ءبىرازدان بەرى الەم ەلدەرىن «قارا قۇرىلىقتان» باستالعان جۇقپالى ءارى داۋاسى تابىلماي تۇرعان ەبولا دەرتى قاتتى ەلەڭدەتىپ تۇر. قازىردىڭ وزىندە بارلىق ەلدەر قولدا بار مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ ساقتىق شارالارىن قولدانۋ ۇستىندە. جۇقپالى دەرتتىڭ وشاعى وتكەن 2013 جىلى  قىس ايىندا  باتىس افريكانىڭ گۆينەيا مەملەكەتىندە تىركەلگەن ەدى. وسىناۋ قاۋىپتى بەزگەك قازىرگى كەزدە كورشىلەس  ليبەريا، سەررا-لەونە سىندى مەملەكەتتەردە كەڭىنەن تارالىپ وتىر. وتكەن اپتادا نيگەريادا جاعداي ۋشىعىپ بارا جاتقان سوڭ، توتەنشە جاعداي جاريالاعان.  ددسۇ سوڭعى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ۆيرۋس 1 مىڭ 552 ادامنىڭ ءومىرىن قيدى، جالپى دەرتتىڭ 3 مىڭ 069-دان اسا  جاعدايى تىركەلدى. سونداي-اق،  وسى قاۋىپتى دەرتتىڭ تاعى ءبىر وشاعى ─ ليبەريا اۋماعى بولىپ تابىلادى. مۇندا قاندى بەزگەكتەن كوز جۇمعاندار سانى 2316-عا جەتتى، ونى 4076 ادام جۇقتىرعان. سەررا-لەونە مەملەكەتىندە ەبولادان 930 ادام قازا بولىپ، 2950 ادام اۋرۋدى جۇقتىردى. ال گۆينەيادا  ۆيرۋستان 788 ادام قازا بولىپ، ونى جۇقتىرعاندار سانى 1350-گە جەتكەن. كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىندا اۋرۋدى جۇقتىرعان 71 ادام تىركەلىپ، 43 ناۋقاس كوز جۇمعان. نيگەريادا ۆيرۋستان 8 ادام قازا بولىپ، ونى 20 ادام جۇقتىرعان. ەبولا بەزگەگى بۇدان بولەك، يسپانيا مەن اقش اۋماعىندا تىركەلگەن.  سوڭعى مالىمەتتەردى قورىتىندىلاي كەلە، قازىرگى ۋاقىتتا ەبولا قاندى بەزگەگىنەن قازا بولعاندار سانى 4076-عا جەتىپ، 8470 ادامنىڭ ونى جۇقتىرىپ العانى بەلگىلى بولدى.

     ەبولا ─ فيلوۆيرۋستار توبىنا جاتاتىن ىندەت. ەبولانىڭ پايدا بولعان ۋاقىتى ─ 1976 جىل. بۇل ۆيرۋستىڭ وشاعى زايردەگى ەبولا ماڭىندا تۇراتىن ەلدى-مەكەندەردە بايقالعاندىقتان وسى وزەننىڭ اتىن العان. ەبولا بەزگەگىنىڭ بەلگىلەرى نەگىزىنەن ماربۋرگ ۆيرۋسىنا اسا ۇقساس.  «ەبولا ادامدارعا اڭ-قۇستاردان تاراعان»،  ─ دەيدى ماماندار. ناۋقاستىڭ ەمدەلىپ كەتۋ مۇمكىندىگىن پايىزبەن ايتساق، بار-جوعى – 10-اق پايىز.  دەمەك،  وسى دەرتتى جۇقتىرعان 100 ادامنىڭ 10-عانا ساۋىعۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ەبولا، اسىرەسە تەز جۇعاتىندىعىمەن  اسا قاۋىپتى.

     ال وسىنۋ ادام ومىرىنە اسا قاتەرلى دەرتتىڭ   قالاي پايدا بولۋى جايلى ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى. ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر بار، بىرەۋلەرى ادامزات بالاسىنىڭ تابيعاتقا جاساپ جاتقان جوزىقسىز ارەكەتتەرىنە جاۋابى دەسە، بىرەۋلەرى ارنايى عىلىمي زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى تاراتىلعان دەگەن دە كۇدىك بار. قالاي دەسەك تە بۇل بۇگىنگى كۇنگى ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان ناۋبەت ەكەكنى شىندىق.

  داىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا،  ونىڭ تارالۋ جولدارى دا وتە كوپ. اۋا ارقىلى، ۆيرۋس جۇقتىرعان جانمەن تىكەلەي بايلانىس، ونىڭ ۇستاعان زاتتارى، قانى ارقىلى جۇعۋى مۇمكىن ەكەن.  ەبولا ۆيرۋسىنىڭ وشاقتارى كوبىنەسە ورتالىق جانە باتىس افريكانىڭ شالعاي اۋىلدارىندا پايدا بولادى.  ۆيرۋس اعزاعا تۇسكەن سوڭ، 8-10-ى كۇندەرى العاشقى بەلگىلەرىن بەرىپ، اۋرۋ تەز داميدى. ادامنىڭ باسى اۋىرىپ، قان قۇسىپ، ءىشى قان ارالاس ءوتىپ، بۇلشىق ەتتەرى اۋىرىپ، كوز، مۇرىن، قۇلاقتان دا قان كەتەتىن كورىنەدى. دەنە تەمپەراتۋراسى 39-40 گرادۋستان تۇسپەيدى. ارتىنان قۇرعاق جوتەل مەن كەۋدە تۇسىندا اۋرۋ پايدا بولۋى مۇمكىن كورىنەدى. مەديكتەر اتالمىش ۆيرۋسپەن كۇرەسىپ جۇرگەندە، باسقا دا جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تاراۋ قاۋپى كۇشەيىپ تۇر. ءتىپتى ءبىر دەرەكتەردە،  ناۋقاستارعا كومەك بەرىپ جۇرگەن 155 دارىگەر ەبولا بەزگەگىن جۇقتىرىپ، باسىم بولىگى كوز جۇمعانى ايتىلادى. دەمەك، قانشالىقتى ساقتىق شارالارى ساقتالعانىمەن وسى دەرتپەن جاقىنداسقان ادامنىڭ ساۋ قالۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى بايقالادى. دەگەنمەن،  بۇل دەرتى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قىتايدان «شوشقا تۇماۋىنا» ۇقساتاتىندار دا بار.  كەزىندە ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزعان بۇل دەرتتىڭ قاۋىپتىلىگى وزگە تۇماۋلاردان اسا جوعارى ەمەستىگى انىقتالعان. سوندىقتان كەيبىر سكەپتيكتەر بۇل ۆيرۋسقا قاتىستى قاتتى ۇرەيلەنۋدىڭ قاجەت جوق دەپ ەسەپتەيدى. جاقىن ۋاقىتتا ەبولا بەزگەگىنىڭ ۆيرۋسى ۇلىبيرتانيا مەن فرانتسيا حالقىنا جەتۋى مۇمكىن، دەگەن اقپارات تارادى. مۇنداي قورىتىندىنى اۋرۋدىڭ تارالۋ باعىتى مەن اۋە كومپانيالارىنىڭ ۇشۋ باعىتتارىن سارالاپ كورگەن عالىمدار جاساعان.  اتاپ ايتقاندا، فرانتسيادا بەزگەكتىڭ تارالۋ قاتەرى 24 قازاندا 75 پايىزدى قۇراسا، ۇلىبريتانيادا 50 پايىزعا جەتپەك. سونداي-اق ەبولا بەلگيا، يسپانيا، شۆەيتساريا ەلدەرىنىڭ حالقىنا دا ءوز زاردابىن اكەلۋى مۇمكىن دەيدى عالىمدار.

    ەندى افريكادان الەمنىڭ ءبىر قيىرىندا  جاتقان ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قانشالىقتى قاۋىپتى دەگەن ساۋالعا كەلسەك، ءبىزدىڭ دە الاڭدايتىن جاعدايىمىز بار ەكەن.

  ولاي دەيتىنىمىز جۋىردا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى مەليتا ۆۋينوۆيچ وتاندىق باق-تارعا بەرگەن مالىمدەمەسىندە «بۇل ىندەتتەن ەشكىم ساقتاندىرىلعان جوق. ارينە، ازىرگە بايبالام سالۋعا بولماس. الايدا كەز-كەلگەن جاعدايعا دايىن تۇرعان ءجون. ويتكەنى، ىندەتتى جۇقتىرعان بىرەۋدىڭ قازاقستانعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن عوي» دەپ اتاپ وتكەنى بەلگىلى.  ونىڭ ۇستىنە   اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جۋىردا عانا كورشىلەس رەسەيدە 2 ادام وسى جۇقپالى دەرتكە ۇشىراعىنى انىقتالعان. ولاي بولسا، ىرگەمىزدە جاتقان ەلگە جەتكەن، ايتقان جەردەن جىراق بولسىن «ەبولانىڭ» ءبىزدىڭ دە ەسىگىمىزدى قاقپاسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. «ساقتىق تا قورلىق جوق» دەمەكشى ءبىزدىڭ دە دەنساۋلىق ۇيىمدارى   وسى دەرتكە قارسى شارالارىن قولعا الا  باستاعانى وتە ورىندى كورىنەدى.

     ەلىمىزدىڭ باس سانيتاريالىق-ەپيدەميولوگى  ج.م. بەكشيننىڭ مالىمدەۋىنشە، رەسپۋبليكانىڭ حالىقارالىق اۋەجايلارىندا ەبولا دەرتى بويىنشا قولايسىز ەلدەردەن كەلەتىن ادامداردى كۇشەيتىلگەن سانيتاريالىق-كارانتيندىك باقىلاۋ جالعاستىرىلۋدا. قولايسىز ەلدەرگە باراتىن ادامدارعا جانە بورتجولسەرىكتەرىنە سانيتاريالىق-باقىلاۋ پۋنكتتەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى الدىن الۋ شارالارى تۋرالى نۇسقاۋ جۇرگىزۋ جولعا قويىلعان. سونىمەن بىرگە،
جىل باسىنان باستاپ قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك شەقارا وتكىزۋ پۋنكتتەرىندە 978418 ادامنان استام تەكسەرىلىپ، اۋرۋلاردىڭ بەلگىلەرى بار ادامدار انىقتالماعان. 1068 ەمدەۋ-پروفيلاكتيكالىق مەكەمەسىنىڭ اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالار، ونىڭ ىشىندە ەبولا گەمورراگيالىق قىزباسى، كوروناۆيرۋس انىقتالعان جاعدايدا العاشقى ەپيدەمياعا قارسى جانە پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارالاردى جۇرگىزۋگە دايىندىعى تەكسەرىلدى. 4541 دارىگەر، 12685 ورتاڭعى مەديتسينا ماماندارىنىڭ قاتىسۋىمەن اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالار بويىنشا 714 سەمينار جانە 3093 دارىگەر مەن 9853 ورتاڭعى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن 943 جاتتىعۋ ساباقتارى وتكىزىلگەن.   سونداي-اق، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قاۋىپتى بەزگەك شىققان مەملەكەتتەرگە بارعان وتانداستىرىمىزدىڭ تىزىمىنە سۇراۋ سالىنىپ،.  ءبىلىم مينيسترلىگى شەتەلدە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ ءتىزىمىن تۇگەندەپ، اسىرەسە وسى دەرت تارااعۋ مۇمكىندىگى ۇلكەن ەلدەردەگى جاستاردى  ىزدەي باستادى. ونىڭ ۇستىنە ماماندار ىندەتتىڭ بەتى قايتقانعا دەيىن «ەبولا بەزگەگى» جايلاعان ەلدەرگە ساپار شەگۋدى قويا تۇرۋعا كەڭەس بەرۋدە.

    تۇيىندەي ايتقاندا،  اتام قازاقتىڭ «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەندەيىن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ تۇرعان «ەبولا» ىندەتىنەن ساقتان عانىمىز ابزال. باستى تالاپ – دارىگەرلەردىڭ قاشاننان بەرى بىزگە قويىپ كەلە جاتقان جەكە باسىمىزدىڭ گيگەنيالىق تازالىعىن ساقتاپ، سەرگەك جۇرگەنىمىز  ءجون سەكىلدى.

سەرىكجان قاجي