«اقساقالى ەلدىڭ بولماسا، جاستارى بولار ديۋانا» دەگەن ەكەن قازاقتىڭ داۋىلپاز اقىنى ماحامبەت وتەمىسۇلى. ءبىز بۇگىن اقىلمان اقساقالداردىڭ ازدىعىنان، ءدالدىرىش شالداردىڭ كوپتىگىنەن دۇنيە قۋعان ديۋانا بولدىق. بۇرىنعىنىڭ اقساقالدارى ەل مەن جەردىڭ تاعدىرىنا ارالاساتىن، داۋدىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، تورەلىگىن ايتاتىن، جاستارى ىزدەپ بارىپ باتاسىن الاتىن... «اقساقال» دەگەن ابىرويدىڭ اسقار بيىك شىڭى ەدى. ال بۇگىنگى كۇننىڭ شالدارى قۇتىرعان، اقساقالى جۇتىلعان، قارتى كوپ، قارياسى جوق زامان بولدى. ساقالىن ساۋدالاپ شاپان الاتىن، ابىرويىن شاشىپ، اقشا تاباتىن، «شالسىڭ» دەسەڭ شالقاسىنان تۇسەتىن، اقساقال دەۋگە اۋزىڭ بارمايتىن، وزدەرىن «ارداگەرمىز» دەپ سانايتىن، قىرما ساقال، كەمپىر بەت، جادىگوي-جانتىق شالدار كوپ. بىراق، مەملەكەتتىڭ اتاعى مەن داڭقىن سولار الادى، ومىراۋىنا كوتەرگەنشە «شىلدىرلاعىن» تاعادى، اكىمدەردىڭ اۋزىن باعادى، ءسويتىپ بيلىككە جاعادى.

ارينە، ءومىر بولعاسىن اق پەن قارا، ەل بولعاسىن جاقسى مەن جامان بولارى حاق. اقساقالدارىمىز مۇلدەم جوق ەمەس، بار، بىراق ساۋساقپەن سانارلىق قانا. سونىڭ ءوزىن ارداقتاي الماي جۇرگەن جوقپىز با؟ سونداي ابىرويىنا داق تۇسىرمەي، حالىقتىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە بولەنگەن، اقساقالىمىزدىڭ ءبىرى - الاشتىڭ دەسەم اسىلدىق بولار، ادايدىڭ ابىز اقساقالى – جەتىباي جىلقىشىۇلى جايىندا ءسوز قوزعاماقپىن.

سەبەبى مەن سول جەتىباي اقساقالدىڭ سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن ىنىلەرىنىڭ ءبىرىمىن. جەتەكەڭ سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى دانا كىسى. ول -اداي ەلىنىڭ 500 جىلدىق تاريحىن جيناقتاعان شەجىرەشى عالىم. ول،- «باتامەنەن ەل كوگەرەر» اتتى وبىلىستىق بايقاۋدا باس جۇلدە العان ماڭعىستاۋدىڭ باتاگوي اقساقالى. ول - 1965 جىلى  اتاقتى كومپازيتورى  ءشامشى قالداياقوۆ پەن اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆتەردىڭ باتاسىن الىپ، تۇڭعىش رەت «اقەركە اقجايىق» ءانىن ورىنداعان جەز تاڭداي ءانشى. ول - حالقى قينالعاندا قاسىنان تابىلعان، اتالى سوزىمەن قامىققان جۇرتىن جۇباقان، ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەندە حانعا دا، داتىن ايتىتقان ەل اقساقالى.

  «باتىردى جاۋدا، ءبيدى داۋدا سىنايسىڭ»، «ناعىز دوستىڭ قادىرىن باسىنا سىن تۋعاندا بىلەسىڭ، اقساقالدىڭ بەدەلىن ەل باسىنا كۇن تۋعاندا كورەسىڭ» دەگەن ەكەن بۇرىنعى وتكەن اتالار.     مەن جەتىباي اعانىڭ قادىرىنە 2011 جىلعى 16-17 جەلتوقسانداعى جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى قىرعىن كەزىندە كوزىم جەتتى.   سول وقيعا كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىق كورسەتتى. انشيىندە، «ەلىم» دەپ ەڭىرەپ، «حالقىم» ۇرانداتىپ جۇرەتىن بيلىكتىڭ «ارداگار» شالدارى پوليتسيا قالقانىنىڭ ارتىنا تىعىلىپ، ەلىن سوزبەن كىنالاۋمەن بولدى.

ال، جەتىباي اعا باستاعان ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ اقساقالدارى جيناپ الىپ، سول كۇندەرى ەلباسىنا ۇندەۋ جولداپ: «قازالى بولعان شاڭىراققا قولداۋ»، «جارالى بولعان ازاماتتارعا» كومەك سۇرادى. «جالالى بولىپ قامالعاندار بوستاندىق بەرىلسىن!» دەپ  حات جازدى،

 ازاماتى وققا ۇشىپ قارا جامىلعان شاڭىراقتارعا بارىپ، اقساقالدىق باسۋ ءسوزىن ايتىپ ەلىن جۇباتىپتى.

   جاڭاوزەن مەن شەتپە وقيعاسى بويىنشا جالالى بولىپ قامالعان ازاماتتىردىڭ اقتاۋداعى سوتىنا كۇن قۇرعاتپاي بارىپ تۇراتىن. سوندا جەتەكەڭ: «سوتقا ىقپالىمىز بولماسا دا، قاماۋدا وتىرعان بالالارىمىزدىڭ كوڭىلىنە مەدەۋ، قينالعان اتا-اناسىنىڭ كوڭىلىنە دەمەۋ بولىپ، ەلدىگىمىزدى بىلدىرەيىك» دەيتىن. حالىق، جەتىەكەڭ باستاعان ەل اقساقالدارىنا ريزا بولدى.                                      

  شاڭ باسقان شەجىرەلەر جارىققا شىعار كۇن قايدا؟!

    ءبىز، ەندى ج.جىلقىشىۇلىنىڭ شەجىرەشىلىك، جازۋشىلىق قىرىنا توقتالايىق. جەتىباي اقساقال 90-جىلداردىڭ باسىنا دەيىن مادەنيەت، ەسەپ سالاسىندا ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردى. ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، وتكەن تاريحىن تۇگەندەپ، ءار اتا ءوز شەجىرەسىن جازا باستاعان كەزەڭدە ەل ازاماتتارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جەتىباي اعا  حالىق اقىنى ساتتىعۇل جانعابىلۇلىنىڭ شىعارمالارىن جيناقتاپ، كىتاپ ەتىپ باسۋعا كىرىسەدى. جەتەكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا «شەجىرە، كىتاپ جازۋ سول كەزدە باستالدى» دەيدى. اقساقال جىرما جىلعا جۋىق ۋاقىتىن شىعارماشىلىققا ارناپ، وسى جىلدار ىشىندە بىرنەشە كىتابى جارىققا شىقتى. اتاپ ايتار بولساق ولار:                                                                 

1. «جىرداريا» اقىن-جىرشىلار شىعارمالارى. 1995 ج. «اقتاۋ» باسپاسى.

2. «امانات» س.جانعابىلۇلىنىڭ جىر جيناعى. 1996 ج. الماتى قالاسى. «ەر-داۋلەت» باسپاسى.

3. «دالا ساحناسىنداعى ءدۇبىر» 2008 ج. الماتى قالاسى. «نۇرلى الەم».

4. «قايىرتپاي كەتكەن قاشاعان» 2011 ج. الماتى قالاسى. «جازۋشى».

بۇلار كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققاندارى عانا. الايدا، اقساقالدىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان، قولدىڭ قىسقالىعىنان جاريالانباي، قولجازبا كۇيىندە شاڭ باسىپ ءالى جاتىر. اتاپ ايتساق:

1. «اداي شەجىرەسى» 5000 مىڭ بەت

2. ء«تىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» 1000 بەتتىك جيناق.

3. «مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديستەرى» 2000 حاديسكە توپتاسقان 170 بەتتىك جيناق.

4. «رابعۋزيدىڭ ىزىمەن. تىرشىلىكتىڭ باستالۋى» ۇلىق پايعامبارلار تۋرالى اڭىز-ءافسانالار 325 بەتتىك جيناق.

5. «اتا كورگەن وق جونار» ماڭعىستاۋ مالشىلارى تۋرالى. 300 بەتتىك جيناق.

6. ء«سوز مۇراسى – حالىق قازىناسى» 210 بەتتىك بىرنەشە تاقىرىپقا توپتاسقان 5000 ماقال-ماتەل.

7. «التىنبەك سارسەنبايۇلى» جونىندەگى جيناق.

8. «جاڭاوزەن مەن شەتپە. 2011 جىل 16-17 جەلتوقسان. قاندى قىرعىن» جيناعى.

9. «جيعان-تەرگەن» 250 بەتتىك جيناق.                                 

10. «ومىردە قالعان ءىز بار «ونەر» دەگەن» 250 بەتتىك جيناق.                                            

     بۇدان باسقا دا بىرنەشە ەڭبەكتەرىن اۋداندىق مۇراجايعا تاپسىردى. وسىنشاما مول ەڭبەكتى جاياۋ ەل ارالاپ جيناقتاپ، قول ماشينكا مەن جازىپ شىعۋ قانشاما كۇش قۋاتتى تالاپ ەتەدى. ءارى پايعامپار جاسىنان اسقان قارياعا وڭاي ەمەس. اتتەڭ تەك اقساقالدىڭ ەڭبەگىن باعالاي بىلەتىن ازاماتتار بولماي تۇرعانى وكىنىشتى-اق.

ج.جىلقىشىۇلىنىڭ بار جيناعىن ءبىر ماقالاعا سىيعىزىپ، وقىرمانعا  تانىستىرۋ مۇمكىن ەمەس، دەگەنمەن ەكى كىتابىنىڭ تاريحىنا توقتالىپ وتەيىن.

ءبىرىنشىسى، ء«تىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» اتتى ەڭبەگى (1000 بەت). بۇل جيناقتا ابىل، نۇرىم، اقتان، قاشاعان، ارالباي، وسكىنباي، ساتتىعۇل، سۇگىر باستاعان 45 اقىن اتالارىمىزدىڭ ءسوز مۇرالارى ەنگەن. جيناق، ماڭعىستاۋ اقىندارىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. كىتاپ قازىر كومپيۋتەرگە تەرىلىپ دايىن تۇر، بىراق كىتاپقا دەمەۋشى جوق.                                                                                                                         
بىراق، بيىلدىڭ وزىندە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى ا.ايدارباەۆتىڭ قولداۋى مەن جەرگىلىكتى اقىن- جازۋشىلاردىڭ 50 تومدىق جيناعى جارىققا شىقتى. وعان ەل بولىپ قۋاندىق، وكىنىشكە وراي، ج.جىلقىشىۇلىنىڭ بۇل كىتابى جيناققا  ەنگەن جوق. بۇل جارىلقاۋعا اكىمنىڭ بوساعاسىن كۇزەتىپ جۇرگەن «ارداگەر» شالدار مەن جاس اقىن بالداردىڭ جىرلارى ەندى. ناعىز ەل تاريحى دالادا قالدى. ارينە وعان وبلىس باسشىسىنىڭ قاتىسى جوق، كەمشىلىك ءوز اۋلىمىزدىڭ ازاماتتارىندا بولىپ تۇر.

ەكىنشىسى، 12 تومدىق «اداي شەجىرەسى»  بۇل تاريحي شەجىرە كىتاپتى اقساقال 1994 جىلى باستاپ، 2004 جىلى جازىپ اياقتاعان بولاتىن. سول ۋاقىتتان بەرى قارجىنىڭ جوقتىعىنان اقساقالدىڭ جەكە ارحيۆىندە شاڭ باسىپ، ءالى جاتىر. بۇل جيناقتا اتامىز ادايدان باستاپ دۇنيەدەن وتكەن ميلليوننان اسا اتالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى جاريالانىپ وتىر. كىتاپ تەك ادام اتتارى جازىلعان شۇبالانقى شەجىرە عانا ەمەس، بەس عاسىردىڭ تاريحىن بايان ەتكەن قۇندى قازىنا. وندا اداي اتادان تاراعان ءباحادۇر باتىرلار، قايىرتپاي كەتكەن اقىندار، ەل باستاعان كوسەمدەر، ءسوز باستاعان شەشەندەر، ءانشى- جىرشىلار، كۇيشىلەر، كورىپكەل-ەمشىلەر، اۋليەلەر، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان اڭشىلار، تاستان ءتۇيىن تۇيگەن تامشىلار، زەرگەرلەر، شىمىراۋ قازعان قۇدىقشىلار، مەشىت ۇستاعان مولدالار، قارا قىلدى قاق جارعان بيلەر، جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن بالۋاندار، ات باپتاعان سەيىستەر، شەجىرەشى شالدار، تاريحتان ۇمىتىلىپ ءوشىپ بارا جاتقان وقيعالار – ءبارى كەڭ كولەمدە قامتىلعان.

وسىنشاما مول قازىنانى جيناۋ، ونى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارۋ اقساقالعا وڭاي بولعان جوق. بۇل ەڭبەكتى جازۋ جولىندا جەتەكەڭ، قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تەگىس ارالادى. سونىمەن قاتار تاجىكستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قاراقالپاق ەلىن، رەسەيدىڭ كورشى وبلىستارىنداعى اعايىندارعا بارىپ وسى كىتاپتى  جيناپ شىقتى.

 وسىنشاما مول قازىنا، كىتاپ بولىپ تولىق شىقپاعاسىن كورىنگەننىڭ قولىندا كەتىپ جاتىر. اقساقالدىڭ جانىنا باتاتىنى، جۇرەگىن اۋىرتاتىنى دا وسى.

تالاي «مەن» دەگەن قاراجاتى بار ازاماتتار، «جەتىەكە، بۇل كىتاپتى شىعارامىز» دەپ ۋادە بەرىپ كەتسە، كەيبىرەۋى «قاتىرامىن» دەپ قولجازبانىڭ كوشىرمەسىن قۇشاقتاپ الىپ كەتتى. بىراق سول كەتكەننەن مول كەتىپ وتىردى، قايتىپ ورالمادى.

ءبىر كۇنى ««اداي تايپاسى» دەگەن كىتاپ شىعىپتى» دەگەن ءسۇيىنشى حاباردى ەستىپ ەل بولىپ قۋاندىق. «اپىرىم-اي، كىم كومەكتەستى ەكەن؟.. كىم دە بولسا ازامات ەكەن» دەستىك. كىتاپ قولعا تيگەنشە اسىعا كۇتتىك. جيناق قولعا تيگەن بويدا كوڭىلىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. نەگە؟ كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا اۆتورى «سايىن نازاربەكۇلى» دەپ تۇر. «اۋ، سوندا جەتەكەڭ قايدا؟» دەيسىڭدەر عوي، جەتىباي اقساقال سايىن ىنىسىنەن كەيىن «قوسىمشا» اۆتور ەكەن. «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» دەگەن، وعان دا كوندىك، «ادايدىڭ تاريحى جارىققا شىقسا بولدى» دەستىك. سويتسەك، بار قىزىعى ارتىندا ەكەن. بۇدان 10 جىل بۇرىن سايىن نازاربەكۇلى جەتىباي جىلقىشىۇلىنىڭ 12 تومدىق جيناعىن «دەمەۋشى تاۋىپ شىعارتامىن» دەپ الىپ كەتىپ، ارادا 10 جىل وتكەن سوڭ، 12 تومدىق جيناقتى 8 كىتاپقا سىيدىرىپ، «ارتىعىن» ءار جەرىنەن كەسىپ قيدىرىپ، باستىرىپتى. «جاقسى ءان ەدى، مۇرىنى پۇشىق قور قىلدى» دەمەكشى. ارمانداپ كۇتكەن كىتاپتى، ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي قىلىپتى. سايىن اعامىز الگى كىتاپتى 1000 دانەمەن شىعارىپتى. 960 دانەسىن Cايىننىڭ ءوزى الىپ،  جەتەكەڭنىڭ «ادال ەڭبەگىڭ، ماڭداي تەرىڭ» دەپ 40 ءتۇيىرىن بەرىپتى. قالعانىنىڭ قىزىعىن ءوزى كورىپتى. اقساقال بۇل جيناقتى جازۋعا قانشا ۋاقىتى سارپ ەتتى دەسەڭشى، توگىلگەن  تەردىڭ، قاجىرلى ەڭبەكتىڭ  وتەۋى وسى بولعانى ما؟

ءبىز وسى قانداي حالىقgىز؟. سوندا ءبىز 75 جاستاعى جەتىباي جىلقىشىۇلى كىتابىنا اقشا سۇراپ مەنىڭ الدىما كەلگەن جوق دەپ جۇرە بەرەمىز بە؟ مەن بىلەتىن جەتەكەڭ ەشكىمنىڭ الدىنا بارىپ الاقان جايىپ بارمايدى.  

 كەشە جەتىباي اقساقالمەن تاعى دا جولىقتىم، بىراق ءوزى جونىندە ماقالا جازىپ جاتقانىمدى ايتقانىم جوق. ايتسام رۇقساتىن بارمەس ەدى.   قال-جاعدايىن سۇرادىم. سوندا اقساقال: «اينالايىن، مەن جاسارىمدى جاسادىم، ءومىردىڭ اششى-تۇششى ءدامىن دە تاتتىم. حالقىما بار بەرەرىمدى جازىپ قالدىردىم. اللا ەندى ەل-جۇرتىمنىڭ، بالا-شاعامنىڭ جاماندىعىن كورسەتپەي الدارىندا يمانمەن السا دەيمىن» دەدى. جەتىباي اقساقال كوزى تىرىسىندە تالاي جىلعى ەڭبەگىنىڭ، كىتاپ بولىپ جارىققا شىققانىن كورۋى كەرەك. ماقالا ەل ازاماتتارىنا وي سالار دەگەن ۇمىتتەمىن. ولاي جاساي الماساق، ەلدىگىمىزگە سىن، ازاماتتىعىمىزعا ءمىن بولارى ءسوزسىز!

جانىبەك قوجىق

Abai.kz