىلدى. مۇنىڭ ءبارى داڭعازا شارالار بولدى. ساراعا دەگەن قيانات ءالى تاۋسىلعان ەمەس. جەكە كاسىپكەر جابىقباەۆ نۇرالى ساراعا قولادان ەسكەرتكىشتى ءوز قارجىسىنا قاراعاندىدان جاساتىپ اكەلگەنىندە وبلىس ورتالىعىنان سوڭى ورناتۋعا كورىكتى جەر بولىنبەگەنىن قايتەرسىز. ەسكەرتكىش باسىندا تاساعا ورناتىلىپ، ودان جۋرناليستەر مەن بەلسەندى كوپتىڭ بەدەلىمەن كوشەگە قاراتىپ تۇزەتىلدى. ماقالادا ءبىرجاننىڭ جەتىسۋعا كەلگەنىنە كۇمان تۋدىرىپ، ول 50 جاسىندا بارعان دەگەندى كەلتىرەدى. ءبىرجان سال جەتىسۋعا سان مارتە كەلگەن. سارانى بۇعاۋدان بوساتقان، ودان ەكى جىلدان سوڭ ساتى جايلاۋىندا وتكەن بەكباي مەن سارانىڭ قوسىلعان تويىندا، قىرعىز شابدان ماناپ، ەسىمبەك، تۇرىسبەك، قوجابەك، ءۇش كاۋكەندەگى التىنبەك وتاۋلارىندا تالاي بولعان.

حاكىم اباي: «ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى – ۇرلىق-قارلىق، سانالى جان كورمەدىم ءسوزدى ۇعارلىق»، - دەپ ايتقانىنداي، ءبىر جاقتى ەمەس، جوقتى تاۋىپ، فاكتى، دەرەكتەرگە جۇگىنە سارالاساق ءجون بولادى. «ولگەن سوڭ سۇيەگىمدى سوتتايمىسىڭ»، - دەپ ءارىپ اقىن ايتقانىنداي، قازىنا ءسوز اسىلىن تاستاپ كەتكەن دانالاردى بۇرمالاماي، ادىلىمەن ساراپتاساق - ابزالى سول.

جەمىسبەك تولىمبەكوۆ.

تالدىقورعان قالاسى.

اباي.kz