قازاقستانداعى ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ماسەلەسى:

مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت جانە زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەر

جاھاندانۋ جاعدايىندا تامىرلانا باستاعان ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ (ەتنوكونفەسسيالىق يدەنتيفيكاتسيا) ماسەلەسى بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىققا جاقسى تانىس. دەگەنمەن بۇل ماسەلە تۇتاستاي العاندا جالپى حالىقتىڭ، جەكەلەي العاندا جاستاردىڭ ومىرىندەگى بەتبۇرىستىق وزگەرىس رەتىندە بارلىق قوعامدار ءۇشىن بىردەي ماڭىزدى دەۋگە كەلمەيدى. الەمدىك كەڭىستىكتە ءبىرۇلتتى مەملەكەتتەر جوققا ءتان ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە شىعارۋ كوپ جاعدايدا ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىنان قول ۇزبەگەن جانە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتاردىڭ ەل ومىرىندەگى ورنى سالماقتى قوعامدار ءۇشىن ماڭىزدى.

     اتالعان ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرۋدى ءبىر ماقالا جۇگى كوتەرمەيتىندىكتەن، العاشقى كەزەكتە ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ماسەلەسىن مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ تانىمى مەن تاعدىرى تۇرعىسىنان تالداپ-تارازىلاۋدى ءجون سانادىق.

     ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ مىڭجىلدىقتار بويىنا رۋلار مەن تايپالار، بەرتىندە ۇلتتار مەن ۇلىستار بولىپ، سارالانۋ ۇدەرىسى ەۋرازيا كىندىگىندە ورنالاسقان قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا العىشارت جاسادى. قازاق حالقى جەكە ۇلت رەتىندە تاريح بەتىندە حV عاسىردان باستاپ ايشىقتالا باستاعانىمەن تۋعان توپىراعىمىزدا جاساعان ساقتار مەن عۇنداردىڭ، كوك تۇرىكتەردىڭ، سولار قالىپتاستىرعان داڭقتى تۇران وركەنيەتىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىنى بەلگىلى. وركەنيەتتى ەل رەتىندە بۇگىنگى قازاق، كەشەگى تۇركى جۇرتى ءوزىنىڭ دىنگە قاتىستى تاڭداۋىن جاساعان بولاتىن. ول – يسلام ەدى. ويتكەنى ۇلتىمىزدىڭ جان دۇنيەسىمەن، رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن، تابيعي سەنىمدەرىمەن بارىنشا ۇيلەسكەن بىردەن-ءبىر ءدىن – يسلام ءدىنى بولدى. عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ بولمىسىنا سىڭە وتىرىپ، يسلام ءبىزدىڭ بۇگىنگى بىرەگەي مادەنيەتىمىزدى قۇراعان، مەملەكەتتىلىگىمىزدى قالىپتاستىرعان اتا دىنىمىزگە اينالدى.

     قازاق حالقىنىڭ ءدىني ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلت بولمىسىنا ءتان ەرەكشەلىكتەر كورىنىس تاپتى. زەرتتەۋشىلەر ءدىني سانانى تۇرمىستىق، تاجىريبەلىك، كاسىبي دەگەن ءۇش تۇرگە ءبولىپ قاراستىراتىنى ءمالىم، ال قازاقى بولمىسقا كەلسەك، تۇرمىستىق جانە تاجىريبەلىك ءدىني سانانىڭ استاسىپ جاتقانىن، ولاردىڭ كاسىبي ءدىني سانادان باستاۋ الىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىككە تەرەڭدەي ەنگەنىن اڭعارۋعا بولادى. قازاق ءۇشىن ءدىن – دۇنيەدەن تىس تۇرعان الدەبىر تىلسىم كۇش ەمەس، قازاقتىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى بۇكىل تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ءداستۇرىن، دۇنيەتانىمىن كوكتەي ءوتىپ جاتقان نەگىزگى ارقاۋ بولاتىن. بۇل جەردە وزدەرى قول جەتكىزگەن كاسىبي ءدىني سانا ارقىلى يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن حالىقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن، ساناسىنا قونىمدى تىلمەن تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە بىلگەن ۇلتتىڭ اعارتۋشى ۇستازدارى مەن ءدىن عۇلامالارىنىڭ ۇلەسى زور. سولاردىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقى يسلامنىڭ رۋحىن سەزىنىپ، جانىمەن قابىلدادى.

     ءدىن قاعيدالارىن حالقىمىز ءاربىر ماقال-ماتەلىنە، اڭىز-اڭگىمەسىنە، جىر-داستانىنا، ەرتەگىسىنە، شەشەندىك سوزىنە، دانالىق ناقىلىنا، تۇرمىس-سالت ولەڭدەرىنە ءسىڭىرىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا باسشىلىققا الار رۋحاني جانە يماني قۇندىلىقتارىنا اينالدىردى. قازاق حالقىنىڭ ءدىني-يسلامي تۇسىنىكتەرى ونىڭ رۋحاني-مورالدىق قاعيدالارىندا كورىنىس تاپتى. ءداستۇرلى قازاق قوعامى ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىني قۇندىلىقتار اجىراعىسىز بايلانىستا بولدى. حالقىمىز ەشقاشان ۇلتتىق مۇددە مەن ءدىني مۇددەنى ءبولىپ قاراعان جوق، سوندىقتان قازاق ۇلتى مىسالىندا بەرتىنگە دەيىن ەتنوكونفەسسيالىق بىرەگەيلىككە قاۋىپ توندىرەتىن قۇبىلىستار جوققا ءتان بولدى.

     شاھارلى جۇرت ساناتىنا قوسىلىپ، وتىرىقشىلىققا بەيىمدەلگەن بولىگىن ەسەپكە الماعاندا، باسىم كوپشىلىگى سايىن دالانى ەن جايلاپ، كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان، مەشىت-مەدرەسە سالۋدى ادەتكە اينالدىرا قويماعان قازاق حالقىنىڭ رۋحاني داستۇرلەر ارقىلى يماندى جۇرەككە بەكىتە بىلگەن شىنايى مۇسىلماندىعىنا دىندەس كورشىلەردىڭ كۇمانمەن قاراعان كەزەڭدەرى دە بولعانى تاريحتان بەلگىلى. اقيقاتقا بەرگىسىز اڭىزعا اينالعان وسىنداي مىسالداردىڭ ءبىرى ءحVى عاسىردا ورىن العان ەكەن.

كوگە. «كوگە تاسى». «كوگىلتاش»

ساحارادا جايىن جۇرگەن قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىعىنا كۇماندانعان بۇحارا عالىمدارىنىڭ ءبىر بولىگى «بۇل حالىقتى ءدىنسىز دەپ جاريالاپ، قۇلدىققا سالۋ كەرەك» دەگەن ءپاتۋا شىعارماق بولادى. سوندا قۇدايىنا قاراعان ءبىر عۇلاما: «بۇكىل ءبىر حالىقتى سىرتتاي تون ءپىشىپ، كاپىر دەپ جاريالاۋ ءجون بولماس، الدىمەن كىسى جىبەرىپ، ارالارىنان ءبىر وكىلىن الدىرىپ سىنايىق، ساۋالدارىمىزعا جاۋاپ بەرە الماسا، سوندا لايىقتى ءپاتۋاسىن شىعارايىق» دەيدى. وسىعان توقتاسىپ، كىسى سالعاندا، قازاقتار ءوز اراسىنان كوگە دەگەن جاس جىگىتتى جىبەرەدى. كوگە يسلام شاريعاتىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جەتىك بىلەتىن بىلىمدارلىعىمەن بۇحارا عۇلامالارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرادى. وعان ءتانتى بولعان  بۇحارالىق عالىمدار: «قانداي تىلەگىڭ بار، ورىندايىق» دەگەندە كوگە: «مەن وسى بۇحارانىڭ ورتاسىنان مەدرەسە سالىپ، بالا وقىتسام دەيمىن» دەيدى. بۇل تىلەگىنە بۇحارالىقتار كەلىسكەن سوڭ: «تەك ءبىر شارتىم بار. ماعان مەدرەسەنى سالىسۋعا باليعاتقا تولعالى دارەتسىز جەر باسپاعان جاندار عانا كەلەتىن بولسىن» دەيدى. سوندا مۇسىلماندىعىمىز وزگەگە ونەگە بولارلىقتاي دارەجەدە دەپ استام ويدا جۇرگەن ءدۇيىم بۇحارا جۇرتىنان  باليعاتقا تولعالى دارەتسىز جەر باسپاعان ءبىر ادام شىقپايدى. ءسويتىپ كوگە سول مەدرەسەنى جالعىز ءوزى سالعان ەكەن دەسەدى. ەل «كوگە تاسى» اتاپ، سوڭىندا «كوكىلتاش» مەدرەسەسى اتانعان، سان عاسىر بويى بۇكىل ورتا ازيا رۋحانياتىنا قىزمەت ەتكەن سول وقۋ ورنى ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش رەتىندە بۇحارا قالاسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇر. بۇل مىسال قازاق حالقىنىڭ ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىگىنە سىنمەن قاراپ، سىنا قاققىسى كەلگەندەرگە بەرىلگەن تاريحي جاۋاپ ىسپەتتى.

وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ماقساتى – رۋحتى وتارلاۋ

سوڭعى ءۇش ءجۇز جىلدىق ساياسي ۇدەرىستەردىڭ، سونىڭ ىشىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى مەن كەڭەستىك اتەيستىك ساياسات ناتيجەسى قازاق مەملەكەتىن كوپ ۇلتتى جانە سونىڭ سالدارىنان كوپ كونفەسسيالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا اينالدىردى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ەڭ الدىمەن رۋحى مەن جان دۇنيەسىن وتارلاۋ بولىپ تابىلاتىنى بەلگىلى. ويتكەنى ۇلتتىڭ نەگىزگى ولشەمى – فورمالىق ەمەس، مازمۇندىق ولشەم. جەرى جوق، مەملەكەتى جوق ۇلتتار دا ءومىر سۇرە بەرەدى، بىراق ءتىلى مەن ءدىنى ساقتالماعان ۇلت ءوز بولمىسىن ساقتاي المايدى. بولمىسىنان ايىرىلعان ۇلتتىڭ ءدۇنياۋي قۇندىلىقتارىن قورعاۋعا دا قابىلەتى قالمايدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىن قاعيدالارى ءبىر-بىرىنەن بولەك قاراستىرىلسا، تاريح ساحناسىنان الدىمەن تۇتاستاي بۋىن، سوڭىنان ءبىرتۇتاس ۇلت جوعالادى.

     رەسەي سامودەرجاۆيەسىنىڭ وتارلىق ساياساتى كەزىندە دە العاشقى كەزەكتە قازاق ۇلتىنىڭ تىلىنە، دىنىنە جانە داستۇرىنە شابۋىل جاسالدى. وسى ءۇش باعىتتاعى جۇمىستار ۇلت پەن ءدىندى ءبولىپ تاستاۋ ارقىلى ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ىدىراتۋ ماقساتىندا كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلدى. قازاق حالقىنىڭ ورىس يمپەرياسىنا قوسىلۋ كەزەڭىندەگى كەلىسىمدەردە رەسەي يمپەراتورىنىڭ اتىنان بەرىلگەن «تىلىڭە، دىنىڭە، داستۇرىڭە قىسىم جاسالمايدى» دەگەن ۋادە قاعازدا قالىپ، ءىس جۇزىندە بارلىق كۇش-قۋات ءدال وسى ءۇش  تۇعىردى كۇيرەتۋگە جۇمىلدىرىلدى. قازاق دالاسىندا كوپتەپ اشىلعان قازاق-ورىس مەكتەپتەرى ورىستاندىرۋ جانە حريستيانداندىرۋ ساياساتىنا قىزمەت ەتتى. قازاق دالاسىنا مىڭ-مىڭداپ جىبەرىلگەن پەرەسەلەندەر جەردى، ءتىلدى، ءدىندى جاۋلاۋ ماقساتىمەن قونىستاندىرىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قاراپايىم شارۋالارمەن، ساۋداگەر كوپەستەرمەن قوسا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىنە جەر اۋدارۋ ارقىلى قۇتىلۋدى كوزدەگەن ازات ويلى توڭكەرىسشىل تۇلعالارى مەن ءدىنبۇزار، ەلبۇزار بۇلىكتەرى دە بولعانى بەلگىلى. وتارلاۋشىلار تاراپىنان قازاق دالاسىنداعى باسقارۋشىلىق-بيلىك جۇيەسىنىڭ، تۇرمىس سالتىنىڭ وزگەرتىلۋى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ، وقىتىلاتىن ءدىني ادەبيەتتەردىڭ تولىق باقىلاۋعا الىنۋى تولىققاندى تاۋەلدىلىككە ءتۇسىرۋدىڭ تاپتىرماس ايلا-تاسىلدەرى ەدى. 

     ال قازاق جەرىنە تاتار مولدالارىن ءدىن تاراتۋ جەلەۋىمەن جىبەرۋدەگى ساياسات كوپ قىرلى، تەرەڭ تامىرلى بولاتىن. بۇل ساياسات ەڭ الدىمەن رەسەيگە ىڭعايلى ءارى تۇسىنىكتى تيپتەگى ساناسى ترانسفورماتسياعا يكەمدى، بيلىككە باعىنا بىلەتىن مومىن مۇسىلمانداردى قالىپتاستىرۋ، ەكىنشىدەن كوشپەندى قوعامنىڭ ارتتا قالعاندىعى مەن وتىرىقشى وركەنيەتتىڭ وزىقتىعى، سونىمەن قاتار رەسەي سامودەرجاۆيەسىنىڭ مىزعىماستىعى جونىندەگى تۇسىنىكتى ورنىقتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتىن وزگەرتۋگە بەيىمدەۋ، ۇشىنشىدەن جانە ەڭ باستىسى قازاق مۇسىلماندىعىن تاۋەلسىز، ازات رۋحتا، بيىك رۋحاني قۇندىلىقتار اياسىندا قالىپتاستىرعان ءداستۇرلى ورتا ازيا يسلام مەكتەبىنىڭ تۇعىرىن كۇيرەتۋ ماقساتىنا باعىتتالدى. تۇجىرىمداي العاندا، وتارلىق ساياسات قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىگىنە بالتا شابۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن جاساقتاپ، جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى. دەگەنمەن بۇل كەزەڭدە بايىرعى تۇرمىس-سالتىنان، ءتىلى مەن دىنىنەن قول ۇزبەگەن حالىق ۇزدىكسىز جۇرگىزىلگەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى ارقىلى ۇنەمى نارازىلىق تانىتىپ، بۇعاۋلاۋعا تولىق كونە قويمادى. وتارلىق ساياساتتىڭ بۇل كەزەڭدەگى ەڭ اۋىر سالدارى قازاق جەرىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ وتارشىلدار قولىنا ءوتۋى بولدى. بۇل بولاشاقتا اتامەكەنىنە ادال قازاق ۇلتىنىڭ بوداندىق بۇعاۋىنا ەرىكسىز كوندىگۋىنە سەبەپ بولاتىن جايتتاردىڭ ءبىرى ەدى.

تاريقات وكىلدەرى تاباندى تۇردە قارسى بولدى

كەڭەستىك كەزەڭدەگى اتەيستىك ساياسات ەتنوكونفەسسيالىق يدەنتيفيكاتسيا ەل ءىشىن اشىق تۇرعىدا ەكىگە جارۋ قاعيداتىمەن كەلدى. ءدىن اتاۋلىعا تىيىم سالۋ ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىككە سىنا قاعۋدىڭ ايقىن كورىنىسى بولدى. «ۇلت» جانە ء«دىن» دەگەن ۇعىمدار ءبىر-بىرىنەن اجىراتىلىپ، ۇلت رۋحانياتىنىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن ءدىن اتاۋلى مانسۇقتالدى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلت ساياساتىنداعى تەڭدىك قاعيداتى ءسوز جۇزىندە قالىپ، ءىس جۇزىندە ورىس ۇلتى مەن ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىلىعى تەرەڭدەتىلە بەردى. بۇل ورايدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعى رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتىنىڭ عاسىرلار بويى تۇجىرىرىمدالعان ۇستانىمدارى مەن جيناقتالعان تاجىريبەسىن ءتيىمدى پايدالاندى.

جەر-سۋدىڭ بيلىگى قولدان كەتىپ، تۇعىرى شايقالعان جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ كەڭەستىك جۇيەگە قارسىلىقتارى ايتارلىقتاي پارمەندى بولا المادى. جەردى جاۋلاپ بولىپ، ءدىنى مەن دىلىنەن كۇشتەپ ايىرۋعا كوشكەن كەڭەستىك بيلىككە قارسى تۇرار قايرات كەمىگەن سوڭ اتامەكەنىن تاستاپ، دىندەس شەت ولكەلەرگە اۋا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان ەل ازاماتتارىنىڭ ماقساتى مال مەن جاندى ەمەس، ءتىل مەن ءدىندى ساقتاپ قالۋ بولاتىن.

     ەكىنشى دۇنيەجۇلىك سوعىس جىلدارىندا وتپەلى قۇندىلىقتاردىڭ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە قاۋقارسىز ەكەندىگىن مويىنداعان كەڭەستىك بيلىك ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى قايتا جاڭعىرتىپ، ەل رۋحىن كوتەرۋ، وتان قورعاۋعا جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن دىنگە ەرىك بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. 1943 جىلى ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى (سادۋم) قۇرىلىپ، قازاقستاننىڭ اتالعان ءدىني باسقارما قۇرامىنا قازيات رەتىندە ەنگەنى بەلگىلى. بۇل قازاق ءدىن زيالىلارىنىڭ ازدى-كوپتى اشىق جۇمىس جۇرگىزىپ، ءدىني ەڭبەكتەر جازۋىنا مۇمكىندىك بەردى. دەگەنمەن كەڭەستىك كەزەڭدەگى ءدىني قىزمەت عۇرىپتىق راسىمدەردى اتقارۋ، ءدىني مەرەكەلەردى وتكىزۋ سەكىلدى شارالارمەن شەكتەلدى.

رەسمي يسلام وكىلدەرىنىڭ ءوز قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مۇمكىندىك بەرگەن كەڭەستىك بيلىك ورگاندارى ورتا ازيا مۇسىلماندىق مادەنيەتىنىڭ تۇعىرى سانالاتىن تاريقات ءىلىمىنىڭ وكىلدەرىنە قاتىستى كەرى ساياسات ۇستاندى. ولار ءوز تاراپىنان اشىق قۋدالاۋ شارالارىن جۇرگىزۋمەن قوسا رەسمي يسلام وكىلدەرىنىڭ كوزقاراس-ۇستانىمدارىن تاريقاتشىلارعا قارسى پايدالانىپ، ارنايى ءپاتۋا شىعارتىپ، ايىپتاتىپ وتىردى. ويتكەنى يسلامنىڭ جاسامپاز، ادىلەتتى، ازات ءارى كەڭ پايىمدى رۋحىن بويىنا سىڭىرگەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جان دۇنيەسىمەن ۇيلەسىم تابا بىلگەن ومىرشەڭ، ەركىن ويلى تاريقاتتار مادەنيەتى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى ءۇشىن الىنباس قامالداي قاۋىپتى ەدى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇلت پەن ءدىندى ايىرماق بولعان ساياساتىنا سوڭىنا دەيىن قارسى كۇرەسكەندەر، سونىڭ ىشىندە باسىن بايگەگە تىگىپ ءجۇرىپ، ءدىن نەگىزدەرىن حالىققا جاسىرىن ۇيرەتىپ، ناسيحاتتاۋ ارقىلى قارسى تۇرعاندار تاريقات وكىلدەرى بولاتىن.

كەڭەستىك بيلىك كەزەڭى قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوكونفەسسيالىق بىرەگەيلىگىن دىنگە تىيىم سالۋ ارقىلى ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان اجىراتۋ جانە ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن قولدان قۇنسىزداندىرۋ ارقىلى ەداۋىر شايقالتتى. دەگەنمەن ۇلتتىڭ تابيعي قورعانىس قابىلەتى ءالى السىرەي قويماعان كەزەڭدەگى كەڭەستىك ساياسات قازاق قوعامىن ۇلت دۇنيەتانىمىمەن تەرەڭ تامىرلاسقان رۋحاني قۇندىلىقتارىنان قول ۇزدىرە العان جوق.

وركەنيەت  ءوز بەسىگىنەن الىستاي بەرەدى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى كەزەڭدەگى ىشكى-سىرتقى ساياسي وزگەرىستەر – جاھاندانۋدىڭ قايتارىمسىز ۇدەرىسىنە قازاقستان قوعامىنىڭ دەندەپ ارالاسۋى، اشىق اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن اشىق شەكارا ساياساتىنىڭ سالدارىنان ەلدىڭ كونفەسسيالىق كەڭىستىگىنىڭ ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، رۋحاني كەلبەتىنىڭ شۇبارلانۋى، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ وزگەرىپ، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەۋى سالدارىنان قۇندىلىقتىق باعدارلاردىڭ ءداستۇرلى قالىپتان اۋىتقۋى، ۇلتتىق رۋحانيات سالاسىندا تەرىس مازمۇندى اقپاراتتاردىڭ باسىمدىق الۋىمەن ءبىر مەزگىلدە جاعىمدى اقپاراتتاردىڭ تاپشىلىعى سالدارىنان بوس كەڭىستىكتىڭ قالىپتاسۋى ەتنوكونفەسسيالىق يدەنتيفيكاتسيا ماسەلەسىن شيرىقتىرا تۇسۋگە ىقپال ەتتى.

     اتالعان  كەزەڭدە ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىكتىڭ سولعىنداۋىنا سەبەپ بولعان بىرنەشە فاكتورلار بار. ولاردىڭ ەڭ باستىسى – رۋحاني تاربيەنىڭ بەسىكتەن دۇرىس بەرىلمەۋى، قازاقشا ايتقاندا ۋىزىنا جارىماعاندىق. وركەنيەت العا جىلجىعان سايىن ءوز بەسىگىنەن الىستاي بەرەتىنى بەلگىلى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاق قوعامى دا زامان اعىمىمەن ارپالىسىپ، رۋحاني تامىرىنان – ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىنان جىلدام جاتتانا باستادى. بالاسىمەن ەمەس، باسىمەن قايعى اكە-شەشە، بەسىك تەربەتەتىن شاقتا بەل جازباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن اتا-اجە، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن جانقايعى كەزەڭ – وسىنىڭ ءبارى بالاڭ بۋىننىڭ، جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر ساناسىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمنان، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان الشاقتاۋىنا سوقتىرۋدا.

     ەكىنشىدەن، اشىق اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن اشىق شەكارا ساياساتى ءوزىنىڭ اششىلى-تۇششىلى جەمىسىن بەرۋدە. اعىل-تەگىل اقپارات اعىنىنىڭ اراسىندا قالعان كوپشىلىك، اسىرەسە جاس بۋىن اسىلى مەن جاسىعىن ايىرىپ ۇلگەرمەي، تاپقانىن تالعاۋسىز سىڭىرۋدە. بارلىق نارسەدە، سونىڭ ىشىندە رۋحاني ىزدەنىستەردە دە جوعارى شەككە (ماكسيماليزمگە) بەيىم تۇراتىن، اڭسار-مۇراتى قالىپتى تىرشىلىكتەن جوعارى، ەرلىك جاساۋعا قۇشتار، وزگەرىستەرگە قۇلشىنىسى مول، سونىمەن قاتار ەرەسەك بۋىنمەن سالىستىرعاندا بوس ۋاقىتتىڭ دا قىزىعىن كوبىرەك كورەتىن جاستار قاشاندا جاڭاشىل كورىنەتىن جات يدەولوگيالىق جانە قۇندىلىقتىق باعدارلارعا وڭاي ەلىگەدى. بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق رەتىندە قابىلداۋ، قۇنسىز قۇندىلىقتاردى ءپىر تۇتۋ وسىنداي ەلىگۋلەردىڭ سالدارى ەكەنى انىق. ء«دىننىڭ تازاسى وسى» دەپ اركىم ءوز ۇستانىمىن جان سالىپ ناسيحاتتاپ جۇرگەن سوڭ، جاستار جاقسى بولىپ كورىنگەننىڭ بارىنە قالتقىسىز سەنىپ، قاپىسىز ىلەسۋدە.

     ۇشىنشىدەن، ەل تۇتاستىعىنىڭ، ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنىڭ بۇزىلۋىنا اسا مۇددەلى سىرتقى كۇشتەر بار. قازاقتىڭ ساناسى سان ساققا شاشىراپ، قىرىق رۋ ەمەس، قىرىق ءدىن بوپ ءبولىنىپ، قايشىلاسىپ جاتقانى، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەنى بازبىرەۋلەرگە اسا ءتيىمدى ەكەنى داۋسىز. ەرتەڭ ءبولىپ الىپ، بيلەي بەرۋ ءۇشىن بۇگىن ولار بارىن سالادى. ءدىندى ساياسيلاندىرعان دا، سانانى سارساڭ ەتكەن دە سولار. ومىرلىك باعدارى ايقىندالماعان جاستار وسىنداي ويىنداردىڭ قۇربانى بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك الۋ مەن نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ قاتار كەلگەن تالايلى تۇستا رۋحاني قۇندىلىقتارعا كوڭىل ءبولۋدىڭ كەنجەلەپ قالعانىن جات ءدىني جانە ءدۇنياۋي قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋشىلار وتە وڭتايلى پايدالانىپ، ءوز تۇعىرلارىن بەكىتىپ الدى. ونىڭ اششى جەمىسىن بۇگىنگى قوعام تاتۋدا.

راديكالدى يدەولوگيانى توقتاتىن كۇش - قازاقى مۇسىلماندىعامىز  

ءدىن اتىن جامىلىپ، ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىككە سىنا قاعىپ جۇرگەن قازىرگى جات اعىمداردى ماقساتتى باعىتتارىنا وراي ەكى توپقا جىكتەۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – ءدىن تازالىعىن وزدەرىمەن عانا بايلانىستىرىپ، راديكالدى شەتىن كوزقاراستاردى ناسيحاتتاپ جۇرگەن، قازاقتىڭ ءداستۇرىن دىنىنە قارسى قويىپ، مۇسىلماندىعىن جوققا شىعارعىسى كەلەتىن يسلام اتىن جامىلعان اعىمدار; ەكىنشىسى – پروزەليتيزممەن بەلسەندى اينالىسىپ، اتا دىنىمىزدەن اجىراتۋدى ماقسات ەتكەن، كەي جاعدايدا ءدىن اتىن جامىلىپ، ءدۇنياۋي ماقساتتاردى كوزدەگەن تەرىس پيعىلدى جات ءدىني اعىمدار.

راديكالدى اعىمداردىڭ بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەرى مىڭ جىل بويى حالىقتىڭ وزىمەن ءبىر جاساسىپ كەلگەن، تۇرمىسىنا، ساناسىنا، بولمىسىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن تۇتاسىپ كەتكەن ءدىندى قول جەتپەس كۇردەلى دۇنيەگە ۇقساتىپ، قيلى-قيلى تاپسىرمەن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان قاساقانا الىستاتۋ ۇدەرىسىنەن كورىنىس تابۋدا.  يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ، حالىقتى دىنسىزدىككە شاقىرىپ جۇرگەن «تاڭىرشىلدىك» اعىمى تۋرالى جالعان داقپىرت تاراتۋ، قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ، قابىر زياراتى ادەبىن اللاعا سەرىك قوسۋ كۇناسىمەن بايلانىستىرۋ، كەڭەستىك كەزەڭدى رۋحاني تۇلدىر ءداۋىر رەتىندە تانىتۋ – وسىنىڭ بارلىعى قازاقتى يسلامعا جاڭا كىرگەن ەل سەكىلدى كورسەتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇردى، عۇلامالار جۇرگەن جولدى مانسۇقتاپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرىن قىرقۋعا باعىتتالعان استىرتىن ارانداتۋشى ارەكەتتەر بولىپ تابىلادى.

تەرىس پيعىلدى جات اعىمدار تاراپىنان جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق شابۋىلداردىڭ ءبىر بولىگى قازاق ۇلتىن حريستياندىقپەن ەجەلدەن ەتەنە بايلانىسقان ەل سەكىلدى كورسەتىپ، ماسىحشىلىكتى اتا دىننەن ايىرعىسىز ەتىپ دارىپتەۋ، ءتاۋرات پەن ىنجىلدەگى قۇرانمەن سايكەستىكتەردى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ، يسلامدى حريستياندىق كونفەسسيالاردىڭ بەرىسى – كوشىرمەسى، ارىسى بۇرمالانعان نۇسقاسى رەتىندە تانىتۋعا تىرىسۋ ارەكەتتەرىنە باعىتتالۋدا. بۇل باعىتتا ارەكەت ەتۋشىلەر سەنۋشىلەردىڭ سانا-سەزىمىنە ەتەنە جاقىن قۇندىلىقتار ارقىلى اسەر ەتىپ، جاۋلاپ الۋدى ماقسات ەتەدى. اتالمىش اعىمداردىڭ ەكىنشى ءبىر بولىگى وزدەرىن ءدىني، مادەني، عىلىمي تانىمدىق، ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن كورسەتەتىن اعارتۋشىلار رەتىندە تانىتا وتىرىپ، ءداستۇرلى ءدىن نەگىزدەرىمەن مۇلدە بايلانىسپايتىن، جەكە تۇلعالاردىڭ ىلىمىنەن باستاۋ الاتىن سان الۋان سەنىمدىك باعىتتاردى ناسيحاتتاپ، سەنۋشىلەردىڭ قاتارىن كوبەيتۋ ارقىلى ءدۇنياۋي يگىلىكتەرگە قول جەتكىزۋ ماقساتتارىن كوزدەۋدە. 

ءدىن اتىن جامىلعان راديكالدى جانە تەرىس پيعىلدى اعىمداردىڭ بەلسەندى  ارەكەتى سالدارىنان ءداستۇرلى قازاق قوعامىن قالىپتاستىرعان رۋحاني قۇندىلىقتار كۇيرەۋگە ۇشىراپ، ىشكى تۇراقتىلىققا قاۋىپ تونۋدە. ۇزدىكسىز جانە استىرتىن، ەڭ باستىسى ەل ساناسىن وڭاي جاۋلايتىن ادىسپەن – ءدىن اتىن جامىلىپ جۇرگىزىلگەندىكتەن مۇنداي ارەكەتتەر تۇرعىن حالىقتى اي-كۇننىڭ امانىندا يمانىنان جاڭىلدىراتىن اسا قاۋىپتى ارەكەتتەر بولىپ سانالادى. وسى تيپتەگى اعىمدار ادەتتە ءدىني بىرلەستىك رەتىندە تىركەلمەي يدەولوگيا رەتىندە ارەكەت ەتەتىندىكتەن ولارعا قارسى كۇرەستىڭ جالعىز جولى دا تەك يدەولوگيالىق اعارتۋ شارالارى بولىپ وتىر.

     بۇل ورايدا ۇلت بويىنداعى جوعالماعان رۋحاني الەۋەتتى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. يسلام جايىنداعى ءۇستىرت تۇسىنىكتەرگە، جات مادەنيەت ىقپالىنا كوزسىز ەرۋگە، راديكالدى يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە كەتۋگە قارسى تۇرا الاتىن بىردەن-ءبىر كۇش – ءبىزدىڭ قازاقى مۇسىلماندىعىمىز. ءبىزدىڭ قوعام ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ مىڭ جىلدىق مۇسىلماندىق تاجىريبەسىن ورنىمەن يگەرىپ الۋعا ءتيىس. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان رۋحاني قۇندىلىقتارىن جيناقتاپ، جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى قوعام يگىلىگىنە جاراتۋ قاجەت. جان تازالىعىنا، ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن، سىرتقى كورىنىستەگى ەمەس، جۇرەكتەگى يماندى قاسيەت تۇتقان ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا ورالۋ، ولاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى راديكالدى يدەولوگياعا توسقاۋىل قويۋعا بولادى.

     ەكىنشى جاعىنان ءاربىر ۇلتتىڭ ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ سان عاسىرلىق ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، ءداستۇرلى قوعامدى قالىپتاستىرعانى، ونىڭ رۋحاني باعدارلارىن ايقىنداپ، يدەولوگيالىق تۇتاستاندىرۋ قىزمەتىن اتقارعانى بەلگىلى. جاسامپاز ءداستۇرلى قۇندىلىقتار الداعى ۋاقىتتا دا قازاقستاندىق قوعام تۇراقتىلىعىنا تىرەك بولىپ، ونىڭ ومىرشەڭدىگىنە سەپتەسەرى ءسوزسىز. وسى جاعىنان ول جالپى جۇرتشىلىقتىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ تەرىس پيعىلدى اعىمداردان بەرىك قورعالعان، پسيحولوگيالىق وڭدەۋگە بەرىلمەيتىن، قورعانىس قابىلەتى مەن قارسى تۇرۋ يممۋنيتەتى مىقتى بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى يدەولوگيالىق قۇرال بولىپ تابىلادى.

كوپكونفەسسيالىلىق – ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز ەمەس، تاعدىرىمىز

ەندىگى كەزەكتە ەتنوكونفەسسيالىق بىرەگەيلىك ماسەلەسىنە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى تۇرعىسىنان وي جۇگىرتىپ كورەلىك. ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىنان باستاپ، ءتيىستى زاڭنامالاردا ءاربىر ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ، سەنىمدەرى مەن داستۇرلەرىنىڭ، قۇندىلىقتارىنىڭ قورعالاتىنى، دامۋىنا مۇمكىندىك بەرىلەتىنى، قازاقستان ازاماتتارىن ۇلتتىق، ناسىلدىك، ءدىني قاتىستىلىعىنا بايلانىستى كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلمەيتىنى ايقىندالعان. دەگەنمەن ۇلتتىڭ جەكە تۇلعالاردان قۇرالاتىنى بەلگىلى، ال ءاربىر تۇلعانىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى زاڭ جۇزىندە جەكە قورعالادى. اتا زاڭىمىزعا سايكەس مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى ادام، ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان زاڭناما نورمالارىنا سايكەس زاڭدىق قاتىناستاردىڭ نەگىزگى سۋبەكتىسى ۇلت ەمەس، جەكە تۇلعا.

     قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى مەملەكەتتىڭ ءدىن مەن ءدىني بىرلەستىكتەردەن بولىنگەندىگى، ەشبiر ءدiننىڭ مەملەكەتتىك نەمەسە مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيتىنى جانە بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ زاڭ الدىندا تەڭدىگى ەكەندىگى بەلگىلى. وسى ورايدا كوپ ۇلتتى جانە كوپ كونفەسسيالى قازاقستان جاعدايىندا مەملەكەتتىك ءدىن ساياساتىنا قاتىستى پايىمداۋلاردا ءبىز ءبىر ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرماۋىمىز قاجەت.

     كوپ ۇلتتىلىق جانە سودان تۋىنداعان كوپ كونفەسسيالىلىق – ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز ەمەس، تاعدىرىمىز. وتارلىق جانە كەڭەستىك ساياسات پەن تاريحي ۇدەرىستەر سالدارىنان قازاق جەرىنە سان الۋان ۇلتتاردىڭ قونىستانۋى ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى سول ۇلتتارمەن ورتاقتاستىردى. سىڭارجاق ساياساتتان تۋىنداعان سىن-تەگەۋرىندەردى ەڭسەرە وتىرىپ، سان ۇلتتى ساياسىنا سىيعىزعان قازاق ۇلتىنىڭ مامىلەگەر مىنەزىنىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇگىندە ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىنا اينالدىق. مادەني بايلىعىمىزدى مولايتىپ، ماقتانىشىمىزعا اينالعان سول ۇلتتاردىڭ تاعدىر-تالايى عانا ەمەس، سالت-ساناسى، نانىم-سەنىمى دە قازاق حالقىنا امانات بولىپ وتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ وزگە زاڭدارىمىز سەكىلدى ءدىن تۋرالى زاڭنامامىز دا سان ۇلتتىڭ سەنىمىن تۇگەل ەسكەرىپ، ۇلتىنا، دىنىنە قاراماي، ەشكىمنىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەۋگە ءارى ەشكىمنىڭ زاڭ تالاپتارىن بۇزۋىنا جول بەرمەۋگە كۇش سالعان زاڭدىق قۇجات بولىپ تابىلادى.

     ەكىنشى ءبىر ماسەلە – ءداستۇرلى دىندەر ماسەلەسى. ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەنىمەن، حالىقتىڭ بولمىسىنان، تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن بولىنبەيدى. سەبەبى ءدىن – تەك سەنىمدىك ۇعىم ەمەس، ول – رۋحاني مادەنيەت فەنومەنى، حالىقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى. وسى ورايدا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان، ونىڭ قۇرالۋى مەن ساقتالۋى ءۇشىن عاسىرلار بويى قانى مەن تەرىن توككەن، رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرعان، دامىتقان، قورعاعان، ەلدىڭ شەكاراسىن عانا ەمەس، رۋحىن دا ساقتاعان قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ زاڭنامادا ايشىقتالۋى ەشبىر ازاماتتىق قوعام قاعيدالارىنا قايشى كەلمەيدى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءدىن تۋرالى زاڭناماسىنا حالىق مادەنيەتىنىڭ دامۋى مەن رۋحاني ومىرىندە حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ تاريحي ءرولى تانىلاتىنى جونىندەگى تۇسىنىك ەنگىزىلگەن. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا يسلام تەك قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، قازاقستان جەرىندەگى كوپتەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ اتا ءدىنى بولۋىمەن دە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار سوڭعى ءۇش عاسىرلىق تاريحى بىزبەن ورتاق حريستيان دىنىندەگى بىرقاتار ۇلتتاردىڭ سەنىمدىك باعىتى – پراۆوسلاۆيە دە قازاقستان حالقىنىڭ ەلەۋلى بولىگى ۇستاناتىن ءداستۇرلى دىنگە اينالىپ ۇلگەرگەنى – بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى. بۇل شىندىق تا زاڭنامادا لايىقتى كورىنىسىن تاپقان.

     وسى ورايدا ءدىن تۋرالى زاڭنامانى ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىك ماسەلەسىمەن ۇشتاستىراتىن قاعيداتتىق ۇستانىم رەتىندە مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىنداعى «قازاقستاندىقتاردىڭ ءدىني ساناسىن ەلدىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن مادەني نورمالارىنا سايكەس قالىپتاستىرۋ» تالابىن ايتۋعا بولادى. ال ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن ءدىني سانا قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى – بۇكىل حالىقتىڭ جۇمىلا كوتەرەتىن جۇگى ءارى بويىندا ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى بار ءاربىر ازاماتتىڭ ابىرويلى مىندەتى.

دەگەنمەن قازىرگى وزگەرمەلى قوعامدا بارشانىڭ بويىندا بىردەي بيىك رۋحاني اڭسارلار مەن بىرەگەي ۇلتتىق قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋدىڭ ۇنەمى مۇمكىن بولا بەرمەيتىنى تاعى بەلگىلى. اركىمنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى مەن بولمىسىنا جاقىن قۇندىلىقتارى بار، مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا توبىرلىق پسيحولوگيا دەگەن تاعى بار، كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي بيلىكتىڭ كۇشىمەن قۇندىلىقتاردى قابىلداتۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان ەشكىم جوق، سوندىقتان تاڭداۋ ەركى بەرىلگەن تۇلعا فاكتورىنىڭ كوپ جاعدايدا جەتەكشى رول اتقارۋى زاڭدى.

«نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەنگە كەلسەك، زاڭدى قۇبىلىستاردان زاڭسىز سالدارلار تۋىنداماۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك يدەولوگيانى، ەلدىك سانانى تۇعىرلاندىرا ءتۇسۋ، كونەرمەيتىن قۇندىلىقتاردى قايتا بەزبەندەپ، ۇرپاققا ۇسىنۋ، تاربيەنى تال بەسىكتەن باستاپ كۇشەيتۋ قاجەت.

بالا تاربيەسىنە بارشامىز جاۋاپتىمىز

 ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ باعىتىندا ەل بولىپ ەستە تۇتاتىن قاعيداتتاردىڭ ەڭ باستىسى – بالا تاربيەسىنە بارشامىزدىڭ جاۋاپتى ەكەنىمىزدى ۇعىنۋ. قازاق حالقى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنسىز دە، ءدىني باسقارماسىز دا مىڭ جىل مۇسىلمان بولىپ، قۇدايدى ءبىر، پايعامباردى حاق دەپ كەلگەن. سەبەبى ەڭ الدىمەن وتباسى تاربيەسى بەرىك بولدى، ودان كەيىن اۋىل بولسا، قاۋىم بولا ءبىلدى: «بىرەۋدىڭ بالاسى» دەگەن ۇعىم بولعان جوق، تاربيەنى بىرگە بەردى، تەلىسى مەن تەنتەگىن بىرگە تىيدى، ادەت زاڭى مەن ادەپ زاڭى ۇلكەن-كىشى دەمەي، بار قازاققا ورتاق بولدى. بۇگىنگى كۇنى دە ءبىز ەڭ الدىمەن وتباسىلىق تاربيە ينستيتۋتىن جاڭعىرتۋىمىز قاجەت. بالا رۋحاني ءىلىمدى ەڭ الدىمەن وتباسىنان ۇيرەنەدى. ءاربىر اتا-انا تىم بولماسا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءداستۇرلى دىنىمىزدەن، رۋحاني ىلىمدەردەن حاباردار بولىپ، بالالارىنا بەسىكتەن ءسىڭىرۋى قاجەت. بۇل اتا-انانىڭ ءوز رۋحاني قاجەتتىلىگى ءۇشىن دە كەرەك، ەكىنشى جاعىنان، بەينەلى تۇردە ايتقاندا، ءبىز دىنمەن اينالىسپاساق، ءدىن بىزبەن اينالىساتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزدى ۇعىنۋىمىز قاجەت.

     ءدىني وقۋ ورىندارى – رۋحاني تاربيە وشاعى. ولاردى دامىتۋ – ۇلتتىڭ رۋحاني تاربيەسىن ساپالى نەگىزگە كوشىرۋ دەگەن ءسوز. دىنگە ىقىلاس ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسپەك – ويتكەنى ول ادام بولمىسىندا بار قاجەتتىلىك ءارى قاسيەت. وسى ىقىلاستى ءتيىستى ارناعا بۇرۋدىڭ پارمەندى تەتىگى ءدىني وقۋ ورىندارى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ەلىمىزدە اتا ءدىنىمىزدى ۇيرەتىپ، يماني ءىلىم بەرۋدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرى – ءدىني ساۋات اشۋ كۋرستارىنان باستاپ،  قۇران قاريلارىن دايىنداۋ ورتالىقتارى، ءدىني ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەدرەسەلەر، يسلامدىق جوعارى ءبىلىم بەرەتىن «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنە دەيىنگى ارالىقتا قالىپتاستىرىلۋدا. زايىرلى وقۋ ورىندارىنداعى رۋحاني تاربيەگە كەلسەك، ورتا مەكتەپتەردەگى ءداستۇرلى تۇردە وقىتىلاتىن كوپتەگەن گۋمانيتارلىق جانە قوعامدىق پاندەرمەن قاتار ء«دىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى دە باعدارلاماعا ەنگىزىلگەن. جوعارى وقۋ ورىندارىندا اشىلعان ءدىنتانۋ كافەدرالارىن قوسپاعاندا، ەلىمىزدىڭ بارلىق جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءدىنتانۋ كۋرسى تاڭداۋ ءپانى رەتىندە ەنگىزىلدى.

رۋحاني تاربيەنىڭ قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى – ءدىني كىتاپتار

ءيا، رۋحاني تاربيەنىڭ قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى – ءدىني كىتاپتار. ونى شىعارۋعا مەملەكەتتىڭ مۇددەلى بولۋى جانە ۇلەس قوسۋى – ىشكى ساياسات تۇرعىسىنان بولسىن، زايىرلىلىققا ءتان رۋحاني-مورالدىق قاعيداتتار تۇرعىسىنان بولسىن – زاڭدى قۇبىلىس. تۇرعىن حالىقتا تۇراقتى ءدىني سانا قالىپتاسقانعا دەيىنگى تاياۋ ونجىلدىقتاردا بۇل ماسەلە مۇددەلى ەمەس مەكەمەلەردىڭ نەمەسە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قاراۋىنا قالدىرىلماۋى ءتيىس. ۇلت رۋحانياتىن قالپىنا كەلتىرۋدى مەملەكەت قانا جۇزەگە اسىرا الادى.

يسلامنىڭ مايەگى بولىپ تابىلاتىن رۋحاني قۇندىلىقتار ۇلتىمىزبەن بىرگە جاساسىپ، رۋحاني مادەنيەتىمىزدە، اسىرەسە ادەبيەتىمىزدە ۇنەمى كورىنىس تاۋىپ وتىرعان. ويتكەنى ادەبي تۋىندىلار – ۇلت رۋحىنىڭ ايناسى. سوندىقتان اتا ءدىنىمىز بەن رۋحاني باستاۋلارىمىزعا ورالۋدىڭ ەڭ جاقىن جولى ادەبيەت ارقىلى وتەدى. ءبىزدىڭ بۋىندى كوركەم ادەبيەت تاربيەلەدى. ءبىز تاريحىمىزدى دا، سالت-ءداستۇرىمىزدى دە، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى دا، رۋحانياتىمىزدى دا  كوركەم ادەبيەت ارقىلى تانىدىق. ءومىردىڭ سۇرقاي شىندىعى قاجىتاتىن ادام رۋحى كوركەم شىندىقتى قاجەتسىنەدى. ونىڭ ورنىن ەشبىر عىلىم دا، بۇقارالىق  اقپارات قۇرالى دا باسا المايدى. كوركەم ادەبيەتتىڭ وقىلماۋى – ۇلتتىق رۋحتىڭ جۇتاۋى، ۇلتتىق بولمىستان ايىرىلۋدىڭ باسى.

ء«دىن دەگەنىمىز – ناسيحات» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ ءحاديسى بار. يدەولوگيا دەگەنىمىز دە – ناسيحات. كوركەم ادەبيەتتى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ عالامتورداعى تەجەۋسىز اقپاراتتار اعىنىنا قارسى قيمىلدىڭ الىس تا بولسا جاقىن جولى بولىپ تابىلادى. قوعامدىق ومىردە قۇقىقتىق نورمالار مەن الەۋمەتتىك-مورالدىق ء(دىني) نورمالاردىڭ قايشى كەلۋى ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. الەۋمەتتىك-مورالدىق نورمالاردى ساقتاۋ كوبىنە كوپ ار-وجدانعا جۇكتەلەدى. مۇندايدا قوعامدى تەپە-تەڭدىككە كەلتىرۋدە ءسوز ونەرى ارقىلى جۇرەتىن ۇلتتىق تاربيە باستى رول اتقارادى.

ءدىن ماسەلەسىن ءتىل ماسەلەسىنەن بولەك قاراستىرماۋ كەرەك. ءتىلدى تىرىلتسەك، ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى تىرىلتەمىز. ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ۇلتتىق بولمىستى، ۇلتتىق مىنەزدى تىرىلتەدى. قازاق ءوز مىنەزىنە ورالسا، ەشقاشان شەتىن ءدىني كوزقاراستارعا بوي الدىرمايدى. سەبەبى قازاق – مامىلەگەر (تولەرانتتى) حالىق، ونىڭ بولمىسىندا شەتىن كوزقاراسقا بەيىمدىلىك جوق.

     ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگى – ۇلت بولاشاعىنىڭ كەپىلى. ءدىني مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ توعىسقان تۇسى دا وسى. دىنارالىق كەلىسىم مەن مادەنيەتتەر ۇندەستىگى اياسىندا قول جەتكىزگەن ەڭ باستى جەتىستىگىمىز – جيىرما ءۇش جىلدىق ىشكى تۇراقتىلىق ەڭ الدىمەن مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني ءتىنىنىڭ بەرىكتىگىنە بايلانىستى قالىپتاسقانى بەلگىلى. سوندىقتان ەلدىك مۇددەنى تۋ ەتكەن حالىق رەتىندە بولاشاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلىككە نەگىزدەلگەن وسى رۋحاني ءتىندى السىرەتىپ الماۋعا كۇش سالۋىمىز قاجەت.

اينۇر ابدىراسىلقىزى

Abai.kz