«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنىڭ «باس وقىرمانى» - ەرمۇرات باپي مىرزا 2014-جىلدىڭ 30-قاڭتارىندا ءبىر باعانا ارناۋ جازىپ، ءوزىمىزدىڭ ارىپتەسىمىز، عالىم-ەكونوميست بولات حۋسايىنوۆ مىرزانىڭ قازتاگ تىلشىسىنە ورىس تىلىندە بەرگەن سۇحباتىنىڭ تارجىمەسىن جاريالاعان بولاتىن. باپي مىرزا ءوز ارناۋىن: «... بوكەڭنىڭ دەگەنىنە قارسى شىعام نەمەسە اناۋ-مىناۋ قوسارىم بار دەپ، بىلەك سىبانىپ شىعار ەكونوميست بولسا، گازەتتىڭ ءتورت بەتىن تەگىن بەرۋگە بارمىز»، - دەگەن ۋادەمەن اياقتاعان ەدى.

شەت ەلدەن «شەن الىپ، شەكپەن كيمەسەك تە»، «قوياندى – قامىس، ەردى – نامىس ولتىرەدى» دەگەندەي، ونىڭ ۇستىنە اعىلشىن ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەنىمەن قازاق ء«الىپبيىن تاياق» دەپ تانىمايتىن ارىپتەسىمىزدىڭ اڭگىمەسىنە قاراپ وتىرىپ، قولعا قالام الۋعا بەل بۋدىق. بۇل قادامعا بارۋىمىزعا تاعى ءبىر سەبەپ بولعان جايت، جوعارىدا اتالعان ارناۋداعى «قايسىڭ بارسىڭ-اۋ؟!» - دەپ اتوي سالعانداي اسەر ەتكەن مىنا ءبىر جولدار بولاتىن.«ەلدەگى ناقتى ەكونوميكالىق جاعدايدى ساياساتپەن ارالاستىرىپ، بۇتىن-بۇت، قولىن-قول عىپ بەرەتىن ەكونوميستەر جوقتىڭ قاسى. «مەن – ەكونوميستپىن» دەپ جۇرگەن بىرەن-سارانى «باس جاققا» بارماي، ءتۇرتىپ قاشۋدان ارعىنى قازۋدان قايمىعادى،» - دەلىنگەن ەدى.

ارناۋ باسىنداعى ساياسات پەن ەكونوميكا ەگىز ۇعىم جانە ءبىرىن ءبىرى ايقىندايتىن تۇتاس دۇنيە، – دەگەن باپي مىرزانىڭ وتە ورىندى، اقسيومالىق پايىمداۋىن قولداي وتىرىپ، الايدا «بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر» دەمەكشى، ەلىمىزدىڭ قازاقي ەكونوميستەرىنىڭ بارشاسىنا سەنىمسىزدىك بىلدىرۋىنە قوسىلا المايتىنىمدى ءمالىم ەتەمىن.

ويتكەنى «ەكونوميكالىق جاعدايدى ساياساتپەن ارالاستىرىپ، بۇتىن-بۇت، قولىن-قول عىپ بەرەتىن» ءوزىم بىلەتىن ەكونوميست اعالارىمىز ءبىر توبە. ناقتى ايتار بولساق، استانادا – اكادەميكتەر ارىستان ەسەنتۇگەلوۆ، سايلاۋ بايزاقوۆ، عابدىعاپپار سەيتقاسىموۆ، پروفەسسور وراق اليەۆ، الماتىدا – اكادەميكتەر ورازالى سابدەن، امانجول قوشانوۆ، پروفەسسور توقتار ەسىركەپوۆ، قاراعاندىدا – پروفەسسورلار ءابدىلدا الىمباەۆ، قۋاندىق اينابەك، اقتوبەدە – پروفەسسورلار ۇكىباي بايجومارتوۆ، باۋىرجان ءجۇنىسوۆ، ۇبايدوللا مامبەتوۆ، تۇركىستاندا – اكادەميك سەرىك ىدىرىس تاعى باسقالارى. بۇل اتالعاندار الپىستان اسىپ، جەتپىستى القىمداپ، سەكسەنگە اياق باسقان «اعا بۋىن» وكىلدەرى ال كەيىنگى جاس ء«ىنى بۋىن» وكىلدەرى قانشاما ...

ءوزىم اتاعان «اعالار» («ۇلكەن تۇرىپ، كىشى سويلەگەننەن بەز» - دەمەكشى) سۋىرىلىپ شىعىپ، باپي مىرزا قويعان تالاپ دەڭگەيىنەن تابىلىپ، بارشا قازاق ەكونوميستەرىنىڭ ابىرويىن كوتەرىپ-اق تاستار دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەندە زىمىراپ جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ، ءتىپتى مەملەكەتىمىزدىڭ ەلباسى، ۇلت كوشباسشىسى ن.نازارباەۆ كەلەسى جىلعا (2015) قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جاڭا «نۇرلى جول» اتتى  جولداۋىن دا ۇسىنىپ ۇلگەرىپتى. ال باپي مىرزا قويعان ءتورت سۇراق ءوز جاۋابىن ءالى دە تاپپاپتى. سوندىقتان «سەن كىم ەدىڭ سونشاما؟» دەۋى مۇمكىن بولسا دا،   بولات حۋسايىنوۆ جاۋابىن بەرمەي كەتكەن سۇراقتارعا كەزەك-كەزەك تۇسىنىك بەرىپ، «...ءتورت بەتى تەگىن بەرىلەتىن» گازەتكە «ەكونوميستپىن» دەپ بىلەگىمدى سىبانىپ شىعىپ وتىرمىن، «ەشتەن كەش»، - دەگەندەيىن.

وقىرماندى «دات» گازەتىنىڭ وتكەن جىلدىڭ 30-قاڭتارىنداعى ءنومىرىن ىزدەتىپ اۋرەگە سالماۋ ءۇشىن باپي مىرزانىڭ جاۋاپسىز قالعان سۇراقتارىن رەت-رەتىمەن، ءماتىنىن كەلتىرە وتىرىپ، كەزەك-كەزەك جاۋاپ بەرەيىك. سونىمەن، 1-سۇراق. الەمدىك وركەنيەت پەن دۇنيە جۇزىلىك ەكونوميكانىڭ دامۋ بيىگىنەن قارايتىن بولساق «ورتا شارۋا» دەگەن كىم؟

قانشا قايتالاساڭ دا ماڭىزىن جويمايتىن دانالىق تۇجىرىمدار قاتارىنان رەنە دەكارتتىڭ: «سوزدەردى دۇرىس انىقتاساڭىز، ءسىز الەمدى تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ جارىمىنان ازات ەتەسىز» - دەگەن نۇسقاۋىن اتاۋعا بولادى. ماسەلەنى وسى تۇرعىدان قاراستىرار بولساق، باپي مىرزا قانشالىقتى ويى ۇشقىر، ءتىلى وتكىر، قالامى ۇشكىر، قازاق اتاۋلىنا قورعان، شەنەۋنىك اتاۋلىنا قاھار شاشىپ، نايزاداي تۇيرەلەتىن قالامگەرلەر ىشىندەگى بەتكە ۇستارىمىز دەپ مويىنداساق تا، وكىنىشكە وراي، ەكونوميكا عىلىمى تۇرعىسىنان العاندا، «ورتا شارۋا» ۇعىمىنىڭ ارحايزم نەمەسە كونەرگەن، ال «وركەنيەت پەن دۇنيەجۇزىلىك دامۋ بيىگىنەن قارايتىن بولساق»، مۇلدەم اينالىستان (قولدانىستان) شىعىپ قالعان ۇعىم ەكەنىن مالىمدەۋگە ءماجبۇرمىز.

«ورتا شارۋا» XX عاسىردىڭ 20-30^شى جىلدارى بولشەۆيكتەر كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزگەن ۇعىم بولاتىن. ەشكىمدى جۇمىسقا جالداماي، جاتتىڭ ەڭبەگىن قاناماي، ءوز جەكە مەشىگى مەن ءوزىنىڭ جانە وتباسى مۇشەلەرى: قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، تۋعان-تۋىس ەڭبەگىنە سۇيەنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءوندىرىس جۇرگىزىپ، اۋقاتتى قوجالىق جاساعانداردى «ورتا شارۋا» قاتارىنا جاتقىزعان. بولشەۆيكتەر ورتا شارۋا جەكە مەنشىك يەسى جانە اۋقاتتى قوجايىن رەتىندە بىزگە جاۋ، الايدا ءوز ەڭبەگىمەن تىرلىك جاساپ، كۋلاك سياقتى قاناۋشىلىق جاساماعاندىقتان – ول بىزگە دوس دەپ ەسەپتەي كەلە، ونى ءبىر جولا «دوس» قىلۋ ءۇشىن جەكە مەنشىگىنەن باس تارتتىرىپ، ۇجىمدىق مەنشىك – كولحوزعا بىرىكتىرىپ، كولحوزشىعا اينالدىرۋدى كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى ارقىلى جۇزەگە اسىردى. قازاقستانداعى 1929-1933 جىلدارداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ ەڭ اۋىر، قاسىرەتى شەكسىز ناۋباتكە اينالىپ، ەلىمىزدە قازاق ۇلتىنىڭ 3,5 ميلليونعا دەيىن ادامىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، «گولوششەكين گەنوتسيدى» دەگەن اتپەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان ورىن الدى. ال 1936 جىلى ي.ۆ. ستالين ء«سوتسياليزمنىڭ كسرو-دا جەڭىپ، ونىڭ ىرگەتاسى، نەگىزى قالاندى» دەگەن مالىمدەمەسىنەن كەيىن «ورتا شارۋا»، ورىسشا «سەرەدنياك» دەگەن ۇعىم قولدانىستان ءبىرجولا شىعىپ قالعان. سول كەزەڭنەن بەرى بۇل ۇعىم تەك ادەبيەت پەن تاريحي شىعارمالار ەنشىسىنە بۇيىرعان.

ەندەشە، بالكىم، ەرەكەڭنىڭ «ورتا شارۋا» دەگەنى «ورتا تاپ» بولار دەپ پايىمدايمىز. ويتكەنى، جوعارىدا اتالعان ارناۋ باسىندا، «...ەلدەگى تۇرمىسى ورتا كلاسستاعى (استىن سىزعان-ءبىز) حالىقتىڭ ۇلەسى باسىم بولادى» - دەگەن ءسوز تىركەسى وسىلايشا قابىلداۋعا يكەمدەيدى. ماسەلە وسىلايشا وربىسە، وندا جاعداي مۇلدەم باسقاشا... سونىمەن، «بۇگىنگى الەمدىك وركەنيەت پەن دۇنيە-جۇزىلىك ەكونوميكالىق دامۋ بيىگىنەن قارايتىن بولساق»، كەز كەلگەن زاماناۋي مەملەكەت بيلىگىنىڭ (كۋبا، سولتۇستىك كورەيا مەن قىتايدى ەسەپكە الماعاندا) سۇيەنەرى دە، سەنەرى دە، كاپيتال مەن جەكە-مەنشىك كاسىپكەرلىككە نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ ىرگە تاسى دا «ورتا تاپ» بولىپ تابىلادى. قوعامى ءوز مۇشەلەرىنىڭ تابىس كوزىنە، ءال-اۋقاتىنا، اتقاراتىن قىزمەتى مەن الاتىن ساياسي-الەۋمەتتىك ورنى مەن رولىنە قاراي تاپتارعا جىكتەلەتىنى بەلگىلى.

ماسەلەن، ەگەر ادام ءوز جۇمىس كۇشىن ساۋداعا سالىپ، كاپيتال يەسى – كاسىپكەرگە جالدانىپ، ونىڭ قاراماعىندا، ونىڭ امىرىمەن، ونىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ەڭبەك ەتىپ، جالاقى تۇرىندە تابىس تاباتىن بولسا، وندا ول جالدامالى جۇمىسشى تابىنا جاتادى. بۇل تاپقا مەملەكەت پەن بيلىك ەشبىر سەنىم ارتا المايدى. ويتكەنى، ءوزىنىڭ ەنجارلىعى، جالقاۋلىعى، ىزدەنىس، تالپىنىس جاساۋعا بەيىمسىزدىگىنىڭ سالدارىنان كەدەي بولىپ كۇن كەشىپ، بىرەۋدىڭ دەگەنىن ىستەپ، باعىنىشتى تىرلىك جاساي وتىرىپ، ءوز كەدەيلىگىن باسقادان كورىپ، وزگەنىڭ بايلىق، داۋلەتىنە نە سۇرانشاق، قايىرشىلىق، نەمەسە قىزعانىش پەن قاراقشىلىق كوزبەن قاراپ، «كۇنى كىجىنۋمەن» وتەتىن تاپ –بۇگىنگى بيلىككە تىرەك ەمەس.

كەزىندە بولشەۆيكتەر جۇمىسشى تابى مەن كەدەيلەردى وزدەرىنىڭ كوممۋنيستىك يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قولدانىپ باقتى. ءتىپتى، جۇمىسشى تاپتى بيلەۋشى تاپ (پرولەتاريات) دەڭگەيىنە كوتەرىپ، ەڭبەكشى حالىقتىڭ ەڭ وزىق، ەڭ جاڭاشىل بولىگى دەپ يدەولوگيادا اسىرەلەگەنى بارشامىزعا ايان. ەلىمىزدىڭ الەم وركەنيەتىنىڭ دامۋ جولىنىڭ جيەگىنە شىعىپ قالۋى دا، ۇلتتىق بولمىسىمىز، حالىق سانىنىڭ سالماقتىلىعىنان ۇتىلۋىمىز دا، ۇلتتىڭ بەتكە شىعار قايماعىنداي الاش زيالىلارىنان ايرىلۋىمىز دا، باسقا دا تولىپ جاتقان «اتتەگەنە-ايلاردىڭ» نەگىزگى سەبەبى «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» مەن «جۇمىسشى تاپتىڭ گەگەمونياسى» ەكەنى بەلگىلى.

ال بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن دەموكراتيالىق باعىت ۇستانعان مەملەكەتتەردەگى بيلىك جۇيەسىنىڭ سەنگەنى بۇقارا حالىق، جالپى تۇرعىندار ەمەس، پرولەتاري دە ەمەس، قارجى وليگارحتارى دا ەمەس، ءىرى كاسىپكەرلەر ميللياردەر، ميلليونەرلەر دە ەمەس، ويتكەنى اتالعان تاپتاردىڭ ەشقايسىسى دا مەملەكەتكە قورعان بولا المايدى. كەدەيلەر، جارلى-جاقىبايلار ماسىلدىقپەن مەملەكەتتەن تىلەنشى بولسا، جۇمىسشى تاپ (پرولەتاريلەر) ءوز جاعدايلارى مەن جالاقى دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن توپتاسىپ كوشەگە شىعىپ، كوسەمدەرى مەن ارانداتۋشىلاردىڭ ۇرانداتقان يتەرمەلەۋىنە يلانىپ، تالاپ قويىپ بۇلىككە شىعىپ، بيلىك كەمەسىن شايقالتىپ، الەمدىك جاھاندانعان ەكونوميكا مۇحيتىندا جۇزۋىنە كەدەرگى كەلتىرسە، اسا اۋقاتتى وليگارحتار، ميلليارد، ميلليون يەلەنگەن ءىرى كاسىپكەرلەر ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن بيلىكتى ىرقىنا كوندىرۋگە تىرىسىپ، كونبەگەن بيلىكتى كەدەيلەر مەن جۇمىسشىلاردى شاعىستىرۋ، الەۋمەتتىك تولقۋلار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى اۋىستىرىپ، نەمەسە ءوز كاپيتالى مەن بايلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ۇلتىن دا، ەلىن دە قۇربان ەتە سالىپ، «جىلى جاققا» ۇشاتىن «جىل قۇسىنا» اينالارى حاق. 

دۇنيە جۇزىلىك تاريحي تاجىريبە تەك «ورتا تاپ» قانا تاباندى، تابجىلماي ىجداھاتتى ءوز وتانىن قاۋىپ-قاتەر تونگەندە جانىن پيدا ەتە قورعاپ، بەيبىت زاماندا مەملەكەت، حالىق سايلاعان بيلىك ءۇشىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، قابىلدانعان زاڭدار مەن ءدىني-مورالدىق ۇستانىمدارمەن ءومىر ءسۇرىپ، ءوز ۇكىمەتى مەن بيلىك شاڭىراعىن شايقالتپاي، ەل بايلىعى مەن ءوز مەملەكەتىنىڭ بەدەلى ءۇشىن قاجىرلى ءىس-ارەكەت جاسايدى. سوندا «ورتا تاپ» وكىلدەرى كىمدەر؟ ولاردىڭ مەملەكەت بيلىگىنە جان-تانىمەن بەرىلۋ سەبەبى نەدە؟

ورتا تاپقا، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءوز مەنشىگىندە ازىن-اۋلاق كاپيتالى، جەرى، مۇلكى بار، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكپەن، اۋىل شارۋاشىلىعىندا فەرمەرلىكپەن، ونەركاسىپتە وندىرىسپەن، ساۋدادا الىپ ساتارلىقپەن، كولىك، بايلانىستا جانە ت.ب. سالالاردا قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىسىپ «پايدا»، «پايىز»، «ديۆيدەند» پىشىنىندە تابىس تاۋىپ، بيۋدجەتكە سالىق تولەپ، ەڭبەك نارىعىنا جۇمىس ورنىن بەرەتىن، ء«وز قولى ءوز اۋزىنا جەتەتىن» ورتاشا ءال-اۋقاتى بار، وسى جەتىستىگىن مەملەكەت بيلىگىنىڭ قورعاپ، دەمەپ، قولداۋىنىڭ ناتيجەسى ساناعاندىقتان وعان ءوزىن ماڭگى بورىشتىمىن دەپ ۇعىنىپ تىرلىك جاساۋشىلاردى جاتقىزامىز.

ەكىنشى كەزەكتە، ورتا تاپقا شىعارماشىلىقپەن، عىلىم، ءبىلىم، مەديتسينا، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالاسىندا جالاقى ءپىشىندى تابىس تاپسا دا، ءال-اۋقاتى جانە ءوز داۋلەتىن مەملەكەتتىك بيلىك تۇراقتىلىعىمەن جانە جۇرگىزىپ وتىرعان ءوزى قولداعان باياندى ساياساتىمەن بايلانىستىراتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن جاتقىزۋعا بولادى. «ورتا تاپتىڭ» نەگىزگى ءمانى – ونىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى ءپىر تۇتىپ، ونسىز ءوز جاعدايىنىڭ مۇشكىل ەكەندىگىنە كۇندەلىكتى كوز جەتكىزىپ، ءوز جاعدايى مەن مەملەكەت احۋالىنىڭ تەرەڭ تاۋەلدىلىگىن تولىق مويىنداپ، «اۋەلى اللا، ودان سوڭ مەملەكەت»، - دەگەن قاعيدامەن ءومىر ءسۇرۋى. قىسقاشا ايتقاندا، مەملەكەت ءوز اسىراۋشىسى، ءوزىنىڭ سەنىمدى تىرەگى رەتىندە ورتا تاپقا قانشالىقتى تاۋەلدى دە قارىزدار بولسا، ورتا تاپ وكىلدەرى دە ءوز قورعانى، قولداۋشىسى، دەمەۋشىسى رەتىندە مەملەكەتتىك بيلىككە سونشالىقتى تاۋەلدى دە، بورىشتى.

سوندىقتان، زاماناۋي وركەنيەتتى ەلدەردە ەكونوميكالىق ءوسۋ، ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق، تۇرعىنداردى ەڭبەكپەن قامتۋ، مەملەكەتتىك قازىنا – بيۋدجەتتىڭ تولىعۋى، الەۋمەتتىك ساياسي قالىپتى احۋالى ت.ب. – ءبارىن دە «ورتا تاپ» قيۋلاستىرىپ وتىرادى. وسى بايانداۋىمىزدى وقىرماننىڭ وڭ قابىلداۋى ءۇشىن كەلەسى ناقتى دەرەكتەر كەلتىرە كەتەيىك. اقش-تا شاعىن جانە ورتا كاسىپورىنداردا ەڭبەككە جارامدى تۇرعىنداردىڭ 53%-دان استامى جۇمىس ىستەيتىن بولسا، جاپونيادا 71,7%-ى، ال باسقا جوعارى دامىعان 30 ەلدىڭ ورتاشا كورسەتكىشى 70% بەن 90% ارالىعىندا. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ءىرى كاسىپورىنداردا ەڭبەك ەتەتىن جالدامالى جۇمىسشىلارمەن سالىستىرعاندا شاعىن كاسىپورىن جۇمىسشىلارى ساناۋلى، جۇمىس بەرۋشى ورتا تاپ وكىلىنىڭ كۇندەلىكتى كوز الدىندا بولعاندىقتان كاسىپوداققا كىرمەي، ساياسي ءىس-شارالارعا كوپ ارالاسا الماي، شاعىن كاسىپكەردىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋعا ءماجبۇر بولادى. مۇنى دا مەملەكەتتىك بيلىك ورتا تاپتىڭ بيلىك ورنىقتىلىعىنا قوسقان ۇلەسى ىسپەتتى جوعارى باعالايدى.

ورتا تاپتىڭ ارقاسىندا  وركەنيەتتى ەلدەردە باسەكەگە نەگىزدەلگەن، كىدىرىسسىز العا ۇمتىلعان، يننوۆاتسيا مەن جاڭعىرۋعا سۇيەنگەن، تۇراقتىلىقتى ماقسات تۇتقان ەكونوميكالىق دامۋ ۇدەرىسى ورىن الىپ وتىر. سوندىقتان وسى جىل باسىندا قر-ىڭ ەلباسى ءوز جولداۋىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ بۇگىنگى جالپى ىشكى ونىمدەگى ء(جىو) 20% ۇلەسىن 2050 جىلعا قاراي 50%-عا دەيىن ۇلعايتۋ كەرەك دەپ تالاپ قويعان بولاتىن. الايدا بۇل جەردە، ورايى كەلىپ تۇرعاندا، ەلباسى جولداۋىنىڭ وسى تۇسىندا جىبەرىلگەن تسيفرلارداعى قاتەلىكتى ايتا كەتۋىم قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

العاشىندا بۇل قاتەلىكتى ۋاليحان قايساروۆ   «وبششەستۆەننايا پوزيتسيانىڭ» 23-قاڭتارىنداعى، 3-نومىرىندە ورىسشا جاريالاعان بولاتىن. ەلباسى جولداۋىندا 2013 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدە 2,4 ملن. ادام جۇمىس ىستەيتىن 800 مىڭ شاعىن جانە ورتا كاسىپورىننىڭ (شوك) وندىرگەن ءونىمى 8,3 ملرد. تەڭگەنى قۇرادى دەلىنسە، 2,4 ملن. جۇمىسشىعا وسى شامانى بولسەك، ورتاشا العاندا شوك-تاعى ءار جۇمىسشى ءبىر جىلدا 3500 تەڭگەدەن كەم، ال اي سايىن 300 تەڭگەدەن كەم ءونىم وندىرسە، ول قانداي مولشەردە ايلىق جالاقى الادى، ال مۇنداي شوك ءوز ءىسىن قالايشا جۇرگىزەدى؟ – دەپ قايساروۆ مىرزا ءوز تاراپىنان پۇشايمان بولعان ەدى.

نازار سالىپ، ىزدەستىرە كەلگەندە جوعارىداعى، جولداۋدا ورىنسىز كەلتىرىلگەن قاتە دەرەكتەر العاشىندا 2013 جىلدىڭ 20-جەلتوقسانىندا يندۋسترياليزاتسيا كۇنىنە ارناپ وتكىزىلگەن جالپىۇلتتىق تەلەكوپىردە ەلباسىنىڭ بايانداماسىندا جاريالانعانى انىقتالدى. ەڭ وكىنىشتىسى، جولداۋدىڭ ءماتىنىن «قۇراستىرۋشىلاردىڭ»، وتاندىق ستاتيستيكا مەن ەكونوميستەردىڭ ارىنا سالماق بولارلىقتاي قيسىنسىز قىڭىر دەرەكتەر سول ءباز باياعى كۇيىندە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 25-قاڭتارىندا (2014 جىلعى) ءۇشىنشى دۇركىن تايعا تاڭبا باسقانداي جارقىراتا جاريالاندى.

كوپشىلىككە تۇسىنىكتەمە بەرە كەتەيىك. ەلباسى جولداۋى جاريالانعان تۇستا رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدەگى ورتاشا ايلىق جالاقى دەڭگەيى 106 000 تەڭگەنى قۇراسا، ال ەڭ تومەنگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى 19 966 تەڭگە دەپ ەسەپتەلسە، وندا ايىنا 300 تەڭگەنىڭ (دالىرەك ەسەپتەسەك 288 تەڭگە) ءونىمىن وندىرەتىن شوك-تىڭ جۇمىسشىسى قانداي ايلىق جالاقى الىپ، قالاي كۇنىن كورىپ، ال شوك-تىڭ وزدەرى جاپپاي بانكروت بولماي شارۋاشىلىعىن دوڭگەلەتىپ ءجۇر ەكەن؟ – دەمەسكە امال جوق.

جولداۋداعى قاتە دەرەكتىڭ قيسىنسىزدىعىن بىلايشا دا دايەكتەندىرۋگە بولادى. ماسەلەن شوك-تىڭ ءجىو-دەگى ۇلەسى 2013 جىلى 20%-دى قۇراعان دەپ باياندالعان (دالىرەك ەسەپ 19,1% ەكەنىن كورسەتتى), ال 2013 جىلعى قر-ندا ءجىو كولەمى – 33,5 تريلليون تەڭگەگە جەتكەن. وسى كورسەتكىشتىڭ 20%-ىن الساق، ول شوك-تىڭ ءجىو-دەگى ۇلەسى – 6,7 تريلليون تەڭگە ەكەنىن كورسەتەدى. ەندى وسى كورسەتكىشتى 2,4 ملن. شوك-تاردا جۇمىس ىستەيتىندەرگە بولسەك، ءار جۇمىسشى جىلىنا 2 ملن. 792 مىڭ تەڭگە، ال اي سايىن ورتاشا ەسەپپەن 232 مىڭ 640 تەڭگەنىڭ ءونىمىن وندىرەدى دەگەن ءسوز. بۇل شاما جۇمىسشىنىڭ ايلىعىن، قازىناعا سالىق تولەۋگە، شوك-تىڭ شىعىندارىن وتەپ، از-ماز پايدا تابۋعا جەتىپ قالارى حاق. ءۇش مارتە ەلباسىنىڭ جولداۋى مەن باياندامارىندا ورىن العان قيسىنسىز قاتە دەرەك، «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەن ستاتيستيكامىزدىڭ سان جۇيەسىنە دەگەن نەمقۇرايدىلىعىن، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى «قۇراستىرۋشىلاردىڭ» ورىنداۋشىلىق ءتارتىبىنىڭ، كاسىبي ماماندىق دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن، ال وقىرمان قاۋىمنىڭ «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي» دەگەندەيلىك ساۋاتسىز كونبىستىگىنىڭ ناتيجەسى سىڭايلى...

«اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى»، - دەگەن سياقتى كەلەسى جىلعا ارنالعان قر پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋىندا 11 قاراشادا تەلەديداردان كورىپ، ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن كەيبىر وزەكتى ماسەلەلەر ەلىمىزدىڭ ورتالىق رەسمي گازەتتەرىندە باسىلىم تاپپاي، بايىپتى تەلەكورەرمەندەردى اڭ-تاڭ قالدىرعانىنا نە دەرسىز؟ مىسالى، 1-2 پايىزبەن تۇرعىن ءۇي الۋشىلارعا نەسيە بەرۋ سياقتى ... 

2-ءشى سۇراق. پرەزيدەنتتىڭ «جاقسى ءسوز» جورالعىسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ەل ەكونوميكاسى قانداي بولۋى ءتيىس؟

كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ساپاسى ونىڭ ءوندىرىس قۇرىلىمىنا (سترۋكتۋراسىنا) تىكەلەي بايلانىستى. قۇرىلىمى دەپ ءوندىرىس جۇيەسىندەگى سالالاردىڭ ارا-قاتىناسىن، ۇلەس-سالماعىن ايتامىز. باسقاشا تۇسىنىكتەمەلەسەك: وندىرىلگەن ءجىو كولەمىندە ورمان، اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىر، جەڭىل ونەركاسىپ، تاۋ-كەن ورىندارىن يگەرۋ، ءونىم وڭدەۋ، تۋريزم ت.ب. ءوندىرىس سالالارىنىڭ الاتىن ورىنى مەن قوسار ۇلەسى.

ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق ەكونوميكالاردىڭ ءوندىرىس قۇرىلىمى دۇنيە جۇزىلىك ەڭبەك ءبولىنىسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى شارت. بۇل جەردە ءۇش ءتۇرلى باسىمدىلىق ەسەپكە الىنۋى قاجەت. ۇلتتىق ەكونوميكالاردىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ورنى مەن ءوندىرىس قۇرىلىمى، ءبىرىنشى كەزەكتە، ادام سميت XVIII عاسىردا نەگىزدەگەن «ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىقتارعا بايلانىستى قالىپتاسۋى كەرەك. ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ باسقا ەلدەردەن ابسوليۋتتىك ارتىقشىلىعى سول ەلدىڭ گەولوگيا-گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، اۋا-رايى، كليمات جاعدايى، تاۋ-كەن، قازبا بايلىقتارى مەن تاريحي ءوندىرىس داستۇرلەرىنە سايكەس قالىپتاسادى. ءبىر عانا قىسقا تۇسىندىرمە: ءبىزدىڭ ەلمەن سالىستىرعاندا ينديادا شاي، برازيليادا كوفە، گانادا بانان، جاپونيادا تەلەراديو جاساۋ، بالىق اۋلاۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى جاعدايدا جۇرگىزىلەدى دەسەك، ەسەسىنە جىلقى ەتى مەن بيدايدى ءبىزدىڭ ەلدە ءوندىرۋ ءابسوليۋتتى ءتيىمدى.

ەكىنشىسى – سالىستىرمالى ارتىقشىلىق، ونى داۆيد ريكاردو XIX عاسىردا تۇيىندەگەن. مىسالى، وزبەكستاندا ماقتا دا، بيداي دا وندىرىلەدى، قازاقستان دا ماقتانى دا، بيدايدى دا وندىرەدى. ماقتا وندىرۋدە وزبەكستان باسىمدىلىق تانىتسا، بيداي بويىنشا ءبىز ۇستەمدىك ەتەمىز. د. ريكاردو تەورياسى بويىنشا ءبىز ماقتا ءوندىرىسىن شەكتەپ، بيدايدى ۇلعايتساق، ال وزبەكستان بيدايدى شەكتەپ ماقتانى كوبىرەك ءوندىرىپ ەكى ەل ءوز-ارا ايىرباسقا تۇسسە، وندا ماقتا مەن بيدايدى ءوندىرۋدىڭ جالپى جيىنتىق، قوسىندى كولەمى اناعۇرلىم قوماقتى بولار ەدى.

ءۇشىنشىسى – باسەكەلەستىك ارتىقشىلىق، ونى XX عاسىردا مايكا پورتەر ەنگىزگەن ەدى. ءار ەلدىڭ تاريحي دامۋىنىڭ ەرەكشىلىگىنە، عىلىم، ءبىلىم، مادەني دەڭگەيىنە، وندىرىستىك تاجىريبە داستۇرىنە، ۇلتتىق ءدىنى مەن دىلىنە، يننوۆاتسيالىق كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىگىنە سايكەس باسەكەلەستىك ارتىقشىلىعى بولۋى مۇمكىن. مۇنداي ارتىقشىلىق گەولوگو-گەوگرافيالىق، كەن-تاۋ، قازبا بايلىعى، جەر رەسۋرستارىنا بايلانىستى بولمايدى، ول ۇلتتىڭ ادام كاپيتالىنىڭ، عىلىمي تەحنولوگيالىق، جاڭالىق-جەتىستىكتەردى جەدەل يگەرىپ، ءوندىرىستى جاڭا ءادىس، قۇرالداردىڭ كومەگىمەن ۇدايى جاڭعىرتۋ ارقىلى الەمدىك ەكونوميكادا باسىمدىلىق، جوعارى دارەجەدەگى باسەكەگە قابىلەتتىلىك تانىتۋىن ايتامىز.       

وسىنداي ءۇش ءتۇرلى ارتىقشىلىقتىڭ ۇستانىمى مەن دۇنيەجۇزىلىك ەڭبەك ءبولىنىسى قاعيداتىنا سۇيەنە وتىرىپ، ۇلتتىق ەكونوميكالار الەمدىك ەكونوميكاداعى ءوزىنىڭ ءتول ورىنىن ىزدەپ تاڭداپ الۋعا ءتيىستى. وسى تاڭداپ العان ورنىنا ساي ەكونوميكاسىنداعى وندىرىستىك قۇرىلىمدى قالىپتاستىرىپ، ءار ءتۇرلى ءوندىرىس سالالارىنىڭ ۇتىمدى ارا-سالماعىن جاساۋ ءۇشىن مەملەكەت بيلىگى ساليقالى، سىندارلى، جان-جاقتى ويلاستىرىلعان (قوعامدىق ۇيىمدار، بەيرەسمي ازاماتتىق قاۋىم، عالىمدار مەن مامانداردىڭ تالقىسىنان  وتكىزىلگەن) ەكونوميكالىق ساياسات قابىلداۋعا ءتيىستى.

وسى ارادا ءبىر «ليريكالىق» شەگىنىس جاساپ، ەلىمىز ەگەمەندىلىككە قول جەتكىزىپ، تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنىڭ وندىرىستىك قۇرىلىمىنا كوڭىل بولەيىك. بۇل ارەكەتىمىزدە ءبىز رەسپۋبليكامىزعا ەڭبەك سىڭىرگەن ەكونوميست، كوپ جىلدار قازكسر-ءى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ (گوس پلان كازسسر) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان، 1990^شى جىلداردىڭ باسىندا قر-نىڭ مەملەكەتتىك ەكونوميكا كوميتەتىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان مارقۇم ابۋتاليپوۆ جارىسبەك اعايدىڭ الماتىدا 1992-جىلى جاريالانعان «الەمدىك ەكونوميكاداعى قازاقستان» اتتى كەلەشەك ۇرپاققا تاريحي قۇندىلىق بولا الاتىن قىسقاشا شولۋى كومەك بولادى. (جارىسبەك ابۋتاليپوۆيچ ابۋتاليپوۆ «كازاحستان ۆ ميروۆوي ەكونوميكە» الما-اتا كازنيكي 1992گ.)

ءسوز ورايى كەلىپ تۇرعاندا، اۋەلى اياۋلى اعامىز وسى شولۋدىڭ 4-بەتىندە كەلتىرگەن مىنا ءبىر كەرەمەت دەرەكتى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك: «يۋنەسكو عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمداۋى بويىنشا قازاقستان جەرى سانالى تىياناقتى قولدانا السا، 1 ميللياردتان استام ادامدى اسىراي الادى». («پو ۆىۆودام ۋچەنىح يۋنەسكو، زەمليا كازاحستانا موجەت پري رازۋمنوم يسپولزوۆاني پروكورميت بولەە 1 ملرد. چەلوۆەك»). «1990 جىلى قازاقستان ەكونوميكاسى 57 ملرد. 472 ميلليون دوللار ءونىم ءوندىرىپ، دۇنيە جۇزىندە 53-ءىنشى ورىندا بولدى». بيلىكتىڭ 2010 جىلدارداعى الەمدەگى ەڭ وزىق 50 ەل قاتارىنان كورىنەمىز دەگەن ۇرانى 90-ى جىلدارى قول سوزىم جەردە بولعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ەكىنشى كەزەكتە، رەسمي دەرەك كوزدەرىندە كورىنىس تاپپاي، كەيىنگى اپالاڭ-توپالاڭ كەزەڭنىڭ وقىرمانعا، تىڭدارمان كوپشىلىككە بيلىك ارەكەتىن اسىرەلەپ كورسەتۋ ءۇشىن كولدەنەڭ تارتىلا بەرەتىن ەلىمىزدەگى جان باسىنا شاققانداعى ءجىو شاماسى. قازاقستاننىڭ بارشا تۇرعىندارىنىڭ جان باسىنشا شاققانداعى ءجىو 1990 جىلى 3'433 دوللاردى قۇراپ، پولشا، ارگەنتينا، كولۋمبيا، تايلاندتارمەن تەڭدەسكەن دەڭگەيدە، ال اقش دەڭگەيىنىڭ 18,7%-ىن جانە بۇرىنعى وداق دەڭگەيىنىڭ 69,3%-ىن قۇراعان، - دەپ اتاپ وتكەن ەدى. ەگەر اقش-تىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىنداعى ينفلياتسيا جىل سايىن ورتاشا ەسەپپەن 5-6% ەكەنىن ەسەپكە الساق، وندا وتكەن 24 جىلدىڭ ىشىندە اقش دوللارىنىڭ قۇنسىزدانۋى ەڭ كەم دەگەندە ەكى ەسە، ەندەشە بۇگىنگى دوللاردىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىنە سايكەس ەسەپتەسەك ەلىمىزدەگى 1990 جىلعى جان باسىنا شاققانداعى ءىجو كولەمى 7 000 دوللاردان كەلەرى حاق. كەلتىرىلگەن دەرەك سانالى ازاماتقا اسىرە قىزىلدان سالقىنداتقىش بولارى حاق. سوڭعى كەزدەرى بيلىك باسىنداعىلار 1990-جىلدارى بۇل كورسەتكىش 500 دوللار، 700 دوللار بولدى دەپ ەل جۇرتتى ءتىپتى دۇنيە-جۇزىلىك قاۋىمداستىقتى الداۋسىراتۋدا.

ەندى قاراستىرىپ وتىرعان ماسەلەگە ورالار بولساق، ول جايىندا بىلىكتى مامان جرىسبەك اعامىز بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «قازاقستاننىڭ ونەركاسىپ قۇرىلىمى جالپى كەڭەستىك ەكونوميكانىڭ مۇقتاجدىقتارىن وتەۋگە باعىتتالعان ورتالىقتان جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي نەگىزىن كەسكىندەيدى». مينەرالدى شيكىزات قورىنا نەگىزدەلگەن كەن الۋشى جانە ءونىم وڭدەۋ سالالارىن دامىتۋى قازاقستاننىڭ وسى سالالارىنىڭسالىستىرمالى ارتىقشىلىقتارىنا سۇيەنىپ ەمەس، ال بۇتىندەي كەڭەستەر وداعىنىڭ دامۋ قاجەتتىلىگىنە سايكەس جۇرگىزىلدى. سونىڭ سالدارىنان جالپى ۇلتتىق ونىمدەگى ونەركاسىپتىڭ الار ۇلەسى بار بولعانى 17%. بارشا كسرو بويىنشا ونەركاسىپ ۇلەسى - 32%، جاپونيادا - 33%، فرگ-دا - 38%; اۋىل شارۋاشىلىعى كسرو-دا 18% بولعاندا قازاقستاندا - 34%; قىزمەت كورسەتۋدە جاپونيا مەن فرگ-دە - 56%، كانادا، فرانتسيا مەن اقش-تا 65-69% بولعاندا، ەلىمىزدە - 35% عانا بولاتىن، قۇرىلىمى بۇرىستالعان (دەفورماتسيالانعان) ەكونوميكا ورىن الىپ وتىر». قىسقا قايىرساق، 1990 جىلدىڭ باسىندا ءجىو-دەگى ونەركاسىپ ۇلەسى - 17%، اۋىل شارۋاشىلىعى - 34%، قىزمەت كورسەتۋ - 35%، ال كولىك، ساۋدا مەن بايلانىس سالالارى قالعان - 14%-دى يەلەنگەن ەكەن.

باپي مىرزانىڭ «ەل ەكونوميكاسى قانداي بولۋعا ءتيىستى» دەگەن سۇراعىنا قىسقا قايىرساق، شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن اۋلاق، ارتاراپتاندىرىلعان، جاڭاشىل يننوۆاتسيالىق، جاڭا قوسىلعان قۇندى مولىنان وندىرەتىن، وڭدەۋگە، اقتىق تۇتىنۋعا جارامدى، ساپالى، دايىن ءونىم جاساۋ باسىمدىلىعىنا نەگىزدەلگەن، دۇنيە جۇزىلىك ەڭبەك بولىنىسىندە جاھاندانۋ تالاپتارىنا ساي ءوز ورنىن تاپقان، زاماناۋي ءوندىرىس قۇرىلىمىنا يە ەكونوميكا بولۋعا ءتيىستى دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىك. ءوز كەزەگىندە وقىرمان ساناسىندا، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىردا ءوز بيلىگىمىزدى قولىمىزدا ۇستاي وتىرىپ، تۇبەگەيلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرتۋلەر بارىسىندا ەلىمىزدە شيكىزاتتان تاۋەلسىز، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزبەن، ابسوليۋتتىك، سالىستىرمالى، باسەكەلىك ارتىقشىلىقتارىمىزعا نەگىزدەلگەن، تەڭدەستىرىلگەن، جان-جاقتى تارازىلانعان تاڭداۋلى دا، وزىق وندىرىستىك قۇرىلىمى بوي كوتەرگەن ۇلت ەكونوميكاسىنا قول جەتكىزگەن شىعارمىز دەگەن ءۇمىت وتى جىلت ەتۋى مۇمكىن. الايدا مۇنداي ءۇمىت وتى بۇگىنگى ەل ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى جايلى دەرەكتەرمەن تانىسقاندا «سۋ سەپكەندەي» باسىلارى حاق.

رەسمي رەسپۋبليكامىزدىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتىندەگى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2013 جىلدىڭ قاڭتارى قارساڭىنداعى ەكونوميكالىق ءوندىرىس قۇرىلىمى بىلايشا سيپات العان ەكەن. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى – 4,1%، تاۋ-كەن ونەركاسىبى – 17,2%، دايىن ءونىم وڭدەۋ ونەركاسىبى – 11,3%، ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جابدىقتاۋ – 1,7%، قۇرىلىس – 6,3%، ساۋدا – 14,8% كولىك پەن بايلانىس – 9,7% جانە باسقا دا قىزمەتتەر كورسەتۋ سالالارىنىڭ ۇلەسى – 34,9%. (سوڭعى دايەكسىز بۇلىڭعىر كورسەتكىشتىڭ ىشقىرىندا نە جاتقانىن دەرەك بەرۋشىلەردىڭ وزدەرى دە ايقىنداي الماسى بىزگە تۇسىنىكتى). بۇركەمەلەنگەن شيكىزاتتى جەر بەتىنە شىعارىپ، ساقتاپ، تاسىمالداۋ قىزمەتتەرى مە ەكەن دەگەن توپشىلاۋ جاساۋعا بولادى. ماسەلەن، جارىسبەك ابۋتاليپوۆ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە 1991 جىلى قازاقستان گاز كوندەنساتىمەن قوسا ەسەپتەگەندە 26,670 ملن. توننا مۇناي شىعارعانىن  كۋالاندىرادى. ال بىلتىرعى جىلى ەلىمىزدە تازا مۇناي شىعارۋ 81,6 ملن. توننانى قۇراعان بولسا، وندا تەك مۇناي نەگىزىندە شيكىزات شىعارۋداعى ەل تاۋەلدىلىگى 23 جىلدا 3 ەسەدەن استام ارتقانىنا كوز جەتكىزە الامىز.

«مۇرتقا وكپەلەپ جۇرگەندە، ساقال شىقتىنىڭ» كەرىن كەرلەپ ەگەمەندىك جاريالاپ، تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتىپ قوعامدا جۇيەلىك، ىرگەلى نارىققا كوشۋ بارىسىندا جاڭعىرتۋ جاساعانداعى قول جەتكىزگەنىمىز: كەشە كسرو-نىڭ شيكىزات «ايىلى» بولساق، بۇگىندەرى الەمدىك شيكىزات «بۇيەنىنە» اينالىپپىز. ەڭ وكىنىشتىسى، ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن بولاشاعىمىزدىڭ سۇيەنىشى اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى ۇلەسىنىڭ 34%-دان 4,1%-عا، نەمەسە 8 ەسەدەن استام قىسقارۋى. وسى 8 ەسەدەن استام قىسقارۋدىڭ استارىندا 1991 جىلداعى دەموگرافيالىق ءوسىم، بالا تۋ دەڭگەيىنە سايكەس ەسەپتەگەندە دۇنيەگە كەلە الماي قالعان 1,5 ملن. نارەستە، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن كەڭەستىك، ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار جابىلىپ، جۇمىسسىز، الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق، مادەني قاراۋسىزدىقتان قالاعا بوسقىن بولعان 1 ميلليوننان استام اۋىل تۇرعىندارىنىڭ، شاراسىزدىقتان، قالاعا كوشە الماي، جۇمىس تابا الماي ماسكۇنەم بولعان نەمەسە وزىنە-ءوزى قول سالعان تالاي قازاق بالاسىنىڭ كوز جاسى مەن سوراسى جاتىر دەسەڭىزشى...

1990 جىلى قازاقستان جان باسىنا شاققاندا 1,702 كگ ءداندى داقىلدار، سويىلعان سالماقپەن ولشەگەندە 93 كگ ەت وندىرسە، ال بۇل دەگەنىڭىز 25-28 ملن. توننا جىلىنا استىق جيناپ، 1,5 ملن. توننا ەتكە مال سويسا، سونىڭ ءبارى بۇگىنگى كۇنى كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى دەمەسكە امال جوق.

وسى تۇستا تاعى ءبىر جاڭساق جاڭىلىس قولدانىستاعى ۇعىمعا توقتالماسا بولماس. قالىڭ قازاقتىڭ اۋىلدارىن تاستاپ قالالارعا بوسۋىن «ۋربانيزاتسيا» دەپ اتاۋ. ۋربانيزاتسيا دەگەنىمىز ونەركاسىپتىڭ ءۇردىس دامۋى نەمەسە يندۋستريالاندىرۋ كەزەڭىندە، جۇمىس كۇشى تاپشى بولعاندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس دارەجەسى جوعارى، جۇمىس، باسپانا بەرۋگە قۇلشىنعان كاپيتالدىق شاقىرۋمەن كوشىپ، تۇرعىن ءۇي، جۇمىس ورنىنا يە بولا الاتىن بولعان سوڭ جاپپاي اۋىلدارىنان قالالارعا كوشۋىن ايتامىز. ءبىزدىڭ ەلدەگى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ شاراسىزدىقتان قالاعا كوشىپ، نە جۇمىس، نە باسپانا تابا الماي بەيشارا كۇي كەشۋىن الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق بوسقىندىق دەپ مويىنداپ، باعالاۋ قاجەت. بۇل ەڭ اۋىر، ءناۋبات ىسپەتتەس ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلماق تۇگىلى بيلىك تاراپىنان بۇل ۇدەرىستىڭ ومىردە بولىپ جاتقانىن راستاپ، شىندىق ەكەنىن ءتۇسىنۋ دە، ونى تالداپ ساراپتاۋ دا مۇلدەم ورىن الىپ وتىرعان جوق. باسىن قۇمعا تىققان كۇركە تاۋىق جاسىرىندىم دەپ ءماز بولعانى سياقتى، «قايداعى بوسقىندىق، ۋربانيزاتسيا دەگەن زاڭدى قۇبىلىس ەمەس پە؟ دەگەن جۇباتۋ مەن ۇيىقتاتۋ ورىن الىپ وتىر. ناتيجەسىندە اينالدىرعان 12 ميلليون قازاق 10 قالاعا جيىلسا، ەل دالامىز قاڭىراپ بوس قالسا، ميلليونداعان گەكتار جەردى باسقا ەلدەرگە جالعا بەرمەسكە، نەمەسە رەسەي سياقتى كوز الارتقان كورشىلەرگە الساڭ الا بەر دەمەسكە شارا قالماسىن بۇگىنگى بيلىك ويلادى ما؟»

3-سۇراق. حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيىن انىقتايتىن ناقتى حالىقارالىق ولشەم قانداي؟

ارينە، جالعىز جارىم ولشەۋىش ارقىلى «حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيىن» انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. حالىقارالىق كەڭىستىكتە وسى ماقساتتا بارشا مەملەكەتتەر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ماقۇلداپ بەكىتكەن ۇلتتىق ەسەپ جۇيەسىن قولدانادى. مۇنداي بارلىق ەلدەرگە ورتاق بىركەلكى ەسەپ جۇيەسىنىڭ بولۋى، ءار ەلدىڭ قانشالىقتى باي-قۋاتتى، تۇرعىندارىنىڭ ءال-اۋقاتى قانداي، ءومىر سۇرۋگە قانشالىقتى جارامدى، تۇرمىسى مەن بولاشاعىنىڭ باياندىلىعى تاعى باسقا ءسىز ايتقانداي «حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيىن» ءبىر-بىرىمەن سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

وسى ۇلتتىق ەسەپ-قيساپ جۇيەسىنىڭ باستاپقى كورسەتكىشى ىشكى جالپى ءونىم ء(ىجو) بولىپ تابىلادى. بۇل كورسەتكىشتى بولات حۋسايىنوۆ مىرزا دا ماقالا باسىندا ءبىز اتاعان سۇحباتىندا اتاپ ءوتىپ، الايدا ودان گورى جالپى ۇلتتىق كىرىس (جۇك) ماڭىزدىراق دەپ كورسەتىپتى. بۇعان كەلىسۋگە ابدەن بولادى دەسەك تە، ءبىز وقىرمانعا ۇلتتىق ەسەپ جۇيەسى تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ونىڭ كورسەتكىشتەرىنىڭ انىقتامالارىنا توقتالا كەتەيىك.

سونىمەن ءىجو دەگەنىمىز نە؟ ول: ءبىر جىلدا ەل اۋماعىنىڭ ىشىندە وتاندىق جانە شەتەلدىك كاسىپورىنداردىڭ ءوندىرىپ، اعىمداعى نارىق باعاسىمەن ساتىپ وتكىزگەن تۇتىنۋعا دايىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەر قۇنىنىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. بىراق وسى كورسەتكىشكە ۇقساس كوبىنەسە الدىڭعى قاتارلى ەلدەر قولداناتىن ولشەم – جالپى ۇلتتىق ءونىم ء(جۇو) دەپ اتالادى. ءجۇو دەپ ءبىر جىلدا وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ ءوز ەلىنىڭ اۋماعىنىڭ ىشىندە جانە شەت ەلدەردە ءوندىرىپ، اعىمداعى نارىق باعاسىمەن ساتىپ وتكىزگەن تۇتىنۋعا دايىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەر قۇنىنىڭ جيىنتىعىن ايتامىز.

مۇقيات وقىرمان ەكى وتە ۇقساس انىقتامالارداعى ەلەۋلى ايىرماشىلىقتى اڭعارعان بولار. ءىجو-ءدى كىم ءوندىرىپ، ساتسا دا ءبارىبىر، ايتەۋىر ەل اۋماعىندا ارەكەتتەنسە بولدى. ماسەلەن، مۇناي-گاز سالاسىنداعى 75-80% پايىز ءونىمدى شەت ەل كومپانيالارى وندىرەدى دەسەك، دايىن ءونىم بىزدىكى ەمەس، ءبىزدىڭ مەملەكەت بيۋدجەتكە ولاردان تەك قانا سالىقتى ەنشىلەي الادى. ال وندىرىلگەن ءونىمدى شەتەلدىكتەر ءوز ەلىنىڭ ءجۇو كولەمىنە زاڭدى دا، قيسىندى قوسادى.

ءىجو مەن ءۇجو ايىرماشىلىعى ەل دامۋىنىڭ دەڭگەيىن تولىق سيپاتتاي الادى. وزىق وركەنيەتتى ەلدەردە (اقش، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، جاپونيا ت.ب.) ءۇجو كولەمى ءىجو-نەن اناعۇرلىم ارتىق بولادى، ويتكەنى تابيعات قازبا بايلىقتارىن جانە باسقا دا قورشاعان ورتاعا زياندى ءوندىرىس ورىندارى مەن كاسىپورىندارىن دامۋى مەشەۋ، ارتتا قالعان ەلدەردەن اشىپ، ارەكەت ەتەدى، ال دايىن تۇتىنۋ زاتتار مەن قىزمەتتەردى ءوز ەلىنىڭ اۋماعىندا وندىرگەندى دۇرىس دەپ سانايدى. كەرىسىنشە، ارتا قالعان، مەشەۋ ەلدەردە ءىجو (شەت ەلدىك وندىرۋشىلەردىڭ ءونىمىنىڭ ەسەبىنەن) ءۇجو-نەن اناعۇرلىم ارتىق بولادى. ەگەر وزىق ەلدەردىڭ ستاتيستيكاسىندا ءىجو دە، ءجۇو دە بىردەي جاريالانىپ، تالداۋ، ساراپتاۋ بارىسىندا تەڭ دارەجەدە قولدانىلىپ، ءتىپتى ءجۇو-گە ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن بولسا، كەرىسىنشە، مەشەۋ ەلدەردە ءجۇو-ءدى ستاتيستيكادا ەسەپكە الىپ، جاريالاۋدان اۋلاق بولعاندى قالايدى. ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز دە ستاتيستيكا سالاسىندا ءجۇو كورسەتكىشىن مۇلدەم مويىنداماي باعۋدا، ويتكەنى، شىن مانىندەگى وتاندىق ۇلتتىق وندىرۋشىلەردىڭ كۇش-قۋاتىن انىقتاعاننان كورى، بۇركەمەلەنگەن، الدامشى ءىجو كورسەتكىشى بيلىكتىڭ جەتكەن، جەتكىزگەن جەتىستىگىن پاش ەتىپ، اسىرەقىزىل ماقتانشاقتىق ءۇشىن قولدانىلادى، ويتكەنى شەت ەلدەردە ءونىم ءوندىرىپ جاتقان ۇلتتىق وتاندىق ءوندىرۋشى كاسىپورىندار جوقتىڭ قاسى.   

جالپى ۇلتتىق ءونىم ء(جۇو) كورسەتكىشى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيىنىڭ بازالىق نەگىزىن كەسكىندەگەنىمەن، ول دەڭگەيدىڭ اۋقاتتىلىعىن كورسەتە المايدى، ويتكەنى ءبىر جىلدا وندىرىلگەن ءجۇو-ءنىڭ ءبارىن تۇتىنۋعا جۇمساي المايمىز عوي. سوندىقتان كەلەسى كورسەتكىش تازا ۇلتتىق ءونىم، ياعني ءتۇو دەپ اتالىپ، ءجۇو شاماسىنان وندىرىسكە قايتارىلاتىن قولدانىلعان كاپيتال امورتيزاتسياسىن (شيكىزات، تۇقىم، ەنەرگيا ت.ب. كەلەسى جىلى ءوندىرىستى قايتالاۋعا قاجەتتى وندىرىستىك قۇرال-جابدىقتاردىڭ جيىنتىق قۇنىن) شەگەرۋ ارقىلى ەسەپتەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدە ءجۇو كورسەتكىشىنىڭ ورنىنا ءىجو ولشەۋشى قولدانىس تاۋىپ، ودان امورتيزاتسيا شەگەرىلەدى.

ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىك، حالىقارالىق ءجۇو-ءىن ولشەگەندە، اتاۋلى (نومينالدى) اعىمداعى باعامەن ەسەپتەلگەن ءجۇو جانە شىنايى (رەالنىي،ينفلياتسياعا سايكەس تۇزەتىلگەن) ءجۇو دەپ ايىرادى. سونىمەن قاتار، شىعىندار قوسىندىسى ارقىلى ەسەپتەلگەن ءجۇو جانە تابىستار قوسىندىسى بويىنشا ەسەپتەلگەن ءجۇو دەپ ءبىر-بىرىنە تەڭ بولۋعا ءتيىستى بالانستىق كورسەتكىشتەر رەتىندە اجىراتادى.

ەگەر تازا ۇلتتىق ونىمنەن ءتۇو-دەن قوسالقى (اكتسيزدىك) سالىقتار قوسىندىسىن شەگەرگەن بولساق، وندا ۇلتتىق تابىس (ۇت) دەگەن كورسەتكىشكە قول جەتكىزەمىز. ەگەر ەسەپتەۋ باستاپقى ءىجو-نەن باستالسا ۇت دەپ، ال ەگەر ءۇجو نەگىزىندە ەسەپتەلسە، جالپى ۇلتتىق تابىس (جۇت) دەپ اتالادى. بولات حۋسايىنوۆتىڭ سۇحباتىن اۋدارعان ءتارجىماشى جالپى ۇلتتىق كىرىس (جۇك)-دەپ جاڭساق اۋدارعان، ويتكەنى ۆالوۆىي ناتسيونالنىي دوحود (ۆند) جۇك دەپ  تارجىمەلەنسە، وندا ورىس تىلىندە ۆالوۆىي ناتسيونالنىي پريحود بولىپ كەلۋ كەرەك ەدى. الايدا ورىس تىلدەگى ەكونوميكا عىلىمىندا مۇنداي ۇعىم كورسەتكىش رەتىندە بوي كورسەتكەن ەمەس.

سونىمەن جۇت دەگەنىمىز نە؟ بۇل تەرميندى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى بۇۇ ءجۇو-ءنىڭ ورنىنا ەنگىزگەن بولاتىن. انىقتاماسى بىلاي: جالپى ۇلتتىق تابىس (جۇت) – ەل ىشىندەگى ەكونوميكالىق قىزمەتتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەلدىڭ باسقا ەلدەردەگى ەكونوميكالىق اۋماعىمەن بايلانىستى ينستيتۋتسيونالدىق بىرلىكتەرى (مەنشىكتى رەزيدەنتتەرى) قىزمەتىنىڭ دە، سونداي-اق وسى ەلدىڭ اۋماعىنداعى باسقا ەلدەردىڭ وسىنداي بايلانىسى جوق وكىلدەرى (بەيرەزيدەنتتەر) قىزمەتىنىڭ دە ناتيجەلەرىن سيپاتتايتىن ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىش. ۇلتتىڭ يەلىگىندەگى جالپى تابىستان تۇتىنىلعان نەگىزگى كاپيتالدى (اۋدارىلعان وتەمپۇلدىق جارنانى) شەگەرۋ جولىمەن تازا ۇلتتىق تابىس (تۇت) الىنادى.

حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن تولىق سيپاتتاۋ ءۇشىن ەندى وسى تۇت-تان ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ، جەكە تۇلعالار مەن وتباسىلارىنىڭ تولەيتىن جەكە سالىقتار قوسىندىسىن شەگەرسەك قولداعى جەكە تابىس، قجت كورسەتكىشى شىعادى. مىنە بۇل كورسەتكىش حالىقتىڭ باي-قۋاتتىلىعىن انىقتاۋعا نەگىز بولا الادى. دەگەنمەن بۇل ولشەۋىش تە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن انىقتاۋعا قاۋقارسىز، سوندىقتان قورشاعان ورتا، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمدىلىك، دەن-ساۋلىق دەڭگەيىمەن ونى ساقتاۋ قىزمەتتەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ قاناعاتتاندىرىلۋى، ءبىلىم بەرۋ مەن مامان دايىنداۋ، مادەني قىزمەتتەر ساپاسى، بوس ۋاقىت مولشەرى («بولاشاقتاعى بايلىق ولشەمى جۇمىس ۋاقىتىمەن ەمەس بوس ۋاقىت شاماسىمەن انىقتالادى» - ك. ماركس) ت.ب. قامتيتىن ادام دامۋ يندەكسى (ادي) ارقىلى سالىستىرىلا تارازىلانادى.

سونىمەن قاتار حالىقارالىق ولشەمدە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ باسقا دا قىرلارىن سۋرەتتەيتىن ونداعان كورسەتكىشتەر ەسەپتەلىپ شىنايى احۋالدى كەسكىندەۋدە قوسىمشا تولىقتىرعىش رەتىندە قولدانىلادى. ماسەلەن، جان-باسىنا شاققانداعى نەگىزگى ازىق-تۇلىك تۇرلەرىن تۇتىنۋ مولشەرى (ەت، ەت ونىمدەرى، ءسۇت، ءسۇت ونىمدەرى، قانت، بالىق، قۇس ەتى، كوكىنىس، جەمىس-جيدەك ت.ب.) جانە 10000 ادامعا شاققانداعى اۋرۋحانالارداعى كەرەۋەت مولشەرى، مەكتەپتەگى وقۋ ورىن سانى، 1000 ادام يەلەنەتىن كومپيۋتەر، تەلەديدار، تەلەفوندار سانى، 10 مىڭ ادام مىنگەن جەڭىل اۆتوموبيل شاماسى، 100 000 ادامعا كەلەتىن ستۋدەنتتەر سانى ت.ب.

4-سۇراق. الەمدەگى بىزدەر شامالاس ەلدەرمەن سالىستىراتىن بولساق، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى احۋالى اۋزىمىزدى ايعا بىلەۋگە مۇمكىندىك بەرە مە؟

جىلداعىداي بۇۇدب – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دامۋ باعدارلاماسى پروون-نىڭ 2014 جىلى جاريالاعان الەمدەگى ەلدەردەگى ادام دامۋىنىڭ يندەكسى 2013 جىل بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى (قازاق ەلى-ماڭگىلىك ەل) 0,757 بالل مەن 70-ورىندى يەلەندى. بىزبەن شامالاس الىس شەت ەلدەگى نورۆەگيا 0,944 باللمەن 1-ورىنعا، دانيا 0,900 باللمەن 10-ورىنعا، فينليانديا 0,879 باللمەن 24-ورىنعا، ۆەنگريا 0,818 باللمەن 43-ورىنعا، حورۆاتيا 0,812 باللمەن 47-ورىنعا، بولگاريا 0,777 باللمەن 58-ورىنعا، ۆەنەسۋەلا 0,764 باللمەن 67-ورىنعا، كوستا-ريكا 0,763 باللمەن 68-ورىنعا يە بولىپتى.

ال تمد ەلدەرىنە كەلەر بولساق ءبىزدىڭ، ماڭگىلىك-قازاق ەلىنەن وزعاندار مىنالار: ەستونيا 0,840 باللمەن 33-ورىندى، ليتۆا 0,834 باللمەن 35-ورىندى، لاتۆيا 0,810 باللمەن 48-ورىندى، بەلارۋس 0,786 باللمەن 53-ورىندى يەلەنگەن. تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ماڭگىلىك ەلىمىزدەن كەيىن قالعاندار مىنالار: گرۋزيا 0,744 باللمەن 79-ورىنعا، ۋكريانا 0,734 باللمەن 83-ورىنعا، ارمەنيا 0,730 باللمەن 87-ورىنعا، تۋركمەنستان 0,698 باللمەن 103-ورىنعا، وزبەكستان 0,661 باللمەن 116-ورىنعا، قىرعىزستان 0,628 باللمەن 125-ورىنعا، تاجىكستان 0,607 باللمەن 133-ورىنعا يە بولعان. ساراپتاۋمەن بارلىعى 187 ەل قامتىلعان. ەڭ سوڭعى 187-ورىندى 0,337 باللمەن نيگەر ەلى يەلەنگەن.

وسى جەردە وقىرمانعا ادام دامۋ يندەكسى جايلى قىسقاشا تۇسىنىكتەمە بەرسەك دەيمىز. بۇۇدب (پروون) 2010 جىلى ادام دامۋى دەگەن ۇعىمعا جاڭاشا انىقتامانى بىلايشا پايىمداعان ەدى: «ادام دامۋى – ادامداردىڭ ۇزاق، اۋرۋ-سىرقاۋسىز، شىعارماشىل، جاسامپاز ءومىر ءسۇرۋى مەن باسقا دا ماقساتتارىنا جەتۋ ەركىندىگىنىڭ كەڭەيۋ ۇدەرىسى» بولىپ تابىلىپ، ولاردىڭ پىكىرىنشە، اسا قۇندىلىق دەپ تانىلاتىن: عالامشارىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋى مەن ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە بەلسەندى ات-سالىسۋ مۇمكىندىگى.      

 ادام دامۋ يندەكسى (ادي) بەلگىلى ءبىر ەلدەگى ادام دامۋ دەڭگەيىنىڭ جيىنتىق كورسەتكىشى، سوندىقتان بۇل ۇعىمدى ء«ومىر ءسۇرۋ ساپاسى»، ء«ومىر ءسۇرۋ نەمەسە «تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيى»» دەگەن ۇعىمداردىڭ بالاماسى، ءسينونيمى رەتىندە قولدانادى.

ادي نەگىزگى ءۇش باعىتتى قامتيدى:

1.  دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن بولجامدى ءومىر ۇزاقتىعى ارقىلى ولشەنگەن دەن-ساۋلىق پەن ءومىر ۇزاقتىعىنىڭ كورسەتكىشى.

2.  ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى مەن بىلىممەن قامتۋدىڭ جيىنتىق جالپى كوەففيتسيەنتى ارقىلى ولشەنگەن ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى.

3.  ساتىپ الۋ قابىلەتى باسىمدىلىعى (پاريتەت پوكۋپاتەلنوي سپوسوبنوستي) پپس بويىنشا اقش دوللارىمەن ەسەپتەلگەن جان باسىنا شاققانداعى ء(ىجو) ىشكى جالپى ءونىم شاماسىمەن ولشەنەتىن تۇعىرلى ءومىر دەڭگەيى.

مىنە وسى تۇستا جوعارىدا اتالعان سۇحباتتا بولات حۋسايىنوۆ ارىپتەسىمىز كوتەرگەن ماسەلەگە ورالساق، وندا ءىجو نەگىزىندە ولشەنگەننەن گورى (جۇت) – جالپى ۇلتتىق تابىس ارقىلى ەسەپتەلگەن دۇرىس ەكەنىنە وسى ماقالا بارىسىندا مۇقيات كوڭىل سالعان وقىرمان ساناسىنا جەتكىزە الدىق دەپ ۇمىتتەنەمىز. ارينە، جۇت نەگىزىندە ەسەپتەلگەن ادي بويىنشا ءبىزدىڭ ەلىمىز 70-ورىننان الدەنەشە تومەن سىرعيتىنى انىق.

سونىمەن سوڭعى سۇراقتى قورىتىندىلاساق، «قازاقستاننىڭ بۇگىنگى احۋالى اۋزىمىزدى ايعا بىلەۋگە مۇمكىندىك» بەرە المايتىنىنا كوز جەتكىزدىك دەپ ويلايمىز. «... قىسقان باي بولادى» دەمەكشى اباي اتامىز قاشىق بول دەگەن بەس دۇشپاننىڭ ىشىندەگى «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاقتى دوعارىپ»، ماڭگىلىك ەلىمىزدە اقيقات پەن شىندىق سالتاناتىنا سۇيەنىپ، قاجىرلى، سالماقتى، تياناقتى، ساۋاتتى ءىس تىندىرايىق، اعايىن! – دەپ اياقتايمىن اسا قادىرمەندى باپي مىرزانىڭ وزەكتى سۇراقتارىنا بەرەر جاۋاپ-ماقالامدى. كوڭىلدەرىڭىزدەن شىقپاي قالعان جەرى بولسا، وقىرماننان كەشىرىم. قولدان كەلگەنى وسى بولدى.

جانكەلدى شىمشىقوۆ،

قر بعم «ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ» استانا قالاسىنداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى .

Abai.kz