سايات ىبىراي: جاستارىمىزدىڭ «يت» بولىپ جاتقانىنا – بارلىعىمىز كىنالىمىز
سايات مۇراتۇلى ىبراەۆ تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحينكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ "تەوريالىق جانە قولدانبالى مەحانيكا" كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، "سەنىم.ءبىلىم.ءومىر" قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ الماتى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى. ول تومەندە جاريالىنىپ وتىرعان سۇحباتىندا «ءدىني الاۋىزدىققا ۇلاسىپ كەتپەۋدىڭ جالعىز جولى - ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا قايتا ورالۋ»، - دەيدى.
- سىزگە دە ايان. ادامزات بالاسى ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىنە سەنەدى. بىراق سول جاراتۋشىنى تانۋ ارقالاي. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سوڭعى ون جىلدىڭ بەدەرىندە جاراتۋشى تۋرالى وزىندىك تانىم، باعىتىنا جانە ۇستانىمدارىنا قوعامدى يلاندىرعىسى كەلەتىن ءدىني تانىمدىق توپتار پايدا بولىپ جاتىر. وسىنداي ءدىني توپتاردىڭ دىتتەگەنى نە دەپ ويلايسىز؟
- قۇدايدى تانىسام دەپ تالپىنعان ويشىلدار ەجەلدەن كەلە جاتىر. «مەن دۇنيەدە نە ءۇشىن ءجۇرمىن؟ مىنا دۇنيە وزىنەن-ءوزى جارالدى ما، اللا جاراتتى ما؟» دەگەن سۇراق كوكەيىندە ۇيالاماعان پەندە جوق شىعار دۇنيەدە. سونىڭ ىشىندە تانىمنىڭ جولى دەپ سۇرادىڭ. ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەن كەزدە ەجەلدەن كەلە جاتقان، پايعامبارلاردان ميراس بولعان تانىمنىڭ وزىندىك جولى بار ەدى.
«زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى،
ولارعا كەزەگىمەن ءنابي كەلدى.
قاعيدا، شاريعاتى وزگەرسە دە،
سايات مۇراتۇلى ىبراەۆ تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحينكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ "تەوريالىق جانە قولدانبالى مەحانيكا" كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، "سەنىم.ءبىلىم.ءومىر" قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ الماتى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى. ول تومەندە جاريالىنىپ وتىرعان سۇحباتىندا «ءدىني الاۋىزدىققا ۇلاسىپ كەتپەۋدىڭ جالعىز جولى - ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا قايتا ورالۋ»، - دەيدى.
- سىزگە دە ايان. ادامزات بالاسى ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىنە سەنەدى. بىراق سول جاراتۋشىنى تانۋ ارقالاي. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سوڭعى ون جىلدىڭ بەدەرىندە جاراتۋشى تۋرالى وزىندىك تانىم، باعىتىنا جانە ۇستانىمدارىنا قوعامدى يلاندىرعىسى كەلەتىن ءدىني تانىمدىق توپتار پايدا بولىپ جاتىر. وسىنداي ءدىني توپتاردىڭ دىتتەگەنى نە دەپ ويلايسىز؟
- قۇدايدى تانىسام دەپ تالپىنعان ويشىلدار ەجەلدەن كەلە جاتىر. «مەن دۇنيەدە نە ءۇشىن ءجۇرمىن؟ مىنا دۇنيە وزىنەن-ءوزى جارالدى ما، اللا جاراتتى ما؟» دەگەن سۇراق كوكەيىندە ۇيالاماعان پەندە جوق شىعار دۇنيەدە. سونىڭ ىشىندە تانىمنىڭ جولى دەپ سۇرادىڭ. ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەن كەزدە ەجەلدەن كەلە جاتقان، پايعامبارلاردان ميراس بولعان تانىمنىڭ وزىندىك جولى بار ەدى.
«زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى،
ولارعا كەزەگىمەن ءنابي كەلدى.
قاعيدا، شاريعاتى وزگەرسە دە،
تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى»، - دەمەك، بۇل جەردە اباي اتامىز زامانعا بايلانىستى، دۇنيەگە ارقيلى جاڭالىق ەنۋىنە، وزگەرۋىنە بايلانىستى قاعيدات، شاريعاتى دا وزگەرىپ وتىرعانىمەن، اللانى تانۋدىڭ جولى وزگەرگەن جوق دەپ وتىر. ەندى، كەزەگىمەن نابيلەر - جاڭاعى پايعامبارلار كەلدى. سوڭعى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) كەلدى. ەندى ءبىز كىمگە قاراپ اقيقاتتى سۇرايمىز دەگەن كەزدە بىرەۋلەر ايتادى: «ەڭ اۋەلى، اللانىڭ كالامى قۇراننان، سوسىن حاديستەن، پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىنەن تانيمىز. باسقا بىزگە ەشنارسەنىڭ قاجەتى جوق»- دەيتىندەر شىقتى. وندا مادەنيەت قايدان تۋادى؟ وندا نەگە عۇلاما، دانىشپانداردارعا بەرگەن قاسيەتتى قۇداي بىرەۋگە بەرەدى، بىرەۋگە بەرمەيدى؟ «شەبەردىڭ قولى ورتاق، شەشەننىڭ ءتىلى ورتاق» دەگەندەي، مىسالى، ءماشھۇر ءجۇسىپ سياقتى شايىرلاردى قۇداي تاعالا نەگە دۋالى اۋىز قىلىپ، ارنايى قاسيەت بەرىپ جاراتادى دەگەن سۇراق تۋرادى. مىنە، بۇل جەردەگى اڭگىمە - پايعامبارلىق توقتاعاننان كەيىن ءۋالايات ينستيتۋتى كەلگەندىگى تۋرالى. ءۋالايات دەگەن اۋليەلەر كوشى. ياعني پايعامبار ەتالون بولسا، ەندى سول كىسىنىڭ تانىپ، بىلگەن دەڭگەيىندە اللانى تانۋدىڭ جولىن ۇيرەتكەن اۋليەلەردىڭ كوشى بولادى. ول كوش ءاردايىم ءبىر ءىزدى، ءبىر مەكتەپ بولىپ جالعاسىپ كەلەدى.
پەرىشتە ءتورت مۇقارراپ حاقيقاتتان,
ءتورت پايعامبار جول اشقان ماعريپاتتان.
ابۋباكىر، عۇمار، عۇسمان، ازىرەت عالي
ولار ءدۇر ۇلگى شاشقان تاريقاتتان.
شاريعاتتىڭ ءتورت يمام تۇتقان جەرى،
تۇگەندەۋگە كەرەك-ءتى ەردىڭ ەرى.
كامىل ءمۇرشيد ەتەگىن تۇتپاعاننىڭ
«بولادى،- دەپ ايتادى، - شايتان ءپىرى».
دەيدى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز.
قازىر ءبىزدىڭ دىنگە دەگەن تانىم جولىمىز اشىلعاننان كەيىن ەكىۇداي جول شىقتى. ءبىزدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزگە، باعا جەتپەس ءدىني تانىمدىق مۇرالارىمىزعا شەكەسىنەن قاراپ: «ەي، مىنانىڭ ءبارى بيدعا - بەرتىندە جاسالعان. اسىرەسە قازاقتىڭ جولى - قوجا احمەت ياسساۋيدەن باستالعان جول، ونىڭ بىزگە قاجەتى جوق. بۇل تۇركىلەردىڭ شامانيزممەن ارالاسقان، وزدەرى ويلاپ تاپقان بىرنارسەسى. ودان دا ءبىز، انا-ا-ا-ا-ۋ، پايعامبار زامانىنا قايتا ورالايىق، ودان كەيىنگى ءۇش ۇرپاقتىڭ جولى دۇرىسى ەدى، ودان كەيىنگىنىڭ بارىندە كۇمان بار» دەگەن ءبىر ءدۇدامال جول ۇسىنىعىسى كەلەدى. بۇل جول سالافيزم دەپ اتالادى. ياعني اناۋ باستاپقى پايعامبار زامانىنا قايتىپ بارايىق دەگەن جەلەۋمەن بۇكىل مادەنيەتتى، ءداستۇردى بىت-شىتىن شىعاراتىن قۇرال. ولاردىڭ دىتتەگەن ماقساتى نە دەگەن كەزدە، اللانى تانۋدىڭ «تازا يسلام» جولىن جەلەۋ ەتىپ، بۇكىل حالىقتى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن ايىرۋ. وسىنداي ءبىر توپتار بار.
ودان باسقا دا توپتار كوپ. اركىمنىڭ ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى بار وزىنە ايان. بىرەۋ قۇدايدى اقشا تاۋىپ جولىم اشىلا ما دەپ ىزدەپ ءجۇر. بىرەۋ اباي، شاكارىم اتالارىمىز سياقتى جۇرەك كوزىمىز اشىلىپ، ادام سياقتى ءومىر سۇرەر مە ەكەنبىز دەپ ىزدەپ ءجۇر. بىرەۋلەر بىرەۋلەردىڭ ساياسي ويىنىنىڭ قول شوقپارى بولىپ ءجۇر. بىرەۋ ونى ءبىلىپ ءجۇر، بىرەۋ ءوزى بىلمەي ءجۇر.
ەڭ باستىسى، ءدىن ۇيرەتۋشىلەر بىزگە نە ماقساتپەن كەلىپ جاتىر دەگەنگە ءبىز ءبىر-اق كريتەري تۇرعىسىنان قاراۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن، ول - ۇلتتىق مۇددە. ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەنى سان عاسىرلىق مادەنيەتىمىزدى بايىتا الا ما، الدە جوققا شىعارىپ، توزدىرۋعا اكەلە مە؟ ولاردىڭ ءدىني تانىمى، ماسەلەن، ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا قايشى كەلمەي مە؟ اباي اتامىزدىڭ ايتقاندارىنا سايكەس كەلە مە؟ بولماسا اناۋ سىر سۇلەيلەرىنىڭ نەمەسە ماڭعىستاۋدىڭ سىرشى-جىراۋلارىنىڭ ايتىپ كەتكەندەرىنە جۋىق كەلە مە؟ ياعني ءبىزدىڭ قولىمىزدا بال مەن ۋدى اجىراتاتىنداي «لاكمۋس قاعازى» بار، ول - ءتول عۇلامالارىمىز كوتەرىلگەن پايىم دارەجەسى. مىنە، وسى تۇرعىدان قاراcاق، قاتەلەسپەيمىز. ايتپەسە، «ويباي، قۇراننىڭ حاليفا التاي اۋدارماسىنان باسقا قازاقشا اۋدارماسى جوق ەكەن»، يا بولماسا كراچكوۆسكيدەن، نەمەسە ۆالەريا پوروحوۆادان ارتىق ەشكىم اۋدارعان جوق دەگەن دەپ، «اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ» ەندى قانشا وتىرامىز؟ «ەندى قايتتىك؟!» دەيتىن ەشتەڭە جوق - مەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، ءياساۋيدىڭ اۋدارماسىنداعى قۇراندى كۇندە وقيمىن. ونداي قۇران بار دەسەم، سەنبەيدى. ال، ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز ايتادى:
«جاقسىنىڭ ءوزى ولسە دە، ولمەيدى اتى،
ءماشھۇردىڭ جۇرتقا تانىس جازعان حاتى.
ولەڭ دەپ قاراپايىم قاپى قالما،
قۇداي ءسوزى، قۇراننىڭ پەرۋاتى»، - دەيدى. ولەڭ دەگەن ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، ءسوز توركىنىنە بويلاساق، احۋندىق - ءدىني دارەجە، اقيقاتتى جىرلاۋ ءۇشىن ءيجازات-رۇقسات كەرەك! ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، مىنە، وسىنشا اۋىر! سوندىقتان ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز ۇسىنىپ وتىرعانىم - قۇراننان تاۋىپ، جۇرەگىمنەن وتكىزگەن مەنىڭ سىرلارىم دەيدى.
- ءسىز اتاپ وتكەن ءدىني عۇلامالار جانە اباي، شاكارىم بولا تۇرا قازاقتىڭ ءدىني سەنىمى ءالى كۇنگە ارالاس. مىسالى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «اتا-بابامنىڭ ارۋاعى قولداسىن» دەيمىز دە، ءبىر ۋاقتا مەشىتكە بارىپ، «و، اللا بەرە گور»، دەپ جاراتۋشىعا جالبارىنىپ جاتامىز. بىراق ءدىني سەنىمىنىڭ ارالاس بولىپ كەلۋىنە قاراماستان قازاق ءوز ىشىنەن ءCىز ولەڭدەرىن مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان ءماشھۇر ءجۇسىپ سەكىلدى ءدىني عۇلامالارعا قارسى شىقپاعان. الايدا، ەكەۋى ەكى توبەنىڭ باسىندا تۇرعان سياقتانادى.
- بۇل جەردە ەكى ءتۇرلى نارسە بار. باعزى زامانعى تۇركىلىك تاڭىرشىلدىك جانە باسقا دا نانىم-سەنىمدەرىمىزگە يسلامنىڭ ەرەكشە ىقپالى بولدى. بۇل جەردە ەڭ باستىسى، تاڭىرشىلدىك - مونوتەيستىك ءدىن بولعاندىعى انىق. ياعني جاراتۋشىنى ءبىر دەپ تانىعانبىز. سودان يسلامنىڭ ساف قاينارىنان سۋسىنداعان ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىز قالىپتاستى. اراپتار كەلىپ، ءبىزدىڭ مىسىمىزدى قۇرتىپ، تۇقىرتىپ جىبەرگەن دەگەنگە مەن كەلىسە المايمىن. اقىلمەن ولشەپ، سىنادىق، قابىل ەتتىك، دامىتىپ، وربىتتىك. ءتىپتى جاۋحاري سىرلارىن اشىپ، يسلام الەمىن عانا ەمەس، ادامزات بالاسىن بايىتا بىلدىك. مەن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ تاريحىن م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ۇيرەنگەن مامان رەتىندە ايتاتىن بولسام، قازىرگى زامانداعى بارلىق دەرلىك تەحنيكا، تەحنولوگيا عىلىمدارىنىڭ نەگىزى ءبىزدىڭ تۇران توپىراعىنان باستاۋ العان. سوندىقتان ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءدىني تانىمى يسلامنىڭ بيىك دارەجەسىنە جەتە الماعان دەگەن پىكىر جاڭساق.
جالپى قازاقتىڭ ءدىني تانىمى شالا دەگەن تۇسىنىك جالعان دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىزدى زەرتتەۋشى باز بىرەۋلەر يسلامدى قازاقي دۇنيەتانىمىمىزعا قارسى قويىپ، ادەت-عۇرىپ زاڭىمىزبەن «توبەلەستىرىپ قويۋدى» دىتتەگەن، قولدان انتاگونيزم جاساعان. ال بۇل جالعان تۇسىنىكتەر ساياسي يسلام مەن فۋندامەنتاليستىك يدەيالاردى ناسيحاتتاۋشىلار ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال بولدى. سەبەبى ولار جاستارىمىزدى «سەندەردىڭ اتا-بابالارىڭ جاحيل-نادان بولعان» دەپ سەندىرە وتىرىپ، اداسۋشىلىقتان الىپ شىعاتىن جالعىز التەرناتيۆا رەتىندە «تازا يسلامدى» جەلەۋ ەتەدى. مەن ايتار ەدىم، قازاقتىڭ ءدىني تۇسىنىگى، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ويشىلدارىنىڭ ءدىني تانىمى وتە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلە العان. كەرەك دەسەڭىز، قازىرگى يسلام عالىمدارى رەتىندە بىزگە ۇسىنىلىپ جۇرگەندەردىڭ ەشقايسىسى اباي مەن شاكارىمنىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ دەڭگەيىنە جەتە المايدى. كەرىسىنشە، ياساۋيگە باعا بەرگەن كەزدە «تۇركىلىك ءداستۇردى يسلامنىڭ قاعيدالارىمەن ۇيلەستىرە ءورىپ شىعارعان» دەگەن عىلىمي ورتادا ءبىراۋىزدان قابىلدانعان اقيقات قازاقتىڭ وي دۇنيەسىنە انتاگونيزمنىڭ جات ەكەندىگىن، ۇيلەسىم مەن جاراستىققا ۇمتىلۋشىلىق باسىم ەكەنىن كورسەتەدى. مىنە، قازاقتىڭ ءدىني تانىمى. سوندىقتان، قازاقتىڭ يسلامي تۇسىنىگى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولعان.
قازاق ارۋاققا تابىنعان دەگەنگە كەلسەك، ول دا جالعان تۇسىنىك. ارۋاققا، ولىگە دەگەن قۇرمەت ءبىزدىڭ قازاقى بولمىسىمىزدىڭ ۇلكەن ءبىر بولشەگى. ودان قازاقتى ءبولىپ الا المايسىڭ. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيدى قازاق. ونىڭ يسلامعا ەشقانداي دا قارسى جەرى جوق. ءدىنىمىزدىڭ باستاۋ كوزى، وزەگى - قۇراندا وعان دالەل جەتكىلىكتى. ءبىرىن عانا كەلتىرسەك، مۇحاممەد سۇرەسىنىڭ 19-اياتى «ءوزىڭنىڭ كۇنالارىڭا، ءارى ءمۇمىن ەر، ءمۇمىن ايەلدەردىڭ كۇنالارىنىڭ جارىلقانۋىن تىلەۋدى» ءامىر ەتكەن. ال پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) ميعراجعا شىعاردا اقسا مەشىتىندە پايعامبارلار ارۋاعىمەن كەزدەسىپ، ەكى باس ناماز وقىعان. نامازدان بۇرىن پايعامبارلار ءبىر-بىرلەپ كەلىپ، وزدەرىن تانىستىرعان. بۇل كەزدەسۋ جايى حاديستەرگە ارقاۋ بولعان. «ناۋادير ءال-ميعراج» كىتابىنان وقۋعا بولادى. ەگەر ءدال وسى تۇسىنىك يسلامعا قارسى بولسا، قازاق ورتاسىنان شىققان تالاي ءدىني عۇلامالار مۇنى بىزگە ەسكەرتەر ەدى عوي! ءتىپتى، مادەنيەت دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى وسىدان باستالادى. ياعني اتا-اناعا، اتا-باباعا، ونىڭ دۇنيەتانىمىنا، ۇلگى قىلىپ قالدىرعان مۇراسىنا دەگەن قۇرمەت. بۇدان ارتىق قانداي مادەنيەتكە قۇرمەت بولۋى مۇمكىن؟!
مىنە، ءدال وسى «قازاق ارۋاققا تابىنعان» دەگەن نارسەنى جەلەۋ ەتىپ، ءبىزدى داستۇرمەنەن مادەنيەتتەن ۇزگىسى كەلەتىن توپتار بار. ءسويتىپ، ءبىزدى ءوز مادەنيەتىمىزدەن جەرىتۋدى كوزدەگەندەردىڭ دىتتەگەن ۇلكەن ماقساتى بار. ولار: «نۇح پايعامباردىڭ زامانىندا اتا-بابا جولى دەپ نۇح پايعامبارعا قارسى شىقتى عوي. سول كەزدە ولاردى قۇداي تاعالا قۇرتتى عوي. سوندىقتان، ءبىز دە اتا-بابا دەمەي، تازا يسلامنىڭ جولىمەن جۇرمەسەك، كۇنىمىز قاراڭ بولادى»، دەپ قورقىتىپ، ءبىزدى ءداستۇرلى تانىمىمىزدان ايىرعىسى كەلەتىن كۇشتەر بار. ولار بۇگىن وسىنداي اڭگىمە ايتسا، ەرتەڭ ۇلتتىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە كەرەگى جوق دەپ ايتادى. ايتىپ باستادى دا. «مەملەكەت دەگەن ينستيتۋت قۇراندا جوق» دەپ تەلەديداردان مالىمدەگەندەردى بىلەمىز. قۇدايعا شۇكىر، ولاردىڭ بۇل ىسىنە توقتاۋ سالۋعا ءبىزدىڭ قوعامدىق بىرلەستىك ۇلكەن جۇمىس ىستەدى. سول ءۇشىن جەكە باسىمىزعا، وتباسىمىزعا قاۋىپ تونگەن ساتتەر دە بولدى. قازىر ولار اياعىن اڭداپ باساتىن بولدى.
ال، ەندى ناماز وقىعانىنا ءۇش كۇن، دارەت العانىنا ءتورت كۇن بولعان، مۇسىلمانشىلىقتى بەلۋاردان ساقال قويۋ دەپ تۇسىنەتىن كەيبىر باۋىرلارىمىزعا، جوعارىداعىداي قازاقتىڭ ءدىني تانىمى شالا بولعان، ارۋاققا تابىنعان، نادان بولعان دەگەن اڭگىمە ايتىپ جۇرگەندەرگە تاڭ قالاتىنىم: سوندا ياساۋيدەن بەرى سەگىز ءجۇز بويى سوپىلىق داستۇردەن قول ۇزبەگەن اتا-باباسى اقىماق، نادان بولعاندا، ول اقىلدى بولىپ قايدان شىعا كەلدى؟! اسپاننان سالبىراپ ءتۇستى مە دەرسىڭ!
- قازاق ماقال-ماتەلدەرىنە قاراساڭىز، قۇراندى تۇيىندەپ بەرىپ وتىرعانىن بايقايسىز. ونى ەل بۇگىنگە دەيىن قولدانىستان تاستاماعان ءارى سونىمەن تاربيەلەنىپ كەلە جاتىر. سوندا وسى كەيىنگى جىلدارداعى كەرىتارتپا تانىم قايدان شىقتى؟
- قازاقتىڭ يسلامي تۇسىنىگى قاتە بولعان دەگەندى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ كەلە جاتىر.
- ءبىزدىڭ ۇلتتىق قورعانىشتىق قابىلەتىمىزدىڭ تومەن كەزىندە دەيسىز عوي؟
- ارينە. ويتكەنى، ءبىز ۇلتتىق تامىرىمىزدى جوعالتىپ العانىمىز راس. ءبىر جاعىنان مۇنى زاڭدى قۇبىلىس دەپ قاراۋعا بولادى. تاۋەلسىزدىك العان كەزدە شەكارا اشىلدى، ءدىن-مۇسىلمان ەلدەرمەن قاۋىشتىق، مەككەگە جول اشىلدى دەپ ءبارى لاپ قويدى. بۇل - ءبىزدىڭ وتارلىق ەزگىدەن بوساپ شىققانىمىزعا قاراماستان دىنگە دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ قانشالىقتى كەرەمەت ەكەنىن بىلدىرەدى. مىسالى، بالا كەزىمدە اجەم اتامنىڭ ەسكى قۇرانىن اشىپ، اراسىنان جىرتىلىپ، سارعايعان، قاعاز دەگەن اتى عانا بار ءبىر قاعازدى الىپ شىعىپ، «مىناۋ قاجى اتالارىڭ مەككەدەن الىپ كەلگەن ءمادينانىڭ سۋرەتى» دەپ كورسەتكەندە ءبىزدىڭ دە بالا جۇرەگىمىزدىڭ تۇكپىرىندە ىستىق ىقىلاس، ىزگى قۇرمەت سەزىمى وياناتىن. الگى قاعازداعى سۋرەت نە تاۋ ەكەنى، نە ءۇي ەكەنى بەلگىسىز بولسا دا، قول جەتپەس قيالداعى ءبىر ارمانداي، شەتىندەگى ەمىس-ەمىس كورىنەتىن ارابشا ارىپتەر تاپ كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى جازۋداي كورىنەتىن. الگى قاعازداعى نە تاۋ ەكەنى، نە ءۇي ەكەنى بەلگىسىز ءبىر نارسە. مىنە، بۇل دەگەنىڭىز دىنگە دەگەن حالىقتىڭ قۇرمەتى، ناعىز شىنايى ىزەت. قۇداي تاعالا ايتادى: «ماعان سەندەردىڭ عيباداتتارىڭ، شالعان قۇرباندىقتارىڭ جەتپەيدى، سەندەردىڭ ىقىلاستارىڭ جەتەدى» دەيدى. سوندا اتا-اجەمىز بىزگە توزىعى جەتكەن سۋرەت ارقىلى قاجەتتى دۇنيەنى ساقتاپ، قۇدايعا دەگەن ىقىلاستى بويىمىزعا سىڭىرگەن ەكەن عوي. مىسالى، ءتىپتى عىلىمي ورتانىڭ ءوزى دە كەزىندە سيريادان، مىسىردان كەلگەن ازاماتتاردى «قاسيەتتى جەردەن كەلدى» دەپ تورگە شىعارىپ، سول نە ايتسا دا، سوزىنەن استارلى سىر تاپقىسى كەلىپ، سونىڭ بۋىنىنا جىعىلاتىن. بۇل جەردە ەكى نارسە بار. ءبىرى - وزىڭدە جوقتاي، وزگەدە عانا بارداي، وزگەنىڭ تاباعىنا كوز ساتىپ جالتاقتاۋ، ياعني قۇلدىق پسيحولوگيا. ال، جاقسى جاعى - قازاقتىڭ دىنگە دەگەن نيەتىنىڭ تازالىعى، اقتىعى. مىنە، وسىنىڭ ەكەۋىن دە cىرتتان كەلىپ جاتقان كۇشتەر جاقسىلاپ تۇرىپ پايدالاندى! سارالاپ قاراپ وتىرساق، سىرتتان كەلىپ ءدىن ۋاعىزداۋشىلاردان ءوزىمىزدىڭ ءدىني عۇلامالارىمىزدىڭ ايتىپ كەتكەن سىر شۋماقتارى اناعۇرلىم قۇندى. قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىنە، كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ءسىڭىپ كەتكەن ءدىني تانىم تامىرى وتە تەرەڭ - ءبىزدى مىنا تىعىرىقتان الىپ شىعاتىن وسى دەپ سەنەم!
- اڭگىمە بارىسىندا ايتىپ وتكەن ءدىني توپتار مەن سىرتتان كەلگەن ءدىني كۇشتەر ۇلتتىڭ قورعانى بولۋعا تىرىسىپ، ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەگەن ءتۇر تانىتادى. وسىنداي كۇشتەر مەن توپتاردىڭ نەگىزى ءبىر بولماعانىمەن فورماسى باسقا. وسى جونىندە ىندەتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى؟
- تۇپكى ماقساتتارى - ءبىزدى ۇلتتىق تامىرىمىزدان اجىراتۋ. ءوز تامىرىنان قول ۇزگەن حالىقتان ويىنا كەلگەنىن ىستەۋگە بولاتىنىن ولار جاقسى بىلەدى. مۇنىڭ بارلىعى اراب الەمىنەن كەلىپ جاتقانمەن، جوسپارلاردىڭ بارلىعى باسقا الەمنەن كەلىپ جاتىر. ولار يسلامدى ساياسيلاندىرىپ، گەوساياسي ويىندارىندا قولجاۋلىققا اينالدىرۋدا. سالافيتتىك، ۋاحابيتتىك يدەيالاردى ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر كىمنىڭ ويىنىن ويناپ، كىم ءۇشىن جانىن قيۋعا دايىندالىپ جۇرگەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى. ول ساياسيلاندىرىلعان دوكترينالار اللا ءۇشىن ەمەس، باسقا بىرەۋلەردىڭ قالاۋىمەن جاسالعانىن ولار بىلمەيدى. جالپى، پرولەتارلاردىڭ بىرىگۋ يدەياسىن جەلەۋ ەتكەن قىزىل ۇراندى كوممۋنيستەر مەن قازىرگى يسلام اتىن جامىلعان راديكالداردىڭ اراسىندا ۇلكەن ۇقساستىق بار. سەبەبى سوۆەت وكىمەتىنىڭ دا ماقساتى ۇلتتىق تامىردان ايىرۋ بولاتىن. الىپ يمپەريالار بۇل ساياساتىنا ءالى دە ادال. سول ءۇشىن دە ۇلتتىق مۇرانى ساقتاۋ قاجەت. ول - حالىقتىڭ جانى، ەلدىڭ رۋحى. مىنە، حالىقتى ۇلتتىق وزەگىنەن سىلىپ السا عانا، تاناۋىن تەسكەن تايلاقتاي عىپ جەتەكتەپ كەتۋگە بولاتىنىن بىزگە كەلىپ جاتقان ءدىن تاراتۋشىلاردىڭ، سىرتقى كۇشتەر مەن توپتاردىڭ يدەولوگتارى وتە جاقسى بىلەدى. مۇنىڭ ءتۇپ ماقساتىن ايت دەسەڭىز وسى. مىسالى، قازىر رەسەي ەتنومادەني قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە ءبىرىنشى ورىنعا شىعارىپ وتىر. بۇل شەشەنستان مەن داعىستاندا بولعان ساياسي يسلامنىڭ ىقپالىنان تۋعان ماسەلەلەردى زەرتتەپ بارىپ، رەسەي عالىمدارى وسىنداي تۇيىنگە كەلىپ وتىر. ال امەريكانىڭ فۋتۋرولوگ عالىمدارى «ەگەر ءبىز ءداستۇرلى حريستياندىق قۇندىلىقتارىمىزعا بەكەم بولماساق، جالپى ەۋرواتلانتتىق وركەنيەت رەتىندە جويىلىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس» دەپ، 60-70-جىلداردان بەرى دابىل قاعىپ كەلەدى. سوندىقتان، بۇل نارسەلەردى بىرەۋدى قورقىتىپ، ۇركىتۋ ءۇشىن نەمەسە باسقا دا ءبىر ماقساتپەن ايتىپ وتىرعان جوقپىز، بۇل قاۋىپ - ناقتى قاۋىپ. ال، ەندى ءبىزدىڭ گەوساياسي جاعدايىمىزدى ويلاپ كورىڭىز - قانشاما دىندەردىڭ، قانشاما مادەنيەتتەردىڭ، قانشاما ساياسي ويىنداردىڭ تۇيىسىندە تۇرمىز. سول ءۇشىن ەڭ الدىمەن بۇل ماسەلەنى ەل بولىپ ويلانۋىمىز كەرەك.
- قازاقستاننىڭ ەتنومادەني قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋىن قايدام، ەسەسىنە الەم دىندەرىنىڭ باسىن قوسىپ جيىن وتكىزىپ جاتادى.
- ول جامان نارسە ەمەس. ءسىز بىلەسىز بە، ءبىزدىڭ قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ءابجاد» كلۋبىندا تاياۋدا قازاق ەرتەگىلەرىن تالداعان ءبىر وتىرىس بولدى. قازاقشا جاسالعان مۋلتفيلمدەردى تالدادىق. سوندا «قاڭباق شال» دەگەن ەرتەگىدەگى «مىنا تاستى داۋگە قاراتىپ تۇرىپ اتىپ جىبەرسەم، اسپان اينالىپ، جەرگە تۇسىرە مە ەكەن قايتەر ەكەن» دەپ تۇرعان قاڭباق شال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ سانا ءتيپىن كورسەتەدى. وسىنداي ماكسيماليزم كەز-كەلگەن قازاقتا بار. ءوزى كۇنىن كورە الماي، ولمەلى كۇيدە وتىرىپ، الەمنىڭ تاعدىرىن شەشكىسى كەلەدى. قازاق وسى كۇيىندە وتىرىپ، الەمدى باقىتتى ەتكىسى كەلەدى. سونىڭ ىشىندە «مىنا بايعۇستار ازىپ بارا جاتىر عوي، وسىلارعا قايتىپ كومەكتەسسەك ەكەن» دەپ، امەريكاعا دا جانى اشيدى. سوندىقتان، بارلىق دىندەرگە قامقور بولعىسى كەلەتىنىمىزگە تاڭدانباي-اق قويىڭىز. بۇل ءبىر جاعىنان كوشپەندى ادامنىڭ ءوزىن الەمنىڭ الدىندا جاۋاپتىمىن دەپ سەزىنەتىن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قىزىقتى ءبىر سانا ءتيپى. مىسالى، ەۋروپادا 18-19 عاسىرلاردا ادامداردىڭ ازاماتتىق ساناسىن وياتۋ جولىندا ۇلكەن مادەني قوزعالىستار بولدى. ءبىزدىڭ ءداستۇرلى نانىم-سەنىمىمىزدە «مەندە بولماسا دا، ەل دە بولسىن»، «ەركەك توقتى قۇرباندىق» دەگەن تۇسىنىكتەر ەجەلدەن بار. قازاق ءۇشىن قارا باستىڭ قامىن عانا كۇيتتەيتىن سانا تۇسىنىكسىز. بۇل - ءدىني سانانىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتكەندىگىن كورسەتەدى.
مىسالى، مايلىقوجا بىلاي دەيدى:
«عالىمداردىڭ جازىلعان كىتابىندا،
تاعدىرعا جازىلعان ءىس بولادى-مىس.
دەپ ايتقان مىڭ رەتتىك اجىلىكتەن،
ارتىق دەپ ەلگە قىلعان ءبىر ءادىل ءىس».
ياعني مىڭ رەت قاجىلىققا بارىپ كەلگەننەن شىن نيەتىڭمەن ەلگە جاساعان ءبىر جاقسىلىعىڭنىڭ ساۋابى مىڭ ەسە ارتىق دەپ وتىر. بۇل قازاقتىڭ ناعىز ءدىني تانىمىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. دەمەك، ءدىني يسلامنىڭ تۇپكى ماقساتى - ساقال قويىپ، بالاعىڭدى كەسىپ تاستاپ، كەبىنىڭدى سۇيرەتىپ ءجۇرۋ ەمەس. شاكارىم اتامىز ايتقانداي:
«ءدىن ادامدى ءبىر باۋىر قىلماق ەدى،
ونى بۇزىپ دۇشپاندىق قارۋ جاسار.
ءسويتىپ، بۇزىپ، ءبۇلدىرىپ ەسىل ءدىندى،
ءدىن دەسە بىلىمدىلەر تۇرا قاشار» دەيدى. مىنە، بىزگە وسىنداي كەسىرلى ءدىندى، شاكارىم اتامىزدىڭ فيلوسوفياسىندا ايتىلاتىن شاتاق ءدىندى اكەلىپ جاتقاندىقتان، اقىلى بار، ەسى بار ازاماتتىڭ ءبارى ءدىن دەسە تۇرا قاشاتىنى وسىدان. ەگەر سەنە الساڭىز، بۇنىڭ تۇپكى ماقساتى - ادام بالاسىن دىننەن بەزدىرۋ.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان «شاتاق دىنگە» تويتارىس بەرۋدىڭ جولىن نەگە تابا الماي وتىرمىز؟
- ءبىزدىڭ كوبىمىز كەشەگى توتاريتارلىق سانانىڭ بويىمىزعا ءسىڭىرىپ تاستاعان ستەرەوتيپىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بارىنە مەملەكەت كىنالى نەمەسە ءبارىن ۇكىمەت شەشۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ال، ءبىزدىڭ قازاقى سانامىزدىڭ تۇرعىسىنان الىپ قاراعان كەزدە وسى بولىپ جاتقان نارسەلەرگە ءبارىمىز كىنالىمىز. جاستارىمىزدىڭ سالافيت، ۋحيت-سۋحيت، نەشە ءتۇرلى «يت» بولىپ جاتقانىنا جاستارىمىز دا، ۇلكەندەرىمىز دە - بارلىعىمىز كىنالىمىز. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىز جانە ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بۋىن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جاستاردىڭ كوپشىلىگى دىنگە بەت بۇرىپ، مەشىتكە اعىلادى دەپ كۇتكەن جوقپىز. ءبىز مۇنداي جاعدايعا دايىن ەمەس ەدىك. جاستارعا قاي باعىتتا ءجۇرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، نۇسقاپ بەرە العان جوقپىز. مۇنىڭ ءبارى سودان بولعان نارسە.
ەگەر ءبىز بۇل ماسەلەدەگى جاۋاپكەرشىلىكتى قابىلداساق، وندا كەيبىر اعالارىمىز ايتىپ جۇرگەندەي ءدىني تانىمى جوعارعى دەڭگەيدە قالىپتاسقان زيالى ەليتا كەرەك. مىنە، سولار وسى ماسەلەنى تالقىلاۋ كەرەك. سودان كەيىن ءبىزدىڭ ءتول ءدىني تانىم مەكتەبىمىز قاي مەكتەپتىڭ اياسىندا قالىپتاستى - سونى زەرتتەۋىمىز قاجەت. اۋزىندا اللا، قولىندا اراب ەلىنەن الىپ كەلگەن ديپلومى بولسا بولدى، «ويباي، مىناۋ اۋليە!» دەپ سونىڭ بۋىنىنا جىعىلدىق. سوندا نە تاپتىق؟ تاپقانىمىز سول - ساقالدى بەلۋاردان ءوسىرىپ، جيحادتى اڭساپ، شەتەلدەردە جارىلىپ ولگەندەر، ەل امان، جۇرت تىنىشتا قاسارىسىپ، ەل ىشىنە بۇلىك سالماق بولىپ ۇستالىپ، سول ءۇشىن تۇرمەلەرگە توعىتىلعاندار، ەلىنەن جەرىنىپ، سەمياسىمەن شەتەلدەردەن باسپانا تىلەپ قاشىپ جۇرگەندەر - ءبارى دە ءوز باۋىرلارىمىز، قاراگوز قارىنداستارىمىز ەمەس پە؟! «ءوز ۇيىنەن جيرەنىپ قاشىپ جۇرگەن، انتۇرعانعا قوسىلما قاپىلىستا» دەپ، تاپ وسىلاردى ايتىپ ەسكەرتكەندەي! «نە تاپتىق مۇنىمەنەن دەگەن جان جوق، كۇنى بويى كۇپىلدەر قۇسىن ماقتاپ» دەمەكشى، ەندى ءبىر عالىمدارىمىز ادامزاتتىڭ قامىن جەگەن جاڭا «گۋمانيستى» تاۋىپ الىپ، جامىراي ماقتاپ، جاپپاي قۇلدىق ۇرۋدا!
دەگەنمەن، الدىمىز جارىق دەپ ويلايمىن. قۇدايعا شۇكىر، حالىق بۇل سايتاننىڭ ءبارىن اجىراتىپ كەلەدى. قۇلان مەن تۇلەندى ەرتتەپ مىنگەن قازاق كۇلەندى دە تانىپ قالدى. ەندى اقيقاتتىڭ اۋىلى الىس ەمەس دەپ ويلايمىن!
ەڭ عاجابى، ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىني مەكتەبىمىز ءار كەزدە دە، ءار جەردە ءبىرىزدى بولعان. وسىنىڭ ءبارىن قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. اسا قيىن، بىراق وتە وزەكتى ماسەلە.
- وتارلىقتان بوسانىپ شىعىپ، ءوز ۇلتتىق تانىمىنا ۇركەكتەي ورالىپ جاتقان بۇگىنگى قازاق قوعامى ءسىز ايتىپ وتىرعان ءداستۇرلى ءدىني تانىمدى قابىلداي ما؟
- قابىلداۋ قيىن بولادى. بىراق باسقا امال جوق. ءبىز يا بوتەن بىرەۋدىڭ جەتەگىندە كەتەمىز يا وزىمىزدىكىن تابامىز. اۋەلى ءوزىن تانىعان اللانى تانيدى دەيدى عوي سوپىلىق ىلىمدە، ەندەشە، ءوزىن تانىعان حالىق قانا ءوز سوقپاعىن تابادى. باسقا جولىمىز جوق. ءبارى كەلىپ ءوزىنىڭ تاۋارىن ۇسىنىپ جاتىر. اقىرى ونىڭ ءبارى جارامايتىن بولسا، ءوزىڭنىڭ بالاما جولىڭدى ۇسىنۋىڭ كەرەك قوي. سوندىقتان، يا ءوز جولىڭىزدى تاباسىز، يا قۇريسىز - ايتقان جەردەن اۋلاق!
- ءسىز سوزىڭىزدە كىرىسىتىرىپ وتىرعان اباي، شاكارىم سوزدەرىن باسقا ءدىني توپتاردا ءوز سوزدەرىندە ءجيى پايدالانادى. وسىعان نە دەيسىز؟
- بۇل قازىر پايدا بولعان نارسە. رەسەيدىڭ تاتار جاعىنىڭ ءدىنتانۋشى ماماندارى (ر.مۇحامەتشين، ۋ.جاقىپوۆ ت.ب.، ول جاقتا دا سالافيت، ۋاحابيتتەرمەن كۇرەسىپ جۇرگەن ازاماتتار بار عوي) بىلاي دەيدى: بۇلاردىڭ كەشەگى مەشىتتە وتىرىپ الىپ، «ارۋاق جوق، ولىگە قۇران باعىشتاماۋ كەرەك، جەتىسى، قىرقى دەگەن نارسە يسلامدا جوق» دەپ، ۋاحابيتتىك بەت-بەينەسىن اشىق تانىتىپ جۇرگەن كەزى وڭاي ەكەن، قازىر بۇلار بۇركەلەمەلىنىپ، استىرتىن جۇرگىزەتىن بولدى. كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە بىلاي ءسوز ايتسا، تورىنا تۇسكەندەرگە باسقاشا اڭگىمە ايتادى دەيدى. بىزدە دە تاپ سونداي. كەشە عانا بەلۋاردان ساقال قويعاندار «تۇيتە ساقال قىرما مۇرت» كەيىپكە ءتۇسىپ، مىڭ قۇبىلىپ جاتىر. «ءمازحاپسىز يسلامدى» ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر ەندى يمام اعزام تۋرالى ءسوز ايتاتىن بولىپتى. ال ءداستۇرلى ياسساۋيا عۇلامالارىنىڭ ءپاتۋالارىنا قارسى كەلىپ، ناماز وقۋدىڭ جاڭاشا جولىن كورسەتىپ، سۇننەتتى تارك ەتىپ جۇرگەندەر يمام اعزام مازحابىندا بولا المايدى! كەشە عانا قابىردى زيارات ەتۋدى كەشىرىلمەس كۇنا، «شيرك» دەپ شيقىلداعاندار ەندى اۋليە تۇرماق، جاي ادامنىڭ قابىرىنە دە زيارات ەتۋ ساۋاپتى ءىس دەيتىن بولىپتى. كەشە عانا «زىكىر جوق» دەپ زىركىلدەگەندەر يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ «جاريا زىكىردىڭ دالەلى» كىتابىنا نە ءۋاج ايتار ەكەن دەپ كۇتكەنىمىزگە دە، مىنە، بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ايتقان سوزدەرى مەن جازعاندارى تايعا تاڭبا باسقانداي تۇر، قىلعان ىستەرى دە حالىقتىڭ الدىندا. شاكارىم اتامىز
ادامنىڭ ەڭ اسىلى -
قياناتسىز اق پەيىل.
ەڭ زيانكەس، جاسىعى -
تايعاق مىنەز، ەكى ءتىل.
ءسوز مىنەزى قۇبىلسا،
ار-يمانى جوق دەپ ءبىل، - دەيدى.
ولاردىڭ ماقساتى - ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، داۋ-دامايعا ىلىقتىرۋ، تىنىش ەلدىڭ شىرقىن بۇزۋ. «ولار - جادىگويلەر جايتاڭ. ويدى ۋلاتىپ، كوزدى بايلاپ جۇرگەن قۋ سايتان - سول اقيقاتتى ايتام!» دەپتى شاكارىم. ال ءوز ەلىن وزگەلەرگە جىعىپ بەرىپ، دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتكەن سوڭ ءبىر-اق كۇندە بەلۋاردان قويعان ساقالدارىن قىرىپ تاستاپ، سۇيرەتكەن اق كەبىنىن دە تاستاپ شىققانداردىڭ مىسالىن شەتەلدەردەن كورىپ وتىرمىز. سولاردان نەگە عيبرات المايمىز؟
- اڭگىمە بارىسىندا ايتىلعان ءداستۇرلى ءدىني تانىمدى قايتا جاڭعىرتۋ جولىندا سىزدەردىڭ تاراپتارىڭىزدان نە جاسالىپ جاتىر؟
- ءبىزدىڭ «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «ياساۋي» ۆوكالدى شىعارماشىلىق توبىنىڭ رەپەرتۋارى قوجا احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، سوپى اللايار سياقتى ت.ب. دالالىق سوپىلىق مادەنيەت ۇلگىسىن سالعان بابالار مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا قۇرىلعانىن ەل بىلەدى. عالىمدار مەن جازۋشى، ونەرپازداردان قۇرالعان ءبىر ەمەس، بەس بىردەي ەتنو-مادەني ەكسپەديتسيا التاي مەن اتىراۋ اراسىن كەمىندە بەس رەت ارالاپ شىقتى. وسى ەكسپەديتسيالار بارىسىندا قانشاما ەلمەن، ۇجىمدارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلىپ، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ ء سالافيزمنىڭ قاۋىپ-قاتەرى، ونىڭ الدىن الۋ جولدارى تۋرالى دوڭگەلەك ۇستەلدەر، سۇحباتتار وتكىزىلدى. وسى ءداستۇرلى ءدىني تانىمنىڭ جاۋحارلارى، قانشاما تىڭ ماتەريالدار جيناقتالىپ، قازىر 1400 بەتتىك «جۇرەكتىڭ كوزى» اتتى جيناق باسپاعا ازىرلەنىپ جاتىر.
ءبىزدىڭ بىرلەستىك حالىق اراسىندا شاكارىم مەدرەسەسى دەپ تانىلعان. تەك شاكارىمتانۋ باعىتىندا اتامىزدىڭ 150 جىلدىعى بولادى دەگەننەن باستاپ، ءتورت عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزىپپىز. بۇل شارالارعا ۇلەس قوسقان نەگىزىنەن جاستار، ەكىنشى ەرەكشەلىگى - تەحنيكا، جاراتىلىستانۋ سالاسىنىڭ ماماندارى مەن ستۋدەنتتەرى. اتاپ ايتقاندا قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سۋ ينجەنەرى، اۆتوماتيكا، ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى، ساۋلەتشى-ديزاينەر ماماندىقتارىنىڭ ستۋدەنتتەرى - الدى شاكارىمنىڭ بۇكىل ولەڭدەرىن، كەمىندە ءجۇز ولەڭىن جاتتاپ، زەرتتەپ، الماتىدا تۇڭعىش شاكارىم وقۋلارىن وتكىزۋگە مۇرىندىق بولدى.
بۇرىن ياساۋي جولىن ناداندىق، اداسۋشىلىق دەپ كەلگەندەر قازىر ياساۋيا تاريقاتىنىڭ 500 جىل بۇرىن ءتۇتىنى وشكەن دەپ داۋرىعىپ ءجۇر. ءسۇيىنشى سۇراپ تۇرعانداي، شاتتانا مالىمدەيتىنىن قايتەرسىڭ! 1967 جىلى عانا دۇنيەدەن وزعان، اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ سىرلاس دوسى بولعان سارمولدا - بالماعامبەت اتامىز «قۇل قوجا احمەت ياساۋي سيلسيلاسى سيلسيلام! اتىن بىلگەن بار عالام. حالافلىق قىلىپ ول زاتقا ءسوز ايتپايدى ءبىر كالام» دەپ جىرلاسا، ول جول قالاي توقتاعان بولادى؟ ەگەر «ياساۋي قۇل قوجا احمەت حيكمەتىنەن جۇرەككە توگىلدى نۇر حوش كالامى» دەپ ءماشحۇر ءجۇسىپ سىر شەرتكەن جول حاق جول بولسا، ول قالاي وشپەك؟ ونى كىم وشىرمەك؟ ياكي ونى وشىرۋگە كىم مۇددەلى؟! باسقانى قويىپ، ءبىر عانا بالماعامبەت اتا شىعارمالارىن ناسيحاتتاپ، ءدىن ۇيرەنگىسى كەلەتىن ۇرپاقتىڭ جۇرەگىنە سىڭىرە الساق، ەشقانداي شەتەلدەن شاتاق ءدىن كەلىپ كىرە المايدى. سول سەبەپتى جەزقازعاندا بالماعانبەت بالقىبايۇلى شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋ، زەردەلەۋگە ارنالعان كونفەرەنتسيا وتكىزگەنبىز. سونىڭ ناتيجەسىندە شىعىستانۋشى ماماندارىمىزدىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعى ويانىپ، تاياۋدا ۆەنەتسيادا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا شىعىستانۋ عىلىمىنا تىڭ جاڭالىقتار الىپ كەلدى.
كەڭەستىك ۇكىمەت تالقانداعان ايگىلى شايان، قارناق مەدرەسەلەرىندە وقىعان عۇلاما ءوز شىعارمالارىندا قانداي كىتاپتاردان، قانداي دەرەك، وقۋلىقتاردان سۋسىنداعانىن تۇگەل جازىپ كەتكەن. وسىنداي قۇندى دەرەككوزدەر ارقىلى ءتول مەدرەسەلەرىمىزدىڭ وقۋ باعدارلامالارىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا بىرقاتار جۇمىس اتقارىلدى. ال ۇستىمىزدەگى جىلى اقجان ماشانيدىڭ ۇستازى بولعان سادۋاقاس عىلماني دەگەن سۇڭعىلا عۇلامامىزدىڭ 120 جىلدىعىنا ارنالعان شارالارعا دايىندىق قىلىپ جاتىرمىز. مادەني-عىلىمي اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى اعىمداعى جوبالارىمىز وسى.
- جاساپ جاتقان جۇمىستارىڭىزعا قاراماستان سىزدەرگە دەگەن قىلي كوزقاراس بار. وسىعان نە دەيسىز؟
- ول دا زاڭدى دەپ ەسەپتەيمىز. جەمىسىن الامىن دەپ سىلكىلەيتىن بولسا، سول اعاش پايدالى دەگەن تۇسىنىك بار عوي. دەمەك، ءبىزدىڭ پايدامىز بار دەگەن ءسوز. ساعدي-سايف دەگەن اتاقتى شايىر ءبىر عازالىندا: «يت ءۇردى ەكەن دەپ اي اسپاننان جەرگە ءتۇسسىن بە؟» دەگەن ەكەن. جالپى، ءونىمدى كرەاتيۆ جوق ادام وسەككە بەيىم، ال جاسامپازدىق قۋاتى مول ادامنىڭ وسەك-اياڭعا جاۋاپ بەرىپ جاتۋعا ۋاقىتى دا بولمايدى. سىرتتان وسەك-عايبات ايتۋشىلاردى قوسىلا داتتاماق بىلاي تۇرسىن، ولاردى اياۋ كەرەك - سەبەبى جازىقتى بولساڭ دا، جازىقسىز بولساڭ دا، ول بەيشارا قيامەتتە سەنىڭ كۇنالارىڭدى ارقالاپ جۇرەدى.
ال سىرتتان كەلىپ، شاتاق ءدىن ۇيرەتۋشىلەردىڭ يدەولوگيالىق پلاتفورماسىن اشىپ ايتپاۋعا ءداتىمىز شىدامايدى. 2003 جىلى «تۇركىستان» گازەتىندە ءبىر اۋىلداعى ءوزارا كەرەعار ەكى مەشىت جاماعاتى تۋرالى «سوزاق سيندرومى» دەگەن ماقالا جازىپ باستادىق. وسى ءسوز بولىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ-توركىنىن تارقاتىپ بەرۋگە تىرىسقانبىز. سودان تاس اتۋ باستالدى. ودان كەيىن «قازاقستان» ارناسىنداعى باعدارلامالاردا ەل تالقىسىنا سالعان ماسەلەلەردى ءبىزدىڭ ءدىندارلارىمىز وزدەرىنە تاس اتىپ جاتىر دەپ ءتۇسىندى. وكىنىشتى، ارينە. ياعني جەكە باستارىنا تاعىلىپ جاتقان سىن پىكىر دەپ قابىلدادى. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەيدى. دۇرىس ەمەس. دۇرىسى - «اۋرۋىن جاسىرعان ارام ولەدى». ولاي قابىلدايتىن بولساق، ەشنارسە تۇزەلمەيدى. ال، قازىر سول كەزدە ءبىز كوتەرىپ، ەسكەرتكەن ءبىراز ماسەلەلەردى ءدىني باسقارمامىز وزدەرى ايتىپ ءجۇر. مىسالى، ءدىني كادرلاردى شەتەلدە وقىتۋدى توقتاتۋ كەرەكتىگى جونىندە.
- قازىرگى قازاقستانداعى ءدىني اعىمداردىڭ حالىقتى ىشتەن بولشەكتەپ جاتقانىنا قاراساق، مۇنىڭ ارتى قاقتىعىسقا اپارىپ سوقپاي ما؟
- ونداي قاۋىپ بار بولعاندىقتان شىرىلداپ جۇرگەن جوقپىز با؟! ايتقان جەردەن اۋلاق، ارينە. ءدىني فۋندامەنتاليزمنىڭ الدىن الۋ جولدارىن الەمدىك الپاۋىت ەلدەر دە تاپپاي وتىر. الاۋىزدىققا ۇلاسىپ كەتپەۋدىڭ جالعىز جولى - ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا قايتا ورالۋ. ابايشا ايتساق، جاننا د'اركتى وتقا ورتەتكەن پەر كوشون ەمەس، سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن كسەنوفونت ەمەس، شاكارىمدى ولتىرگەن قاراسارتوۆ ەمەس - مۇنىڭ ءبارى ناداندىقتان بولعان. ناداندىق ءبارىمىزدىڭ ورتاق جاۋىمىز. وسى ناداندىقتان ەل بولىپ شىعۋدىڭ امالىن تاۋىپ، اقيقاتتىڭ تۇبىنە جەتۋگە كۇرەسۋىمىز كەرەك. مەن شاكارىمنىڭ رۋحاني قۋاتىنا، شەكسىز وپتيميزمىنە قايران قالامىن:
نادانداردىڭ سوگۋى ايىپ ەمەس،
مەن ەشكىمگە بايلاۋلى زايىپ ەمەس.
اقيقاتتى جىرلاعان كەلەشەكتە
مەرزىم بولىپ قالۋى عايىپ ەمەس!
سۇحباتتاسقان - ءومىرجان ابدىحالىق
