ورتالىق ازيا مەن وسى ايماققا قاتىستى ماسەلە تۋىنداي قالسا، وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ساياساتتانۋشى الەكساندر كنيازەۆتىڭ (سۋرەتتە) پىكىرىنە جۇگىنەدى. ارينە، ساياساتتانۋشى ءاربىر جاعدايدى شىنايى باعالاپ، بەيتاراپ پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرسا، «كنيازەۆتىڭ كوزدەگەنى نە؟» دەگەن كۇماندى سۇراق تۋىنداماعان بولار ەدى. بىراق، ونىڭ ءاربىر سوزىنەن رەسەيشىل يمپەريالىق ساياساتتىڭ ىزعارى ەسىپ تۇرادى. سوڭعى كەزدەگى ونىڭ ارەكەتى ءتىپتى شەكتەن شىقتى. حالىقارالىق ءدۇبىرلى جيىنداردا قازاقستاننىڭ، قازاق حالقىنىڭ اتىنان سويلەي وتىرىپ، ايماقتاعى كورشى ەلدەردىڭ رەنىشىن تۋدىراتىن، تۇبىندە حالىقارالىق جانجالعا اپاراتىن قۇيتىرقى ساياسي ويناق سالۋدى باستادى.

كاسپي ماڭى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ استراحان ءسامميتى قارساڭىندا، قىركۇيەك ايىنىڭ 16-18 ارالىعىندا اقتاۋ قالاسىندا ساياساتتانۋشىلاردىڭ باسىن قوسقان «كاسپيدەگى حالىقارالىق ارىپتەستىكتىڭ اسكەري-ساياسي اسپەكتسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى. بۇل كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرعان «الەكساندر كنيازەۆ قورى»، وعان اقپاراتتىق دەمەۋ جاساعان «Caspian Bridge» اقپاراتتىق-ساراپتاما ورتالىعى (ديرەكتورى دارحان ءۋاليحانوۆ), ال جيىننىڭ بارلىق شىعىنىن كوتەرىپ العان ماڭعىستاۋ وبلىستىق اكىمشىلىگى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا كاسپي تەڭىزىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى تالقىلاندى.

كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق ستاتۋسى - ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە. تەڭىزدىڭ ايدىنى مەن ءتۇبىن ءبولۋ بويىنشا كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرى ەكىگە جارىلعان. قازاقستان، تۇركىمەنستان جانە  ءازىربايجان  - ءبىر جاق، ال ولاردىڭ ۇسىنىسىنا رەسەي مەن يران قارسىلىق تانىتىپ كەلەدى. العاشقى ءۇش ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن كاسپي تەڭىزى اسا زور ماڭىزعا يە. كونفەرەنتسيادا وسى ماسەلەنى قوزعاعان ءازىربايجان ساياساتتانۋشىسى راۋشان يبراگيموۆ رەسەي مەن يرانننىڭ ەنەرگەتيكالىق شيكىزات كوزدەرىنىڭ تەڭىزدەن الشاق (بىرىنشىسىنىكى سىبىردە، ەكىنشىسىنىكى پارسى شىعاناعىندا) جاتقانىن باسا ايتتى. سولاي بولا تۇرا ەكى ەل تەڭىزدە اسكەري ۇستەمدىك جاساۋعا ۇمتىلىپ ءجۇر.  بىراق، ءازىربايجان، قازاقستان، تۇركىمەنستان ولاردىڭ بۇل ارەكەتىنەن اسا قاۋىپ كۇتپەيدى. دەگەنمەن، حالىقارالىق تەرروريزم لاڭى كۇش الىپ تۇرعان كەزدە بۇل ەلدەر دە تەڭىزدەگى وزدەرىنىڭ مۇددەسى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ باعىتىندا جۇمىستار جاساپ، كۇزەت كەمەلەردىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋى ءتيىس. ساتيستيكالىق مالىمەتتەر مەن نىق ارگۋمەنتتەرگە سۇيەنگەن ءازىربايجان ساياساتانۋشىسىنىڭ بۇل ءسوزى كولەسنيكوۆ باستاپ كەلگەن رەسەيلىك ساياساتتانۋشىلاردىڭ قاتتى سىنىنا ۇشىرادى. ولار ءازىربايجاندى كاسپيدە جەكە دارا اسكەري ۇستەمدىك جاساماقشى، ەكونوميكالىق ماسەلەنىڭ ءبارىن ميليتاريستىك ادىسپەن شەشپەكشى دەپ ايىپتادى. ارينە، بۇلايشا ايىپتاۋ نەگىزسىز ءارى ءجونسىز بولاتىن. بۇل ماسەلە جيىن بارىسىندا ەگجەي-تەگجەيلى تالدانىپ، تاراپتار ورتاق تۇسىنىستىككە جەتكەن-ءدى. بىراق، قازاقستاننىڭ اتىنان وسى  كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن الەكساندر كنيازەۆ بىرەر كۇننەن كەيىن «Caspian Bridge» اقپاراتتىق-ساراپتاما ورتالىعى سايتىندا راۋشان يبراگيموۆتىڭ سوزىنە سۇيەنگەن سىڭاي تانىتىپ، ءازىربايجاننىڭ تۇركيا جانە ءيزرايلدىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ، كاسپيي تەڭىزىندە اسكەرىن كۇشەيتىپ، ايماقتاعى ەلدەرگە ۇستەمدىك تانىتپاقشى دەگەن پىكىر ءتۇيدى. كونفەرەنتسيانى بۇلايشا قورىتىندىلاۋ ءبىر اپتادان كەيىن استراحاندا وتكەلى جاتقان كاسپي ماڭى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ سامميتىنە كولەڭكەسىن تۇسىرەتىنى، ونسىز دا ورتاق مامىلەگە جەتە الماي جاتقان ماسەلەنى ودان سايىن ۋشىقتىرا ءتۇسىپ، ايماقتاعى ەلدەردىڭ اراسىنا سىنا قاعاتىنى انىق ەدى. بۇعان يبراگيموۆ «كنيازەۆ مەنىڭ ءسوزىمدى بۇرمالاپ جىبەردى، ايتپاعانىمدى ايتتى دەپ كوپە-كورىنەۋ جازىپتى» دەپ، قاتتى اشۋلاندى. ول  «Caspian Bridge» سايتىنان «قاراڭعى بولمەدەن قارا مىسىق ىزدەگەن» كنيازەۆتىڭ ماقالاسىن تەرىسكە شىعارۋدى تالاپ ەتتى. ناتيجەسىندە سايت اكىمشىلىگى كنيازەۆتىڭ دۇردارازدىق تۋدىراتىن ماقالاسىن الىپ تاستادى. دەگەنمەن، ءازىربايجان ساياساتتانۋشىلارىنىڭ كنيازەۆكە عانا ەمەس، كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرعان قازاقستان جاعىنا دەگەن رەنىشى كوڭىلدەرىندە دىق بولىپ قالىپ قويدى.

ساياساتتانۋشى الەكساندر كنيازەۆتىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەردى ۋشىقتىرىپ، حالىقتار اراسىنا سىنا قاعىپ جۇرگەنى ءبىرىنشى رەت ەمەس. ول بۇرىن بىشكەكتە تۇرعان. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، ول سول ەلدىڭ ازاماتى. بىراق، قازىر ونى قىرعىزدار بىشكەككە اياق باستىرتپايدى. ول قىرعىزستاندا «پەرسونا نون-گرانتا» دەپ جاريالانعان. كنيازەۆ قىرعىزدار جاعىنىڭ ءيتتىڭ ەتىنەن جامان جەككورۋىن ءوزىنىڭ پيعىلىنان تاپتى. ول ورتالىق ازيا ماسەلەلەرىنىڭ بىلگىرى رەتىندە اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ، قىرعىز-وزبەك، قازاق-قىرعىز قاتىناستارىنا كولەڭكە تۇسىرۋمەن بولدى. بۇعان شىداماعان قىرعىزدار ونى اقىرى  ەلدەن قۋىپ شىعىپتى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، قىرعىزداردىڭ  ساياساتتانۋشىعا ىزالانعانى سونشالىقتى، ونى ءبىر جيىندا توبەلەپ تاياقتاپ الىپتى. سودان بەرى ونىڭ بىشكەككە بارۋعا بەتى جوق، ول الماتىنى اينالشىقتاپ، قازاقستاندا ءجۇر. مۇندا دا ول ءوز جايىنا، تىنىشىنا جۇرمەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ول بەرەر جىل بۇرىن جوق جەردەن داۋ ىزدەپ تاپقىش ميحايل پاك جانە الەكساندر ششەرباكوۆپەن بىرلەسىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە «انتيفاشيستىك كوميتەت» قۇرعان. كوميتەتتىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، ونىڭ ماقساتى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن كۇيتتەگەن قازاق پاتريوتتارىن كوپە-كورىنەۋ «فاشيست» دەپ ايىپتاۋ ناۋقانىن باستاۋ بولعان. مۇنىڭ ۋكرايناداعى ازامات سوعىسىنىڭ الدىنداعى «كيەۆتى باندەراشى-فاشيستەر جاۋلاپ الدى، سولاردان ەلدى تازارتۋ كەرەك» دەگەن جالاڭ ۇراننان ايىرماشىلىعى جوق بولاتىن. بىراق، قازاق قوعامى بۇعان ارانداپ قالعان جوق. كنيازەۆ-پاك-ششەرباكوۆتاردىڭ ارانداتۋ ءىسى ورىستىلدىلەر تاراپىان دا قاتتى سىنعا ۇشىراپ، اقىرى كوميتەت تاراپ تىندى. وزدەرىنىڭ وسى ىسىنە ۇيالدى ما، الدە باسقا سەبەبى بار ما، ايتەۋىر، كوميتەتتىڭ پاك سياقتى كەيبىر بەلسەندى وكىلدەرى قازاقستاننان تۇبەگەيلى كەتتى، رەسەيگە قونىس اۋداردى. وسى وقيعادان كەيىن بىرۋاق ءۇنسىز جاتقان الەكساندر كنيازەۆ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ىستەرىن جۇرت ۇمىتىپ كەتتى دەپ ويلاسا كەرەك، قالىپتى ادەتىنە قايتا كوشىپتى.

كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ اقتاۋ كونفەرەنتسياسىنداعى كنيازەۆتىڭ قازاق-ءازىربايجان كورشىلىك دوستىق قاتىناسىنا سىنا قاقپاقشى بولعان قۇيتىرقى ارەكەتى كەلەلى جيىندى ۇيىمداستىرعان ماڭعىستاۋ وبلىستىق اكىمشىلىگىنە سىن. وسى كونفەرەنتسيانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى بانۋ نۇرعازيەۆا الەكساندر كنيازەۆتىڭ بۇرىن قىرعىزستاندا، كەيىن قازاقستاندا سالعان ىلاڭىنان حاباردار بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى ونى قاي ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىن انىقتاپ الماي، كونفەرەنتسيا مودەراتورى ەتىپ تاعايىنداۋى قىنجىلتادى. ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ بىلگىرى كەرەك بولسا، ساياساتتانۋشى ەرلان قارين، دوسىم ساتپاەۆ سىندى ساياساتتانۋىشلار بار ەمەس پە؟ ەگەر كونفەرەنتسياعا ۇلتى ورىس ساياساتتانۋشى قاجەت بولعان جاعدايدا ماڭعىستاۋ وبلىستىق اكىمشىلىگى كونفەرەنتسيانىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا اندرەي چەبوتارەۆ، ەدۋارد پولەتاەۆ سىقىلدى  قازاقستاندىق ساياساتتانۋشىلاردى نەگە تارتپاعان؟ ولار قازاقستان ازاماتى بولعاندىقتان ءوز ىسىنە، ءوز سوزىنە ارقاشان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ەدى. الدە، وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ و باستاعى ماقساتى دا كاسپي ماڭى ەلدەرىن جاۋلاستىرۋ ما ەدى؟

وراز الىمبەكوۆ

دەرەككوز: elarna.com