سىبايلاس-جەمقورلىق دەرەكتەرىنىڭ كوپتىگى، ەكونوميكاداعى الاياقتىقتىڭ بەلەڭ العاندىعى، ادىلەتسىزدىك پەن ۇرلىق-قارلىقتىڭ اسقىنىپ بارا جاتقاندىعى ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك. مۇنىڭ ءوزى ەلدىڭ تاعدىرىنا ءىس جۇزىندە زاڭدى-زاڭسىز جولمەن بايلىققا كەنەلگەن وليگارحتاردىڭ ىقپالى زور ەكەندىگىن اڭعارتادى. مۇنداي جاعدايدا الەۋمەتتىك ساياساتتى قالاي بەلگىلەمەك كەرەك. ەكونوميكانى قانداي كۇش العا سۇيرەمەك؟ الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندەپ قىمباتشىلىقتىڭ قىسىپ بارا جاتقانىن ءبارىمىز سەزىنسەك تە ودان شىعۋدىڭ جولدارىن ەشكىم ناقتى كورسەتىپ بەرىپ وتىرعان جوق.

ارينە، جاسالىپ جاتقان باعدارلامانى ساناپ بىتپەيسىڭ. بىراق، ناتيجەسىنە كەلگەندە كۇمىلجىپ قالامىز. ونى ءوز كەزەگىندە ەلباسى دا سان رەت وتكىر سىنعا الدى.

اكىم-قارالار نەمەسە مينيسترلەر ءبىر ورىننان كەلەسىگە اۋىسقاندا ء«وز كومانداسىمەن» بارىپ، بۇرىنعىلاردى ىعىستىراتىندىعىنىڭ سەبەبىن جۋىقتا پارلامەنت الدىندا مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنا جاۋاپتى اگەنتتىك توراعاسى  قايرات قوجامجاروۆ شىنايى بولمىسىمەن ءدال سيپاتتاپ بەرگەندەي بولدى. ول مۇنداي «كوماندالىق» ءتاسىلدىڭ استارىندا جەمقورلىقتىڭ ءىزى جاتقانىن اشىق ايتتى.

راسىندا، قازىر جوعارى لاۋازىمدىق قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ اراسىنان جەمقورلىقتان اۋلاق، ارى تازا جانداردى تابۋ قيىنعا سوعاتىن شىعار. كۇنى كەشە قاراعاندى وبلىسىن باسقارعان ەكس اكىمنىڭ كۇدىكتى رەتىندە تۇتقىندالۋى دا جەمقورلىقپەن بايلانىستىرىلىپ وتىرعان جوق پا؟ ولاي بولسا، شىنىمەن دە ەلباسى ءوزى ايتقانداي «شەتىنەن ءبىر-بىرلەپ قولىنان جەتەكتەپ سوتقا اپارا بەرۋگە» بولاتىن شىعار.

جۇمىسپەن قامتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، تاۋار ءوندىرۋ، قىزمەت كورسەتۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ سەكىلدى ەلدىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەلەرىن قاعاز جۇزىندە عانا كەرەمەت كورسەتكىشتەرمەن الاۋلاتقانىمىز بولماسا، ءىس جۇزىندە سىن كوتەرمەيتىن حالدەمىز. جاعدايلارى بىزدەن كوش ىلگەرى جۇرت دابىل قاعىپ جاتسا، ءوزىمىزدى الەمدەگى ەڭ باي ەلدەر قاتارىنا قوسىپ «بىزدە ءبارى بار» دەپ ماقتانۋدان الدىمىزعا جان سالار ءتۇرىمىز جوق.

ءتىپتى ونىمىز از بولعانداي، دەپۋتاتتار الدىنا بارعان ءبىر ءمينيسترىمىز شەتەلدىك مامانداردى سالىقتان بوساتۋ، ولارعا بيۋدجەتتەن ارنايى جەڭىلدىك جاسالۋى كەرەكتىگىن ايتىپ جومارتسىدى. سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ بيۋدجەتتە اقشا تىم كوپتىك ەتىپ، بۇلار تاۋىسا الماي وتىر ما دەپ ويلاپ قالا جازدايسىڭ. ولاي دەيىن دەسەڭ، وليگارحتاردىڭ ۇرلاپ اپارىپ، شەتەلگە تىققان لاس كاپيتالدارىن جۋعان اقشادان سالىققا پالەن قارجى تۇسكەنىن ايتىپ قۋانىپ جاتادى. مۇنىسى ەندى، ورتاق قازاننىڭ ورتايىپ، تيىن-تەبەن تاپپاي قىسىلىپ وتىرعان ەلدىڭ تىرلىگىن اڭعارتادى. ءبارى شىم-شىتىرىق، ەشتەڭەسىن ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ.  

ءبىر انىعى، قازىرگى جاعدايدا ورتاق قازاننان قانشالىقتى مول قارپىپ جەپ قالساڭ، سونشالىقتى ءال-اۋقاتىڭ كوتەرىلىپ، قازىنادان ۇرلاۋدىڭ ارقاسىندا بايۋعا بولاتىنداي ۇعىمنىڭ قالىپتاسقانى راس. كەرىسىنشە، «ۇرلىق ءتۇبى قورلىق» دەگەندى ۇعاتىن كۇن تۋسا يگى ەدى. مايلى جىلىكتىڭ باسىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ كوبىنىڭ قانداي جولمەن بايىعانىن بۇگىنگى كۇنى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جاعدايعا جەتتىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ 23 جىلى بىزگە نە بەردى دەگەندى حالىق سۇرايتىن، وعان شىنايى جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن ۋاقىت كەلە جاتىر. ەشتەڭە دە، ەشقاشان سۇراۋسىز، جاۋاپسىز قالمايتىنىن ەسكەرسەك، ونىڭ دا ءبىر ەسەبى بولار.

جالپى ءار قازاق ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن قىمبات ەشتەڭە جوق دەيتىن بولساق، ەل مەن جەردىڭ بايلىعىن ءبىلىم-پايىمىمەن، مورالدىق قۇندىلىقتارىمەن قوسا تۋ تالاپايىن شىعارۋىنا جول بەرمەسە كەرەك. حالىقتىڭ جايبىراقاتتىعى مەن جايباسارلىعىنىڭ سالدارىنان بۇگىنگە دەيىن باي مەن كەدەيدىڭ اراجىگى بارعان سايىن الشاقتاپ بارادى. بۇل ارينە، بۇكىلالەمگە ءتان ءۇردىس بولعانىمەن حالقى از، جەرىنىڭ استى مەن ءۇستى بايلىققا تولى،  ءبىز سەكىلدى مۇنايلى ەلدەر ءۇشىن كەدەيشىلىككە جول بەرمەۋگە مۇمكىندىك زور.

الايدا، قازىرگى كەڭ ءورىس العان جۇمىسسىزدىق، قوعامنىڭ جەگى قۇرتىنا اينالعان سىبايلاس-جەمقورلىق پەن اسقىنعان پاراقورلىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك حالىقتىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىندىگىمەن قاتەرلى.

ەڭ سوراقىسى، عىلىم سالاسىن دامىتۋعا بولىنەگەن قىرۋار قارجىنىڭ جەلگە ۇشىپ جاتقانى بولاشاق ءۇشىن اسا قاتەرلى جاعداي. ماگيسترلىك، دوكتورلىق دارەجەلى ماماندار دايىنداۋعا ارناپ، جىل سايىن ءبىرشاما قوماقتى قارجى بولىنەدى. قازىر كەيبىر ۇلتتىق دەلىنەتىن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بولىنگەن مەملەكەتتىك گرانتتىق ورىنداردى ساۋدالايتىن جاعدايعا جەتىپپىز.

رەسمي دايەكتەلمەگەن دەرەك كوزدەرىنىڭ مالىمدەۋىنە قاراعاندا بەلگىلى ءبىر سالاعا ماماندانۋعا ءتيىس بولىنگەن گرانتتىق ورىنداردىڭ ءبىرىن ماگيسترانتتىققا تالاپكەرگە 4000 اقش دوللاردان، PhD گرانتىن 10 مىڭ دوللاردان ساۋدالاۋعا استىرتىن كىرىسىپ، سونىڭ ارقاسىندا قالتاسىن قالىڭداتىپ العان ءبىر دەكانسىماق  بوي كورسەتىپتى. ونى ۇستازدار ۇجىمى بىلگەنىمەن، الگى دەكان تاپقان «ولجاسىن» پرورەكتورمەن ءبولىسىپ وتىراتىندىقتان ەشقايسى اۋىز اشا المايدى-مىس. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ەشكىمنەن شاعىم ءتۇسۋىن كۇتپەي-اق ونداي ار-ۇياتتان بەزگەندەردىڭ  كولدەلەڭ تابىستارىنا تۇگەندەۋ جۇرگىزىپ، قۇرىقتاۋ جاعىن ويلاستىرعاندارى ابزال.

«دانىككەننەن قۇنىققان جامان» دەمەكشى، عىلىم سالاسىن جەمقورلىقتىڭ لاس مي باتپاعىنا اينالدىراتىن ونداي پىسىقايلاردى ءبىلىم وردالارىنىڭ ماڭىنا جولاتپاۋعا ءتيىسپىز عوي، نەگىزى!

كەدەيشىلىكتىڭ تاعى ءبىر نەگىزگى كىلتى – بارعان سايىن ءورشىپ بارا جاتقان ينفلياتسيا مەن كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ اقىلعا سىيمايتىن پايىزدىق وسىمدەرىندە بولىپ تۇر. وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ 23 جىلعى سەنىمى مەن ۇمىتىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ وتىر.  بارشا قازاق ەل تاۋەلسىزدىگىنە بارىنشا سەنگەن، ودان جاقسىلىق كۇتكەن. ەندى، قايدا كەتىپ بارا جاتقاندىعىن باجايلايتىن، ويلاناتىن جاعدايعا جەتتى. تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ، ونى باياندى ەتىپ ۇستاپ تۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى بارعان سايىن وتكىر سەزىلىپ وتىر. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، الەۋمەتتىك تەڭدىكتى، ادىلدىكتى قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز.

كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ قارنى توق، يىعى ءبۇتىن، قولايلى باسپانالى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. ەگەر ونى جاساي الماسا، نەسىنە حالىقتىڭ تولەگەن سالىعى ەسەبىنەن جالاقى الىپ، نەسىنە وزگەدەن كوپ ارتىقشىلىقتاردى يەلەنىپ، نە ءۇشىن اباجاداي اپپاراتتا شىرەنىپ، جان-جاعىن قورعاۋشىلارمەن قورشاپ، قىمبات كولىكتە شالقايىپ وتىر. اراسىندا، ەل يگىلىگىنە جۇمسالۋعا ءتيىس قارجىنى ۇرلاپ، ونىسىن شەت ەل اسىرىپ تىعۋعا، ىسكەر جانداردىڭ بيزنەسىنە رەيدەرلىك جاساپ تارتىپ الۋعا، ءتىپتى، ونىسى از بولعانداي اتىپ ولتىرۋگە كىم قۇقىق بەردى؟ وسى ما، ءبىزدىڭ جەتكەن جەرىمىز؟!

ءبىز دەموكراتيالىق زايىرلى قوعام قۇرۋدى كونستيتۋتسيا ارقىلى بەكىتكەن ەلمىز. مۇنداي قوعامدا مەملەكەتى ءوز تۇرعىندارىنىڭ ىشەر اسى مەن كيىم-كەشەگىن، باسپاناسىن ساتىپ الۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىراتىن جۇمىس ورنىمەن قامتۋعا ءتيىس بولسا كەرەك. وسى ماسەلەنى شەشكەننەن كەيىن بارىپ، ساياسات، ەكونوميكا، گەوساياسي ماسەلەلەر جونىندە اڭگىمە ايتىپ، حالىقارالىق ءىس شارالار ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن شىعار.

دەموكراتيالىق زايىرلى قوعام تۋرالى قاعيدالارعا زەر سالساق، وندا «حالىقتى الدا، قازىنا ۇرلا، مەملەكەتتىڭ بولگەن ءبىلىم گرانتىن ساۋدالا، ەلىڭدى تونا، الاياقتىق جولمەن وليگارح بول» دەگەن ءسوز جوق. قازىر جۇرتتىڭ كەيبىر بولىگى وسىنداي ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبارىن دەموكراتيادان كورىپ، ستالينيزم مەن ونىڭ قاندى قىرعىنىن اڭسايتىن نوستالگياعا بوي ۇرا باستادى. شىن مانىندە، دەموكراتيا دەگەنىمىز ادامگەرشىلىك پەن ادىلدىكتى، تەڭدىك پەن بوستاندىقتى تۋ ەتەتىن ادامي قۇندىلىق. ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ 23 جىلىندا ءبىز وسى ۇردىستەردى قالىپتاستىرا الدىق پا؟     

ءسوز جۇزىندە ءال-اۋقاتىمىز پالەن ەسە ارتتى دەلىنگەنىمەن، حالىقتىڭ 50 پايىزدان دا كوبى كەدەيشىلىكتىڭ قامىتىپ كيىپ وتىر.  دەس بەرمەي تۇرعان ينفلياتسيا مەن بانكتەردىڭ پايىزدىق ءوسىمى جوعارى نەسيەسىنە قۇل بولعانداردىڭ سانى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. ال، ۇرلىقتارىن زاڭداستىرىپ، لاس كاپيتالدارىن جۋدىرىپ العان ازعانا بايلاردى ايتىپ، اۋىزدى اۋىرتپاي-اق قويالىق.

ەكونوميكالىق ءوسىمىمىز كەرەمەت دەپ ايتىلعانىمەن الەمدە باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم ءوندىرىپ، العا شىعىپ كەتكەن ەشتەڭەمىز تاعى جوق. كەرىسىنشە، سىرتقى قارىزعا بەلشەمىزدەن باتىپ، ونىڭ ءوسىمى جىل وتكەن سايىن ءوسىپ كەلەدى. ەندى، وسى بەتىمىزبەن كەتە بەرسەك، ازعانا ۋاقىتتا سىرتقى قارىزدىڭ ەل ازاماتتارىنىڭ اربىرىنە شاققاندىعى كولەمى ونشاقتى مىڭ دوللاردان دا اسىپ كەتەر.  

قوعامدى قاتىگەزدىك جايلاپ بارا جاتقاندىعى دا الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى. ەسىرتكىگە ەلىرگەندەر مەن ماسكۇنەمدەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە ءبىلىم ورداسىندا سىنىپتاسىن قولىنداعى قالامىمەن اياۋسىز شانشىپ و دۇنيەگە اتتاندىرعان سوراقىلىق تا كەزدەستى. كامەلەتكە تولماعان جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى مۇنداي كەلەڭسىزدىككە مەكتەپ ۇجىمى، سىنىپتاس دوستارى قالاي جول بەرىپ وتىر؟ بالالار اراسىنداعى داۋ-دامايعا، كەلىسپەۋشىلىككە باسۋ ايتاتىن ءبىر سانالى ازاماتتىڭ سول ورتادان تابىلماعانى ما؟

قوعامداعى نەمقۇرايدىلىق پەن بەزبۇيرەكتىكتىڭ سالدارى اقىر اياعىندا ونەكى مۇشەسى ساۋ جاس بالعىننىڭ قىرشىننان قيىلۋعا دەيىن اكەلىپ سوقتىرىپ جاتىر. قازىر بالالارىن تاڭەرتەڭ ساباققا جىبەرگەن ءاربىر اتا-انا ۇرەي قۇشاعىندا كۇن كەشەتىن بولدى. ونداي جاعدايدا جۇمىستا دا بەرەكە بولا ما؟

جۇمىس دەمەكشى، قازىر استىق ەككەنىمىزبەن عانا ماقتانباساق، وزگە نە قالدى بىزدە؟ جەر قويناۋىن اقتارىپ قازبا بايلىقتى تۇگەسۋگە جاقىندادىق. مۇنايىمىزدىڭ دا مۇڭى كوبەيىپ تۇر. ءۇمىت ارتقان كەن ورىندارىمىزدىڭ ءبىرازى قاڭتارىلىپ تۇر. ءۇش كۇندىك عۇمىرى بار كاسىپورىندى اشۋىمىزدان جابۋىمىز جىلدام. حالىقتىڭ كۇنكورىسىنىڭ كوزى بولىپ وتىرعان قارا بازار ورتەنسە، قاراپايىم ساۋداگەرگە سوقىر تيىن وتەيتىن ءتىرى جان تابىلمايدى. سويتە تۇرا استاناداعى مەگا ويىن-ساۋىق ورتالىعىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپاسا دا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن قارجى ءبولىپ، ورىنسىز جارىلقاپ تاستاماققا  تىرىشتانامىز.

توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەڭشارلاردى تاراتقاندا اتا كاسىبىمىز ءتورت تۇلىك مالدىڭ قۇنىن ءبىر قويدى ءبىرلى جارىم سابىن مەن ءبىر قاپ ۇننىڭ دەڭگەيىنە دەيىن ءتۇسىرىپ اۋىلدىڭ توز-توزىن شىعارعان ەدىك. ەندى، جەر قويناۋىن اقتارىپ، وزەن-سۋلارىمىزدى لاستاپ، قۇرعاتىپ بىتىرەتىن ءتۇرىمىز بار.  1990-جىلدارى قاڭىراپ بوس قالعان وندىرىستەردىڭ ورنىنا ەشتەڭە سالىنبادى. قازىر سالىندى دەلىنىپ جۇرگەندەردىڭ نە ءوندىرىپ، كىمدى جارىلقاپ جاتقانىن تۇسىنۋدەن دە قالدىق.

الەم ەلدەرىنىڭ كوبى وزدەرىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىساندارىن جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا بەتالدى ۇستاتا سالمايدى. ال، ءبىز كوبىن جەكەگە بەرىپ قويدىق. ەندى، ونىڭ باعاسىن بىلگەندەرىنشە ءوسىرىپ، جۇرتتىڭ قالتاسىن قاعىپ جاتسا، قوعامداعى تۇراقتىلىققا كەپىلدىك بەرە المامىز با؟

اراق پەن تەمەكىدەن باسقا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ءونىمى جوق ەلدى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى دەپ قاشانعى ءوزىمىزدى الدارقاتامىز.   شەتەل كومپانياسىندا جۇمىس ىستەيتىن ءوز وتانداستارىمىزدىڭ الاتىن ەڭبەكاقىلارى سول ۇجىمنىڭ جات جۇرتتىق جۇمىسشىلارى الاتىن جالاقىسىمەن سالىستىرعاندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىعى تۋرالى وكپە ناز ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولدى.

ءبىزدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدا ۇلتتىق مۇددە ەڭ الدىڭعى قاتارعا قويىلۋعا ءتيىس. ال، شيكى زاتقا عانا نەگىزدەلگەن، مۇنايعا باي بولا تۇرا جانارمايعا مۇقتاج، ەنگىزىلىپ جاتقان وندىرىستىك تەحنولوگياسى شامالى ەل دامۋدىڭ قاي شەتىندە جۇرگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار.

ء سوز سوڭىندا ايتارىمىز، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا قۇرعاق ۋادەلەر مەن ورىندالمايتىن ءتۇرلى باعدارلامالاردان گورى ناقتى ءىز قىزمەت، جۇمىس ورىندارى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازاماتتار عانا كەرەك.

قۋاندىق شاماحايۇلى

 Abai.kz