بۇدان الپىس جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن كورەي تۇبەگىندەگى قانتوگىس يتجىعىسپەن اياقتالعان ەدى. الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرى كيلىككەن ازامات سوعىسىنان، اسىرەسە، وڭتۇستىك كورەيا ايرىقشا زارداپ شەكتى. ال قازىر وسى ەل ازيا بىلاي تۇرسىن، الەمدەگى ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىعان، ساناۋلى مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ءسوز جوق، وسىنىڭ نەگىزىندە كورەي ۇلتىنىڭ ومىرشەڭدىگى مەن ەڭبەكقورلىعى، قايسارلىعى مەن توزىمدىلىگىنىڭ تابى جاتقانى ايدان انىق.

وسىدان ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن سولتۇستىك كورەيادا دۇنيەگە كەلگەن، شارۋانىڭ بالاسى چون چجۋ ەن ارادا كوپ جىل وتكەن سوڭ، قۋاتتى كولىك الپاۋىتىنا اينالارىن ءسىرا، بىلمەگەن شىعار. التى بالانىڭ بىرەۋى، ونىڭ بالالىق شاقتاعى باستى ارمانى كۇرىشتى تويا جەۋ ەدى. بىردە اش، بىردە توق جۇرگەن جەتكىنشەكتىڭ اتاسى ءبىلىمدى ادام بولعاندىقتان، نەمەرەسىنە سول كەزدەگى بۇكىل قيىر شىعىسقا رۋحاني ۇلگى – قىتاي ءتىلى مەن ادەبيەتىن ۇيرەتتى. كەيىن ونىڭ جاس چونعا كوپ سەپتىگى ءتيدى.

جاسى ون بەسكە كەلگەن سوڭ، جاراتىلىسىنان ماقساتشىل بوزبالا ويىن-ساۋىققا ەمەس، قالايدا ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا ۇمتىلدى. اتا-اناسىنان جاسىرىنىپ، سەۋل قالاسىنا كەتتى. كوپ ۇزاماي وسىن­داعى كۇرىشتى جەتكىزۋ جانە ساتۋ جونىندەگى كوتەرمە ساۋدا قوي­ماسىنا ورنالاستى. قوجايىن وعان قويمانىڭ ءبىر بولمەسىن پايدالانۋعا بەردى. ول دەرەۋ ۆەلوسيپەد ساتىپ الىپ، قۇستاي ۇشىپ، تاپسىرىس بەرگەندەرگە تاۋار جەتكىزىپ تۇردى. جاستىعىنا قاراماستان، جۇمىسىنا ادال، ەلگەزەك جانە ءتارتىپتى ەدى. وسى قاسيەتتەرىمەن دە قوجايىنعا ۇناعان سوڭ، جارتى جىلدان كەيىن چون چجۋ ەنگە ساتىپ الىنعان جانە ساتىلعان كۇرىشتىڭ ەسەبىن جۇرگىزۋ ۇسىنىلعان. جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. 1937 جىلى قوجايىن اۋىرادى. ول قايتىس بولماستان بۇرىن، بۇكىل ءىسىن 22 جاستاعى چونعا سەنىپ تاپسىردى. سونان سوڭ ەكى جىل بويى ونىڭ ءىسى ورگە دومالاپ، جاس كاسىپكەر مول پايداعا كەنەلدى. وكىنىشتىسى سول، كورەيانى بيلەپ-توستەگەن جاپون وتارشىلدارىنىڭ جارلىعىمەن، باسقالارمەن قاتار ونىڭ دا كاسىپورىنى كۇشپەن جابىلدى. امالسىزدان جاس جىگىت قولدى ءبىر سىلتەپ، ۇيىنە ورالدى.

تۋعان شاڭىراعىنا ورالعان جىگىتتى جاعىمدى جاعداي كۇتىپ تۇردى. ءدۇيىم شىعىسقا ءتان ءداستۇر جانە اتا-اناسىنىڭ تاڭداۋىمەن چون ون التى جاستاعى بەن چجۋن سۋككە ۇيلەندى. اتا-اناسىمەن از ۋاقىت تۇرعاسىن، جاس جۇبايلار سەۋلگە قايتا ورالۋدى ۇيعاردى. مۇندا ول كولىك شەبەرحاناسىنا ورنالاستى. كەيىن دوستارىنىڭ كومەگىمەن گاراج الىپ، جەكە «ا-دو» دەگەن جانە مەملەكەتتىك كولىكتى جوندەيتىن ءارى قامتيتىن قىزمەت اشتى. بۇل جولى دا ءىسى العا باستى. ءۇش جىلدىڭ ىشىندە كاسىپورىن ۇلعايىپ، جۇمىسكەردىڭ سانى 20-دان 70-كە دەيىن ءوستى. تابىسى دا جامان بولعان جوق. تاعى دا جاپوندار ونىڭ جولىن كەستى. 1943 جىلى شەبەرحاناسىن قۇرال-سايمانىمەن قوسا تارتىپ الدى. وتكەننەن ساباق العان چون وعان دەيىن 50 مىڭ ۆون(كورەي اقشاسى) جيناپ ۇلگەرىپتى. اۋىلىنا كەرى ورالعان ول ەندى ۇساق كاسىپكەرلىكپەن اينالىستى. ونىڭ باعى 1946 جىلى قايتا جاندى. وسى كەزەڭدە جاپوندار ەلدەن قۋىلىپ، ولاردىڭ ورنىن امەريكالىقتار باستى. بىراق بۇلار كاسىپكەرلەرگە قىرىن قاراعان جوق. سونى پايدالانىپ، 31 جاستاعى چون ەكى ءىنىسى جانە ايەلىمەن سەۋلگە كەرى ورالىپ، «حەندە اۋتو سەرۆيس» كومپانياسىن اشتى. «حەندە» ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى «زاماناۋي». العاشقىدا ول اقش-تىڭ اسكەري كولىگىن جوندەۋمەن اينالىستى. بىرتىندەپ كاسىبى كەڭەيىپ، كومپانيا ءوز كولىگىمەن قۇرىلىس زاتتارىن تاسۋعا كىرىستى. ءبىر قىزىعى سول، كومپانيا اتاۋىن ەكى رەت وزگەرتتى: بىرەسە «حۋنداي موتور ينداستري كو»، بىرەسە « حۋنداي سيۆيل ينداستري كو» ەتىپ. چوننىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە اعىلشىن تىلىنە جەتىك، امەريكالىق اسكەري ينجەنەرلىك باتالوندا اۋدارماشى بولعان ءىنىسى چون ين ەن كومەكتەستى. كورەي بيلىگى اعايىندىلارعا كوپىر جانە بوگەت سالۋ جونىندە تاپسىرىس بەردى. 1947 جىلى چون كاسىپ­ورىندى ونان ءارى كەڭەيتتى. بىراق قيىنشىلىق تا بولماي قالعان جوق. ماسەلەن، جۇمىستىڭ جەدەلدىگى، دەمالىس كۇندەرى ەڭبەك ەتۋ دەگەن سياقتى اۋىرتپالىقتار. ودان چون قامسىزداندىرۋ جانە جۇمىسشىعا كومەك قورلارىن قۇرۋ ارقىلى قۇتىلدى.

ارادا جىلدار وتكەن سوڭ، كاسىپ­كەرلىك قايراتىمەن ەلگە تانىل­عان ازاماتقا وڭتۇستىك كورەيانىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى پاك چجون حي كوڭىل اۋدارىپ، وعان چە­بول (قارجى-وندىرىستىك كلاس­تەر) ۇيىمداستىرۋدى تاپسىردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇسىنىسىن قابىل العان ول وتانىنداعى تۇڭعىش چەبولدى قۇردى دا. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىڭ ءىشىنارا قارجىلاندىرۋىنا يە بولدى. وسىدان سوڭ، ونىڭ باسقارۋىمەن تاننيان قالاسىندا تسەمەنت زاۋىتى ىسكە قوسىلدى. ءارى قاراي كاسىپكەردىڭ كۇش-جىگەرى جانە قارجىسىمەن تايلاندتا، ەلدىڭ استاناسى سەۋل مەن پۋسان قالاسىن بايلانىستىراتىن ءبىرىنشى دارەجەلى داڭعىل جول ومىرگە كەلدى. ءتىپتى الىستاعى اراب ەلدەرىنە دە سونداي جول سالىپ بەردى. 1967 جىلى چون ءوزىنىڭ اتاعىن شىعارعان «حۋنداي» كولىگىن جاسايتىن زاۋىت سالۋعا كىرىستى. العاشقى ماشينە 1976 جىلى جاسالىپ، نارىققا جول تارتتى. قازىر ول الەمدەگى بەسىنشى اۋقىمدى كولىك كاسىپورنىنا اينالعان. 1971 جىلى ۋلسان قالاسىندا كەمە جاساۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، ول 1974 جىلى اشىلدى. اتاقتى كاپيتاليست ونىمەن شەكتەلىپ قالماي، 1976 جىلى تەڭىز كەمەسىنە ارنالعان قوزعالتقىش جاساۋ ىسىنە كىرىستى. قازىر اتالمىش زاۋىت الەمدەگى تەڭىز كەمەسى قوزعالتقىشىنىڭ 35 پايىزىن شىعارۋدا. بۇگىندە بۇل كومپانيانىڭ يەلىگىندە ءۇش كەمە جاساۋ زاۋىتى بار. بۇدان باسقا، 2011 جىلى 57 جۇك كەمەسى قۇراستىرىلعان. كومپانيانىڭ ماقساتى مەن تابىس كوزى: ساپالى تاۋار، يننوۆاتسيالار، ىشكى جانە سىرتقى نارىقتى تولتىرۋ. بۇعان سەبەپ: كومپانياداعى قاتاڭ ەڭبەك جانە ورىنداۋ ءتارتىبى، جوعارى دەڭگەيدەگى ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى.

2008 جىلدان باستاپ، «حەندە» توبىنىڭ كەمە جاسايتىن زاۋىتتارى الەمدە تۇڭعىش رەت «اقىلدى كەمە» جاساۋعا كىرىستى. ياعني، اتالمىش كەمە نەگىزىنەن ەلەكترونيكانىڭ كومەگىمەن باسقارىلادى. وسىنداي العاشقى كەمە 2011 جىلدىڭ ناۋ­رىزىندا ءبىرىنشى تاپسىرىس بەرۋشىگە ۇسىنىلدى. جۇمسالعان شىعىننىڭ جارتىسىن، ياعني، ءۇش ميلليون دوللاردى مەملەكەت وتەگەن. مۇنىڭ ءوزى يننوۆاتسياعا ۇنەمى ءمان بەرىلەتىن احۋالداعى مەملەكەت پەن كاسىپكەردىڭ ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماعىنىڭ جارقىن كورى­نىسى. «كيا موتورس» پەن «حۋن­داي موتورس» ءتۇرلى برەندپەن الەمگە تانىلىپ جۇرگەن ءبىرتۇتاس كوم­پانيانىڭ ونىمدەرى. ولار جىل سايىن نارىققا جاڭارتىلعان ەكى نەمەسە ءۇش كولىك مودەلىن شىعارىپ ءجۇر.اسىرەسە، سوڭعى ەكى ماركا «سوناتا» مەن «اۆانتەنى» كورەيلەر ورىندى تۇردە ماقتان ەتەدى. سول كولىكتەر الەمنىڭ بارلىق ەلىندە، سونىڭ ىشىندە اقش-تا دا ايرىقشا ءوتىمدى. ال «حەندە» قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ پورتفەلى 2015 جىلعا دەيىن ءتۇرلى تاپسىرىس پەن كەلىسىمشارتقا تولى. قازىردىڭ وزىندە ونىڭ قۇنى 50 ملرد. دوللاردان اسىپ كەتىپتى.

چون چجۋ ەن ءومىرىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مول داۋلەت جيناپ العاسىن، وڭتۇستىك كورەيانىڭ بەل­گىلى ساياسي جانە قوعامدىق قايرات­كەرىنە اينالدى. «ورازا، ناماز-توقتىقتا» دەگەن، ونىڭ ەندى مەتسە­نات­تىقپەن اينالىسۋى ەشكىمدى تاڭداندىرمايدى. جاعدايىن تۇزەگەن كاسىپكەر ەشقاشان ءوزىنىڭ جارتى قۇرساق بالالىق جانە جاس­تىق شاعىن ۇمىتقان ەمەس. ءسويتىپ، ول 1999 جىلى كوممۋنيستىك قوعامدا ءومىرى مۇقتاجدىقتان كوزىن اشپاعان سولتۇستىك كورەياداعى قانداستارىنا 500 ءسۇتتى سيىردى سىيعا تارتتى. سەۋلدە وتكەن كەزەكتى جازعى وليمپيادانى ويداعىداي ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە ارالاسىپ، باستى دەمەۋشىسى بولدى. 2000 جىلى چون زەينەتكە كەتىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا بەسىنشى ۇلى چون مين حۋندى تاعايىندادى. ال «حۋنداي موتورس كورپورەيشندى» قازىر ۇلكەن ۇلى چون مون گۋ باسقارادى. عۇمىرىندا كۇركەدەن شىعىپ، كۇمبەزگە دەيىن كوتەرىلگەن چون چجۋ ەن 2001 جىلى ناۋرىزدا، 86 جاسىندا ماڭگىلىككە كوز جۇمدى. بۋدديزم ءدىنىنىڭ ءجون-جورالعىسى بويىنشا ونىڭ سۇيەگى ورتەلىپ، كۇلى «حامان» اتتى اۋلەتتىك مولاعا قويىلعان. وندا وزىنەن بۇرىن ومىردەن كەتكەن، سەگىز ۇلىنىڭ ەكەۋىنىڭ كۇلى بار. 2007 جىلى قايتىس بولعان كەمپىرىنىڭ كۇلى دە سوندا. قازىر چوننىڭ سوڭىنا مۇراسى رەتىندە قالعان الىپ كومپانيانىڭ ءتۇرلى تارماقتارىن ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى باسقارىپ وتىر. ولار دا ۇلكەن ۇلى چوننىڭ ءارى شاكىرتتەرى، ءارى نيەتتەستەرى. شىركىن، ءبىزدىڭ قازاقتان دا وسىنداي ەلىن وركەندەتىپ، اتىن دۇنيە جۇزىنە جايعان اۋلەتتەر قاشان شىعار ەكەن؟!…

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ۇلتتىق ءباسپاسوز مەن عالامتوردا جاريا ەتىلگەنىندەي، بيىلعى ماۋ­سىم ايىنان باستاپ، ەلىمىزدە كورەيدىڭ «حۋنداي» كولىگىن قۇراس­تىرىپ شىعارۋ قوستاناي قالاسىندا جۇزەگە اسىرىلۋدا. نەسى بار، وڭتايلى شەشىم، كوڭىلگە قونىمدى جاعدايات. ساپاسى مەن قاسيەتتەرى جونىنەن نەمىستىڭ نەمەسە وزگە دە شەتەلدىك كولىكتەن كەم تۇسپەيتىن ازيالىق «تەمىر تۇلپاردى» دا ەرتتەپ كورسىن، ءبىزدىڭ قازاق بالاسى! ماقالاعا «ازيا ي افريكا سەگودنيا» جۋرنالىنان جانە عالامتوردان الىنعان دەرەكتەر پايدالانىلدى.

سەرىك يحسانعالي

Abai.kz