كاسىبيلىلىك تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ ناقتى ءبىر سالانىڭ قىرى مەن سىرىن مەڭگەرگەن ماماننىڭ ءوزى قىزمەت ەتەتىن سالادا ءالى دە بولسا جەتىستىكتەرگە ۇمتىلىسىن تىلگە تيەك ەتەمىز. ياعني، تۇلعا ءوزىنىڭ جاقسى بىلەتىن سالاسىن ودان ارى دامىتۋعا ۇمتىلىپ، ءوزى سۇيەتىن كاسىپپەن اينالىسۋىن جالعاستىرا بەرگىسى كەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە سول ماماننىڭ ءوز سالاسىن العا دامىتىپ قانا قويماي وزگەلەرگە دە جاعىمدى ۇلگى بولا الاتىندىعىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا كاسىبيلىك پەن كاسىبيلىلىك قاعيداسى بۇگىنگى كۇن ءۇشىن باستى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالعانداي.

قازىر قوعامدا كاسىبيلىلىككە كوزقاراس وزگەرىپ، «قانداي بولسا دا يكەمدى كادر بارىنەن ارتىق» قاعيداسى مىقتاپ ورىن الدى. ەندىگى جەردە ءوز سالاسىنىڭ بىلىكتىلى مامانى ەمەس، تانىس، تامىر، تۋىس پەن كوڭىلدەستىڭ كۇنى تۋدا. وسى تۋراسىندا جالپى كاسىبيلىلىك جايلى كەيبىر ويلاردى ورتاعا سالعىم كەلەدى. جالپى، كاسىبي بىلىكتىلىك دەگەن ماماننىڭ ءوز سالاسىنىڭ قىر سىرىن تەك تەوريالىق تۇرعىدا ەمەس تاجىريبە جۇزىندە مەڭگەرىپ، ءوزى قىزمەت ەتەتىن سالانىڭ كەمشىن تۇستارىن بايقاي ءبىلۋى جانە ونى وزگەرتۋگە قاۋقارىنىڭ بولۋى. ياعني، سول ادامعا مۇمكىندىك نەمەسە وكىلەتتىلىك بەرىلگەن جاعدايدا ونىڭ ءوزى ەڭبەك ەتەتىن سالاداعى كەمشىن تۇستاردى كورسەتىپ، ولاردى دۇرىستاۋ جولدارىن كورسەتۋگە، ءوز سالاسىنىڭ دامۋ باعىتتارىن ايقىنداپ، سول ماقساتتا جۇمىس جۇرگىزۋگە  قاۋقارىنىڭ بولۋى.

كاسىبيلىلىك ءار قوعامنىڭ نەگىزگى ارقا تىرەر قورعانى، سەبەبى، كەز كەلگەن مەملەكەت، مەملەكەتتىك ورگان، بارلىق نىسانداعى زاڭدى تۇلعالار ءوز قىزمەت ەتۋ تەتىگىن  ۇيىمداستىرۋدا باستى ۇستانىم رەتىندە كاسىبيلىلىك قاعيداسىن تاڭدايدى. ياعني، ءوزىنىڭ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋدا ناقتى سالا بويىنشا كاسىبي بىلىكتى مامانداردى قىزمەتكە تارتۋدى، سول كاسىبي بىلىكتى ماماندار ۇسىنعان تۇجىرىمدامالار نەگىزىندە قىزمەت ەتۋدى كوزدەيدى. مەملەكەت تەتىگىنىڭ باستى قاعيداسى كاسىبيلىلىك قاعيداسى بولىپ تابىلادى، سوعان سايكەس، مەملەكەتتىك ورگانداردا تەك كاسىبي بىلىكتى مامانداردىڭ قىزمەت ەتۋ قاجەتتىلىكتەرى باستى ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلادى. مەملەكەتتىك ورگانداردا بىلىكتى مامانداردىڭ قىزمەت اتقارۋى ونداعى بيۋروكراتيا مەن قاعازباستىلىقتى، مىندەتىنە نەمقۇرايلى قاراۋ مەن تولىپ جاتقان كەمشىلىكتەردى بولدىرماس ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي قازىرگى قازاقستاندىق مەملەكەتتە دە، قوعامدا دا كاسىبيلىلىك قاعيداسى دەكلاراتيۆتىك سيپاتتان ارى اسا الماۋدا.

وعان باستى سەبەپ مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءارتۇرلى نىساندارىنىڭ كەڭ ەتەك الۋى، كادر ساياساتىندا ادامنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى ەمەس وزگە قاسيەتتەرىنىڭ نەمەسە ەرەكشەلىكتەرىنىڭ نەگىزگە الىنۋى، جەرلەسشىلدىك، رۋشىلدىق، تۋىسشىلدىق، دوستىق، شىنايى بەرىلگەندىك جانە ت.ب. فاكتورلاردىڭ باسشىلىققا الىنۋى.  ناتيجەسىندە وسىنداي جولدارمەن ناقتى لاۋازىمدى يەلەنگەن تۇلعالاردىڭ ءوز سالاسىنداعى جاعدايلارمەن تانىس بولماۋى، ءتيىستى ىسكە اسىرىلۋى قاجەت شارالاردى ۋاقىتىندا ىسكە اسىرۋعا قاۋقارىنىڭ جوقتىعى، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ ناقتى سالالارىنداعى ولقىلىقتاردىڭ ورىن الۋىنا الىپ كەلۋدە. ءتىپتى، قوعامدا ورىن الىپ جاتقان جاعدايلار جاستاردىڭ اراسىندا دا كاسىبيلىككە نەمقۇرايلى قاراۋعا، ماماندىقتىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋدى ەمەس ديپلوم الۋدى ماقسات ەتۋشىلىككە الىپ كەلۋدە. 

بۇل تۋراسىندا قازاقستاندىق ومىردە مىسالدار جەتكىلىكتى، مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تومەنگى ەشەلونىنداعى ناقتى جاعدايلارعا توقتالماسام دا ونداعى جاعدايدىڭ كوڭىل كونشىتپەيتىنى ايدان انىق. ناقتى مىسال رەتىندە سوڭعى جىلدارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىن قۇرىلىسشى ماماندىعىن يەلەنگەن ماماننىڭ، ال دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن ەكونوميستىڭ، قورعانىس سالاسىن ازاماتتىق تۇلعانىڭ باسقارعاندىعىن مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ ناقتى ءبىر بولىگىنىڭ كىلتىن تەك سانالى عۇمىرىن سول سالاعا ارناعان، ءوز ماماندىعىنىڭ قىر سىرىن مەڭگەرگەن، ءوزى ەڭبەك ەتەتىن سالا بويىنشا قوردالانعان ماسەلەلەردى بىلەتىن جانە ولاردى شەشۋ جولدارىن كورسەتۋگە قابىلەتتى ادامعا بەرۋ عانا سول سالانىڭ العا باسۋىنا الىپ كەلە الادى. بۇل ماسەلە مەملەكەتتىڭ زاڭ شىعارۋ سالاسىنا دا قاتىستى، بىزدە زاڭ شىعارۋشى ورگاندى كاسىبيلەندىرۋ ماسەلەسى ءالى شەشىمىن تاپپاۋدا. ارينە، دەپۋتاتتاردىڭ بارلىعى زاڭگەر بولۋى مۇمكىن دە ەمەس شىعار، دەگەنمەن، قازىرگى مەملەكەتتىڭ زاڭ شىعارۋ ورگانىنىڭ دا قۇرامىنىڭ باسىم بولىگىن كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ يەلەنۋى زاڭ شىعارۋ قىزمەتىنىڭ ساپاسىن جاقسارتىپ، ساۋاتتى زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنا الىپ كەلەرى ءسوزسىز. قازاقتا «شايناپ بەرگەن اس بولماس» دەگەن ءسوز بار، ياعني، زاڭ ءتىلىن مۇلدەم تۇسىنبەيتىن، ءتىپتى، سول شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەنىڭ مانىنە جەتە بەرمەيتىن دەپۋتاتتار سانى كوپ بولعان سايىن وندا لوببي ماسەلەسى دە ءورشي تۇسەدى، سونىمەن بىرگە، ول دەپۋتاتتاردىڭ ناقتى ماسەلەگە قاتىستى وزىندىك ۇستانىمىنىڭ بولماۋى سول زاڭداردى ۇسىنۋشى توپتاردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتادى. تاعى ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جايت ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى قاعازدىڭ باستى ورىنعا شىعۋى، مەنىڭ ايتپاعىم، ديپلومنىڭ سويلەيتىندىگى. قازىرگى كەزدەگى پارلامەنتتىڭ ساپالىق جاعدايىنا قاتىستى ەسەپتەردە ونىڭ قۇرامىنداعى دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرشاماسىنىڭ زاڭگەر ەكەندىگى تىلگە تيەك ەتىلەدى. بىراق، ولاردىڭ قانداي زاڭگەر ەكەندىگى جونىندە مالىمەت جوق. سوندىقتان، زاڭ شىعارۋ ورگانىنا دەپۋتات بولىپ تەك قايسىبىر جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ سىرتتاي ءبولىمىن ءبىتىردى دەگەن ديپلومى بار ادام ەمەس، زاڭ سالاسىندا قىزمەت ەتكەن، قۇقىقتىق ساناسى كاسىبي نەمەسە دوكترينالدىق دەڭگەيگە جەتكەن ادامداردىڭ سايلانعانى جالپى مەملەكەتتىك زاڭنامانىڭ ساپاسىنىڭ ارتۋىنا وڭ اسەر ەتە الار ەدى.

مامانداردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىنىڭ جوعارىلىعى ماسەلەنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ شەشىمىن تابۋىنا اسەر الۋى مۇمكىن. جالپىلاما العاندا مەملەكەت تە، قوعام دا ناقتى ءبىر ادامداردىڭ بەرىلە قىزمەت ەتۋىنە بايلانىستى جەتىستىككە جەتە الادى، سول سەبەپتى، ەڭ باستى ورىنعا ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن قويعان دۇرىس. ياعني، ادامداردىڭ ساناسى ناقتى ءبىر ماسەلەدە ورتاق ارناعا توعىسسا، ول ماسەلە ەڭ الدىمەن مەملەكەت پەن قوعامنىڭ يگىلىگىنە قاتىستى بولسا وندا ونداي مەملەكەت مىندەتتى تۇردە العا داميدى. سوندىقتان، قوعامدىق سانانى جاقسى باعىتقا بۇرۋ كەرەك، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋشىلەردىڭ ءوزى قوعام مۇشەلەرى بولعاندىقتان سول ارقىلى مەملەكەتتەگى دە كەرى كەتۋشىلىكتەردى جويۋعا بولادى. قازىرگى كەزدەگى بىزدەگى بارلىق ماسەلە ادامداردىڭ ساناسىنا بايلانىستى بولىپ تۇر. سوندىقتان كاسىبي ماماننىڭ مەملەكەت پەن قوعام پايداسىنا قىزمەت ەتۋى ءۇشىن وعان تاعى ەكى فاكتور ءوز سەپتىگىن تيگىزە الادى. ەڭ الدىمەن ول ۇلتشىلدىق، ەكىنشىسى يمان. ەگەر كاسىبي ماماننىڭ بويىنشا ۇلتشىلدىق پەن يمان بىرگە كورىنىس تاپسا، ول ادام قوعام ءۇشىن كوپ نارسەنى جۇزەگە اسىرا الادى.

وسى تۇستا الدىمەن، ۇلتشىلدىققا تۇسىنىكتەمە بەرە كەتكەن ءجون بولار، سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعامدا ۇلتشىلدىققا قاتىستى تەرىس پىكىر قالىپتاسقان. مەنىڭ پىكىرىمشە، ۇلتشىلدىق ول ءوز ۇلتىڭدى جان-تانىڭمەن ءسۇيۋ، ەگەر جەكە مۇددەڭ مەن ۇلتتىق مۇددە قاتار كەلسە ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويۋ جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوز ۇلتتارىنا دەگەن سەزىمدەرىنە تۇسىنىستىكپەن قاراي ءبىلۋ قابىلەتى. كەڭەستىك كەزەڭدە ۇلتشىلدىق تەك لەنيندىك تراكتوۆكا بويىنشا قابىلداندى، ۇلتشىلدىق تەرىسكە شىعارىلىپ، ورنىن ينتەرناتسيونالدىق سەزىم باستى. قازىرگى مەملەكەت تە، قوعام دا وسى ۇستانىم شەڭبەرىنەن اسا الماۋدا. بىراق، بۇل ءوز كەزەگىندە ادامداردىڭ «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ» قاعيداسىنان الشاقتاۋىنا الىپ كەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە اركىمنىڭ مۇمكىندىگىنشە ءوز مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ، ءوز جاقىندارى مەن تۋىستارىن، رۋلاستارىن جارىلقاۋدى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدىرۋىنا جول اشتى. ناقتى ءبىر قىزمەت دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ادامداردىڭ رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك دەرتىنە شالدىعىپ، ءوز رۋلاستارىن جانىنا جيناۋدى ادەتكە اينالدىرۋىنا الىپ كەلدى. ۇلت الدىنداعى، ناقتى قوعام الدىنداعى ادامنىڭ جاۋاپتىلىعى مۇلدەم قاپەرگە الىنبادى. سوندىقتان، قازىرگى قوعامدا ۇلتشىلدىقتى دۇرىس باعىتتا ناسيحاتتاپ، ادامدار ساناسىنا ونىڭ ءمانىن ءسىڭىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر.  

ال، كاسىبيلىككە ءدىننىڭ تىكەلەي قاتىسى بار دەپ ايتار ەدىم. بۇل ماسەلەدە تاعى دا سول سوتسياليستىك يدەولوگياعا قايتا توقتالۋ قاجەت. سەبەبى، جەتپىس جىلدىق تاريحىندا سوتسياليستىك يدەيا قۇدايدى جوققا شىعاردى، ادامداردى تەك مەملەكەت جاساعان زاڭدارمەن ءومىر سۇرۋگە ۇندەدى، باقي دۇنيەنىڭ جوقتىعىنا سەندىردى. ناتيجەسىندە، ادامدار ساناسىندا تەك سوتسياليستىك يدەالدار مەن بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ قاجەت دەگەن ۇستانىم قالىپتاستى. ال، قوعام ءۇشىن كۇتپەگەن جەردەن سوتسياليستىك وتاننىڭ كۇيرەۋى مەن سوتسياليزم يدەالدارىنىڭ جوققا شىعارىلۋى اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. ادامدار تەك ءومىر ءسۇرۋ يدەالدارىنان عانا ەمەس ناقتى وتانىنان ايرىلدى. جاڭا قالىپتاسقان مەملەكەت، ۇسىنىلعان جاڭا يدەيالار كەيبىرەۋلەر ءۇشىن قۇندىلىق بولىپ تانىلا المادى. ەندىگى جەردە كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن باستى ماسەلە تەك ۇرپاق قامى مەن ماتەريالدىق قۇندىلىقتار بولىپ قالدى. ناتيجەسىندە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ناقتى ءبىر لاۋازىمدى يەلەنگەن ادامدار مۇمكىندىگىنششە ءوز وتباسى مەن جاقىندارىنا جاقسىلىق جاساۋدى باستى ماقساتقا اينالدىردى. ادامداردىڭ ولگەن سوڭ جاپىراق سياقتى ءشىرىپ جوق بولاتىندىعىنا سەنۋى، باقي دۇنيە مەن قۇداي سوتىن جوققا شىعارۋى ولاردىڭ ءوز ىستەرىنە ەسەپ بەرمەۋىنە، مەملەكەت پەن قوعامعا دەگەن جاناشىرلىقتىڭ بولماۋىنا الىپ كەلدى. ال، ءدىن بولسا جەكە ادامداردىڭ قۇدايىن تانۋىنا، سول ارقىلى ءوز ىستەرى ءۇشىن قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەتىندىگىنە سەنۋىنە سەبەپكەر بولارى ءسوزسىز. ال، ادام قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىنە سەنسە جانە ونىڭ كارىنەن قورىقسا سىبايلاس جەمقورلىق ماسەلەسىنە تەرىس پىكىردە بولارى انىق. ارينە، مەن بۇل جەردە تەك قۇدايعا سەنۋ ەمەس، سول قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەتىندىگىن تولىقتاي سەزىنۋ ماسەلەسىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىن.  وكىنىشكە وراي، كەڭەس يدەولوگياسىمەن قالىپتاسقان سانا ءۇشىن قۇداي الدىنداعى جاۋاپتىلىق ءالى دە بولسا شەشۋشى رول اتقارا الماۋدا. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە كوپتەگەن بىلىكتى، تالانتتى، ءبىلىمدى ازاماتتار جەتكىلىكتى، دەگەنمەن، ولاردىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىق پەن يمان ماسەلەسىنىڭ دەڭگەيى كوپ جاعدايدا ولار قابىلداعان شەشىمدەرگە بايلانىستى كۇمان تۋدىرىپ جاتادى. بىراق، مەن بولاشاقتا مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەلگىلى ءبىر مولشەردە كاسىبي بىلىكتىلىگىنە ۇلشىلدىعى مەن يمانى سەرىك بولعان مامانداردىڭ كەلەرىنە سەنەمىن.

كاسىبيلىلىك ماسەلەسى تەك مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس جەكە كاسىپ تە كاسىبيلىلىك قاعيداسىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس، قازىرگى كەزدە كاسىپكەرلىك سالاسىندا كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندارعا سۇرانىس جوعارى، سەبەبى، جەكە كاسىپكەرلىكتە اعايىنشىلىق پەن وزگە دە قاتىناستار شەتكە ىسىرىلىپ قالادى. سوندىقتان، بۇل سالادا كاسىبيلىلىك قاعيداسى شىندىعىندا دا ءوز ورنىندا دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق، بۇل تەك جەكە كاسىپكەرلىككە بايلانىستى، ال، مەملەكەتكە قاراستى مەكەمەلەر، كاسىپورىندار مەن وزگە زاڭدى تۇلعالارعا قاتىستى جاعداي جالپى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىدەن ارتىپ وتىرعان جوق. بىراق، مۇندا دا ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جاعداي بار، ءبىز ايتىپ وتىرعان كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندار وزدەرىن جالداۋشىلارعا قىزمەت ەتۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك نەمەسە ۇلتتىق مۇددەلەردى ەسكەرمەيدى، سونىمەن قاتار، وزدەرى قىزمەت ەتكەن زاڭدى تۇلعانى وزگە جاقسى ۇسىنىس بولسا وڭاي تاستاپ كەتە بەرەدى. ياعني، مۇنداي سيپاتتاعى كاسىبي مامانداردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلۋى ءتيىمسىز، سەبەبى، ولاردى جوعارى كورسەتىلگەن ۇلتشىلدىق پەن يمان ماسەلەسى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بولماۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار، كاسىبيلىلىك ماسەلەسى تەك ادامدارمەن شەكتەلمەيدى، ول مەملەكەتكە دە تىكەلەي قاتىستى. مەملەكەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ناقتى ءبىر ادامداردىڭ قوعامدى باسقارۋ ءۇشىن قۇرعان كۇردەلى ساياسي ۇيىمى دەپ قاراستىرساق، ول دا ادامدار سياقتى تىرلىك جاساۋى ءتيىس. ادامدار قوعامنىڭ وزگە مۇشەلەرىمەن باسەكەلەسە وتىرىپ داميتىن بولسا، مەملەكەتتەر دە حالىقارالىق ارەنادا ءوز ورنىن تابۋى قاجەت. بۇل جەردە مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياسي ۇستانىمىنان وزگە ونىڭ الەمدىك نارىقتا الاتىن ورنى دا ناقتىلانادى. ءاۋ باستا قۇداي ادامداردى قالاي ءارتۇرلى ەتىپ، ارقيلى مۇمكىندىك بەرىپ جاراتسا، مەملەكەتتەرگە دە ءدال سونداي وزىندىك مۇمكىندىكتەر بەرگەن. ءار ادام ومىردە ءوز ورنىن تاۋىپ قوعامعا قانداي دا ءبىر پايدا اكەلۋگە ۇمتىلسا مەملەكەت تە الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءوز ورنىن ايقىنداۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ الەمدەگى ورنى ونىڭ ءارتۇرلى ءىس شارالار ۇيىمداستىرىپ، وزگەلەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ءوزىن جارنامالاپ، وزگەلەرگە تانىتۋىمەن ايقىندالمايدى. مەملەكەت وزىنە ءتان وركەنيەتىمەن جانە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىمەن الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءوز ورنىن ايقىنداي الادى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتەر الەمدىك ارەنادا تەك ساياسي جاعىنان عانا ەمەس ەكونوميكالىق باعىتتا دا ءوزارا باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ، دامۋدا. بۇل تۇستا كەي مەملەكەتتەرگە باي تابيعي قورلار بەرسە، كەي مەملەكەتتەرگە جوق نارسەدەن بار جاساۋدى ءناسىپ ەتتى. قازىرگى كەزدە ەلىمىز قۇداي بەرگەن تابيعي قورلار ارقاسىندا قالىپتى ءومىر ءسۇرۋدى باستان كەشىرۋدە دەپ ەسەپتەسەك، ونىڭ وزىنە قۇداي بەرگەن مۇمكىندىكتى قانشالىقتى دارەجەدە پايدالانىپ وتىرعاندىعى جونىندە پىكىرلەر ءارتۇرلى. ەلىمىزدىڭ قازىرگى كەزدە وتارلىق كەزەڭنەن قالعان شيكىزاتتىق ەل سيپاتى ءالى وزگەرگەن جوق، بۇگىندەرى ول نارىقتاعى جانار-جاعار ماي دەفيتسيتىنەن كەيىن جاي قوعام مۇشەلەرىنە ناقتى سەزىلە باستادى. قوعامدا مۇنايلى ەلدىڭ مۇناي ونىمدەرىنىڭ يمپورتىنا تاۋەلدى بولۋى جايلى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورى بويىنشا كاسىبيلەنۋى ءالى دە ءوز شەشىمىن تاپپاۋدا. كەزىندە قازاقتىڭ وزىق ويشىلدارىنىڭ ءبىرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازاق ەلىنىڭ وداق قۇرامىندا كاسىبيلەنۋى جايلى ماسەلە كوتەرگەن ەدى. ول قازاقتىڭ مۇناي مەن اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وزىمىزدە وڭدەپ وداق نارىعىنا دايىن ونىممەن شىعۋدى ۇسىنعان بولاتىن. دەگەنمەن، وسى ماسەلە بۇگىنگى كۇنى دە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى دە ەلىمىز ءۇشىن باستى كاسىبي تۇردە مامانداناتىن سالالار تۇتىنۋشىعا قاجەت دايار مۇناي، مەتالل جانە اۋىلشارۋشىلىق ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ بولىپ وتىر. بۇل سالالاردا ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىگى وتە زور بولسا دا ۇكىمەتتىڭ ماشينا جاساۋ سياقتى ءبىز ءۇشىن كەرەمەت مۇمكىندىك بەرمەيتىن سالالارعا باسا نازار اۋدارۋى كوڭىل قىنجىلتادى. سەبەبى، جەڭىل جانە اۋىر ماشينا جاساۋ ءوندىرىسى كوپتەگەن ەلدەردە جولعا قويىلعان، جىل ساناپ جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزىلۋدە. ال، ەلىمىزدە دايار ماشينا بولشەكتەرىن جيناپ، وعان «قازاقستاندا جاسالعان» دەگەن جازۋدى ورنالاستىرۋ دامۋ كورسەتكىشى بولىپ تابىلمايدى. سونىمەن قاتار، كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالار بويىنشا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن ەلدەرمەن باسەكەلەسۋگە ءبىزدىڭ الەۋەتىمىزدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن مويىنداۋ قاجەت. تەحنولوگيالىق سالادا ماماندانۋدى ماقسات ەتسەك الدىمەن اۋىلشارۋاشىلىق، مۇناي  ونىمدەرىن وڭدەۋ تەحنولوگياسىن مەڭگەرىپ، وڭدەۋ وندىرىسىنە قاجەت قۇرال جابدىقتاردى جاساۋدى قولعا العان دۇرىسىراق بولار ەدى.  مەملەكەت ەلىمىزدىڭ قۇداي بەرگەن مۇمكىندىكتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى الەمدىك نارىقتان ءوز ورنىن الا الاتىنى ءسوزسىز، سوندىقتان وزىمىزدە بار مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، بار نارسەنى ۇقساتا بىلۋگە ۇمتىلۋ كوپ ناتيجە بەرەرى ءسوزسىز.  ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ جانە مۇناي وڭدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن وندىرىسكە ەنگىزۋ قاجەت. مۇمكىن، بۇل العاشقى كەزدە كەيبىر ەكونوميستەر ايتىپ جۇرگەندەي پايداسىز دا بولۋى مۇمكىن. بىراق، شيكىزات ارزان بولعاندىقتان ۋاقىت وتە كەلە وڭدەۋ ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى ارتارى ءسوزسىز. قازىرگى كەزدەگى الەمدەگى مۇناي نارىعىندا ورىن الىپ جاتقان جاعدايلار ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن تەك شيكى مۇناي ەكسپورتىنا بايلاۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن دالەلدەۋ ۇستىندە. ەكىنشىدەن، اۋىلشارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جانە وسى سەكتوردا وڭدەۋ ءوندىرىسىن ىسكە قوسۋ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ەسەلەپ دامىتارىنا ەشكىم قارسىلىق بىلدىرە الماس. سەبەبى، قۇدايدىڭ ءوزى  ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا  ەڭ قولايلى جاعدايدى جاساپ بەرگەن. ەندىگى جەردە مالدىڭ تەك ەتىن عانا ەمەس، ءسۇتىن، تەرىسىن، ءجۇنىن، ءتىپتى سۇيەگىن وڭدەپ، اقىرعى ءونىمدى تۇتىنۋشى قولىنا جەتكىزە ءبىلۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويۋ قاجەت. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ مالشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وزگە ەلدەردەن يمپورتتاۋى بۇل سالانىڭ ءتىپتى جولعا قويىلماعاندىعىنان حابار بەرەدى. ەت، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ جەتكىلىكسىزىدىگىن بىلاي قويعاندا، حالىقتىڭ قولىندا بار ۇساق مالدىڭ ءجۇنىن قايدا وتكىزەرىن بىلمەي وتىرعاندىعى جاسىرىن ەمەس. ۇكىمەت تاراپىنان قانشاما باعدارلامالار مەن جوسپارلار جاسالىنىپ جاتسا دا  بۇل سالانىڭ العا جىلجىماۋىنا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋشىلارعا بەرىلەتىن كرەديتتەردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەلەرىنىڭ جوعارىلىعى كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. مال وسىرۋگە حالىقتى جاپپاي ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت بۇل سالامەن اينالىسۋشىلارعا پايىزسىز نەسيە بەرۋ ارقىلى قول جەتكىزە الادى. سەبەبى، مال بىردەن پايدا اكەلمەيدى، وعان بەلگىلى ۋاقىت مولشەرى قاجەت ەتىلەدى، سونىمەن قاتار، مالدىڭ شىعىنعا ۇشىراۋ قاۋپى مول، سوندىقتان، بۇل سالاعا نەسيە بەرۋدە پايىزدىق مولشەرلەمە تاعايىنداۋ مۇلدەم قيسىنسىز. ارينە، بۇل جەردە مالدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعانىن ايتا كەتكەن ورىندى بولار. دەگەنمەن، ءدال قازىر مال باسىن اسىلداندىرۋدى شەت ەلدەن اسىل تۇقىمدى مال ساتىپ الۋمەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق عالىمدارى سەلەكتسيادان وتكىزگەن تۇقىمدار ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ كوپ ونىمدىلىك بەرەر ەدى. سول ارقىلى وتاندىق اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ تاجىريبەمەن ۇشتاسا دامۋى قولعا الىنسا، ەكىنشى جاعىنان وسى سالاداعى مامانداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى جۇزەگە اسىرىلار ەدى. ال، ۇساق مالدىڭ ءجۇنىن وڭدەپ، تۇرمىستىق قاجەتتىلىككە جاراتۋ مال باسىنىڭ ارتۋى مەن وسى سالا بويىنشا وڭدەۋ ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا وڭ ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. وسى تۇستا جۇننەن جاسالعان ونىمدەردىڭ سۇرانىسقا يە ەمەستىگى ءسوز بولۋى مۇمكىن، وعان «قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك» ۇعىمىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءجۇن ونىمدەرىنە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋ مۇمكىندىگىنىڭ بارلىعىمەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى. مۇندا ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ءومىر ءسۇرۋ سالتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىن كوتەرۋگە بولادى. مەن قايتا كوشپەندى ءومىر ءسۇرۋدى ناسيحاتتاپ وتىرعان جوقپىن، بىراق، بۇرىنعى زاماندا پايدالانىلعان جۇننەن جاسالعان بۇيىمداردى زاماناۋي تالاپتارعا ساي وڭدەۋ جانە بەزەندىرۋ جولىمەن ۇسىنۋ مۇمكىندىگىن ايتقىم كەلەدى. مىسالى، جۇننەن جاسالعان تەكەمەتتەردىڭ ەگەر دۇرىستاپ ارلەسە كىلەمنەن نەسى كەم، ارتىقتىعى بولماسا. ءوز باسىم ەلىمىزدە جاسالسا جۇننەن جاسالعان قىستىق سىرت كيىمدەردى ۇلكەن ماقتانىشپەن كيەر ەم. وسى ماقساتتا  حالىق اراسىندا جۇننەن جاسالعان ونىمدەردىڭ كەڭ ناسيحاتتالىپ، ولاردىڭ سۇرانىسقا يە بولۋىنا جاعداي تۋدىرۋ كەرەك.  تەك، ەندىگى جەردە ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ مال شارۋاشىلىعىنا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ، وعان مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كورسەتۋ قاجەت. اتا-بابادان قالعان كاسىپ مال باعۋمەن اينالىساتىن ادامنىڭ قوعامداعى بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن وسى سالادا ەڭبەك ەتەتىن ادامداردى ناسيحاتتاپ، ولاردىڭ ەڭبەك اقىسىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن ايقىنداۋ قاجەت. مال باعۋدىڭ دا كاسىپ ەكەندىگىن، ول ءۇشىن دە بەلگىلى ءبىر مولشەردە بىلىكتىلىكتىڭ قاجەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنى، ءتىپتى مەملەكەتتىك كاسىپتىك ليتسەيلەردە مال باعۋ بويىنشا ارنايى ماماندىق اشىپ، مال باعۋدىڭ، مال كۇتىمىنىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتۋ قاجەت شىعار. بۇل سالادا جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، جەرگىلىكتى جەرلەردە مالشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەپ، دايىن ءونىم شىعاراتىن شاعىن كاسىپورىنداردىڭ اشىلىپ، جۇمىس ىستەۋىنە مەملەكەت قولداۋ كورسەتۋى قاجەت. سايكەسىنشە، ءونىم وڭدەۋشى كاسىپورىندار اۋىلدىق جەرلەردە اشىلسا اۋىل حالقىنىڭ قالاعا قاراي جوڭكىلە كوشۋى باسەڭدەيدى، سول ارقىلى دەموگرافيا ماسەلەسى دە جاناما تۇردە ءوز شەشىمىن تابا الار ەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كاسىبيلىك قاعيداسىنا ناقتى كوڭىل ءبولىنىپ، ادامداردىڭ دا مەملەكەتتىڭ دە كاسىبيلەنۋى بولاشاقتا جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزۋدىڭ كەپىلى بولار ەدى.

ەسبول ءومىرجانوۆ

Abai.kz