بۇگىندە شەتەل ازاماتىنىڭ ەتەگiنەن ۇستاپ، ەرiپ كەتە بەرەتiن قازاق قىزدارى كوبەيiپ بارادى. ونى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر دە راستاپ وتىر. قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرسەك تە، بۇگىنگى احۋالعا قانداي باعا بەرۋگە بولادى؟

سونىمەن «قازاق قىزدارى قايدا كەتىپ جاتىر؟» دەگەن ساۋالعا توقتالساق، تاعى دا رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنەمىز. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، نەكەگە تۇرعان وتانداستارىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى رەسەي ازاماتتارىمەن نەكەلەسسە، ودان كەيىنگى ورىنداردا تۇرىك، اراب، قىتاي ازاماتتارىنا تۇرمىسقا شىققاندار كوبەيگەن. تەك 2011 جىلدىڭ وزىندە 874 قىز شەتەل ازاماتىمەن نەكە قيدىرسا، بۇگىندە بۇل كورسەتكىش بىرنەشە پايىزعا ارتقانى اقيقات. وسى رەتتە شەتەل ازاماتىنىڭ ەتەگىن ۇستاعان قىزداردىڭ تاعدىرىنا ءبىر ءسات ۇڭىلگەندى ءجون كوردىك.

قاراكوزدىڭ قاتەلىگى

ەلوردالىق بەلگىلى پسيحولوگ ليمانا قويشەۆاعا شەتەل اسقان قازاق قىزدارى ءجيى حابارلاسىپ، مۇڭىن شاعادى ەكەن. ماسەلەن، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كەڭەس الۋعا قاراكوز ەسىمدى قىز كەلگەن. ول نيۋ-يورك قالاسىندا جوعارى ءبىلىم الىپ، ۋنيۆەرسيتەتتى اياقتاعاننان كەيىن سونداعى ءىرى كومپانيانىڭ بىرىنە قىزمەتكە تۇرعان. جالاقىسى دا قوماقتى. قىزمەتى بار، تۇرمىسى دا جاقسى. بىراق، قاراكوز سوعان قاراماستان، ءوزىنىڭ بويىن ءبىر مازاسىزدىق بيلەپ العانىن ايتىپتى. «مەن وتانىمدى، ەلىمدى ساعىنامىن، بۇل جەردە ماعان جات، كوپ جىل وقىسام دا ۇيرەنە الار ەمەسپىن. جاقىندا اتى الەمگە ايگىلى كومپانيانىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكەرى ۋيليامعا تۇرمىسقا شىقتىم. سىرتتاي قاراعاندا ءبارى كەرەمەت سياقتى. ايتسە دە، مەنى ەرتەڭگى كۇننىڭ ماسەلەسى قاتتى ويلاندىرادى. بالالارىم انا تىلىندە سويلەسە، ۇلتىمنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن ءبىلىپ وسسە ەكەن دەيمىن» دەپ قايىرىپتى ءسوز باسىن. «وقۋدى بىتىرگەن سوڭ ەلگە كەلىپ جۇمىس ىستەۋگە بولمادى ما؟» دەگەن پسيحولوگ ساۋالىنا:

– اقش-قا بارماي قالسام، وسىندا دا جۇمىس تابىلار ەدى، بىراق الاتىن جالاقىم سونشالىقتى كوپ بولمايتىنى بەلگىلى. مەن اتا-اناما كومەك بەرگىم كەلەدى. اتا-انام، باۋىرلارىم ەكى بولمەلى پاتەردى جالداپ تۇرادى، تاپقان-تايانعانى ەشتەڭەدەن ارتىلمايدى. ونىڭ ۇستىنە ارقايسىسىنىڭ موينىندا نەسيەلەرى بار. سول سەبەپتى، شەتەلگە كەتۋگە بەل بۋدىم. باسقاشا ايتقاندا، تۋىستارىم ءۇشىن ءوزىمدى قۇربان ەتتىم. قازىر ونداعى جالاقىممەن اتا-اناما، باۋىرلارىما ۇلكەن كوتتەدج الىپ بەرە الامىن. ەڭ بولماسا قارتايعاندا مولشىلىقتا، ۋايىمسىز ءومىر سۇرسە ەكەن. كۇيەۋىممەن باقىتتىمىن دەپ ايتا الامىن، بارلىعى دا جەتكىلىكتى، دەگەنمەن جالعىزدىقتى سەزىنەمىن. ەلدىڭ، جەردىڭ ءيىسىن ساعىنامىن، سەنەسىز بە؟!. بالالارىم بالاباقشاعا، ارى قاراي وقۋعا بارادى، ۋاقىت وتە كەلە ولاردىڭ سالت-ساناسى، ويى امەريكالىق رەتىندە قالىپتاساتىنى ءسوزسىز، سوندا مەن جالعىزدىقتىڭ زاردابىن ودان ءارى تارتاتىن بولامىن. بالا-شاعام بولعاننىڭ وزىندە، جالعىز بولاتىنىمدى ويلاسام، بويىمدى قورقىنىش بيلەيدى» دەپ جىلاپتى.

نەمىسكە تيگەن ساۋلە

پسيحولوگ مامان ليمانا قويشيەۆانىڭ ايتۋىنشا، گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىندا بانك سالاسىن مەڭگەرگەن كەلەسى ءبىر كەيىپكەردىڭ دە تاعدىرى وقىرمانعا كادىمگىدەي وي سالادى. «نەمىس جەرىنە تابان تىرەگەن ساتتە باسقا ورتاعا ۇيرەنىسە المادىم. نەمىستەردە ۇيالۋ، قىسىلۋ دەگەن اتىمەن جوق. ەمىن-ەركىن، اشىق-شاشىق جۇرە بەرەدى عوي. ستۋدەنتتەر جاتاقحانادا جاعاجايدا جۇرگەندەي، قالاي بولسا، سولاي كيىنەدى. جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن بۇل – ۇيرەنشىكتى كورىنىس. سول ورتادا ورنىمدى تابا الماي، كۇيزەلىسكە ءتۇستىم. اتا-اناما «ەلگە قايتامىن» دەپ تالاي حابارلاستىم. الايدا، ولار ازاردا-بەزەر بولدى، «پالەنشەنىڭ قىزى گەرمانيادا وقي الماي قايتىپ كەلىپتى دەگەن سوزگە قالامىز» دەيدى. اتا-انامدى جەك كورىپ كەتتىم. كوپ ۇزاماي گانس ەسىمدى، ءبىر مۇشەل جاس ۇلكەن ەر ازاماتپەن تانىستىم. جالعىزدىقتان قۇتىلعىم كەلدى. ءبىر-ءبىرىمىزدى ۇناتىپ، بىرگە تۇردىق. مەنىڭ كوڭىلىم شىنايى ەدى، بولاشاققا دەگەن جوسپارىم دا بار-تىن... ەلگە قايتاتىن ۋاقىت بولدى، گانس ءجاي عانا «جاقسى»، دەپ قوشتاسىپ كەتە باردى. كوڭىلىم استان-كەستەن بولدى. ءوزىم دە سول ەلدىڭ ءداستۇرىن «قابىلداعانىمدى» كەش ءتۇسىندىم... گانستى قيماي، وزىمە قول جۇمساماقشى بولدىم. سوڭعى رەت اتا-انامنىڭ داۋىسىن ەستىگىم كەلدى... انام حابارلاستى سول كۇندەرى: «بۇگىن جايسىز ءتۇس كوردىم، ەلگە قايت، ء«بىز سەنى ساعىنا كۇتۋدەمىز» دەدى. وسى ءسوزدى كۇتكەنىمە قانشا ۋاقىت بولدى دەسەڭىزشى؟!

«سەندەرگە كەرەگى شەتەلدە وقىدى» دەگەن قاعاز بولسا، ديپلومدى قولدارىنا ۇستاتىپ، ەلگە بارعان سوڭ، ومىرىممەن قوشتاسسام دەگەن ويعا كەلدىم... وسىلاي ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ جۇرگەنىمدە جاسىم 28-گە دە كەلدى. اتا-انام «شەتەلدە وقىعان نەمەسە ءبىر قىزمەتتىڭ باسىن ۇستاعان، وزىڭمەن تەرەزەسى تەڭ جىگىتكە تۇرمىسقا شىعاسىڭ» دەيدى. مەنىڭ جان-دۇنيەممەن ساناسىپ جاتقان جان جوق...» دەپ، اڭگىمەسىن اياقتاپتى ول.

ليمانا قۇتتىبەكقىزى، «رۋحاني قوعام الەمى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى، پسيحولوگ:

-ەكى قىزدىڭ تاعدىرى ۇقساس، ەكەۋىنىڭ دە لاۋازىمدى قىزمەتى بار. ءبىرى امەريكالىق كومپانيادا قىزمەت ەتسە، ەكىنشىسى مەملەكەتتىك ءىرى قىزمەتتە.

بىراق ەكەۋىنىڭ دە جالعىزدىق جانىن جەگىدەي جەيدى. ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىت، سول ءۇمىت جەتەگىندە الدانىشپەن ءومىر سۇرۋدە.

ال، پسيحولوگ رەتىندە مەنىڭ تۇيگەنىم:

قاراكوز «پەرزەنتتىك، تۋىسقاندىق پارىزدى» وتەۋ ءۇشىن شەشىم قابىلدادىم دەپ ءوزىن الداۋسىراتقانىمەن، ءوزىن تولىققاندى ەمەس ەكەنىن سەزەدى. اتاجۇرتتاعى اۋىرتپالىقتان الىسقا قاشىپ قۇتىلامىن دەگەنىمەن، جاتجۇرتتىق مادەنيەتكە سىڭىسە الماي، داعدارىسقا ۇشىراعان جايى بار. بايلىققا باسىن بايلاعانىمەن، تۋىسقانداردىڭ ماتەريالدىق يگىلىگىن شەشتىم دەگەنىمەن، الدامشى دۇنيە ءبارى. ولار باقىتقا باستاۋ بولا المايدى. جۇرەك سەنبەگەننەن كەيىن، ورنىقپاعاننان كەيىن الدامشى سەنىمنىڭ كۇل-پارشاسى شىعادى ءبىر كۇنى. سوندىقتان جالعىزدىق سەزىمىن باستان كەشكەن جايى بار. ال ساۋلەنىڭ تاعدىرىنا كەلسەك، «جالعان نامىس جارعا جىعادى». اتا-انانىڭ جالعان نامىسى بويجەتكەننىڭ ۇلكەن قاتەلىككە بوي الدىرۋىنا اكەلدى. بىرىنشىدەن، «شەتەلدە وقۋعا مىندەتتىسىڭ» دەگەنى. ساۋلە شەتەلدەگى ورتاعا بەيىمدەلۋى ءۇشىن جەرگىلىكتى ءداستۇردىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلدى. بىراق، اقىرى ءساتسىز اياقتالدى. اتا-انانىڭ «جار تاڭداۋداعى» كەلەسى تالابى ونى تىعىرىققا ابدەن تىرەۋى ىقتيمال. ويتكەنى، ول ساۋلەگە عانا قاتىستى ماسەلە ەمەس. بالاسىنىڭ «باقىتىن» ويلاعان ۇلكەندەردىڭ ەگويزمىنەن قىزىنىڭ جالعىزدىقتى باستان كەشىپ جاتقاندىعىن اڭعارماي قالۋى.

اسىلبەك اۋەزحانۇلى، «جانۇيا جاراسىمى» كىتابىنىڭ اۆتورى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا قاراستى «حيكمەت» تەلەراديوستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى:

–ەر مەن ايەلدىڭ ەكەۋى دە مۇسىلمان بولسا، نەكەلەرىن قيىپ، شاڭىراق كوتەرۋلەرىنە رۇقسات. الايدا «رۇقسات» دەگەن ءسوز «جۇرتتىڭ ءبارى سولاي جاساۋ كەرەك» دەگەن تالاپ ەمەس. نەكە قيىلىپ، جانۇيا قۇرىلعاندا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكى دۇنيەدە ءبىر-بىرىمەن جۇپتارى جازىلماي، ماڭگى باقىتتى بولۋى ماقسات ەتىلەدى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءار ۇلتتىڭ وكىلى ءوز ۇلتىنىڭ ادامىمەن وتباسىن قۇرعانى ابزال. سەبەبى، ومىرلىك تاجىريبە، اينالامىزدا بولىپ جاتقان وقيعالار سونى انىق كورسەتىپ وتىر.

ماقساتسىز قۇرىلا سالعان جانۇيا نيەتسىز امال سەكىلدى. وندا بەرەكە بولمايدى. تەك قانا سەزىمگە، قۇمارلىققا، قۇرى قيالعا عانا قۇرىلعان وتباسى ادەمى باستالعانمەن، ءبىر كۇنى گۇرس ەتىپ قۇلاۋى مۇمكىن ىرگەتاسى سولقىلداق عيماراتقا ۇقسايدى.ولاي بولسا، باقىتتى شاڭىراقتىڭ ىرگەتاسى، اقىل مەن قيسىن، سالقىنقاندىلىق پەن پاراساتتىلىق جانە ەڭ باستىسى يمان مەن ءدىن بولۋعا ءتيىس.

ەكى ءتۇرلى ءدىن، ەكى ۇلت، ەكى مادەنيەت، ەكى مەنتاليتەتتىڭ وكىلدەرى ۇيلەگەنمەن، ۇيلەسىپ كەتۋى وتە قيىن. جوعارىداعى كەيىپكەرلەردىڭ ەكەۋى دە بايلىق تاپقانىمەن، باقىت تاۋىپ وتىرعان جوق. ەكەۋى قۇسالىق كۇي كەشىپ وتىر. ءتىپتى ءبىرى وزىنە قول جۇمساۋعا از قالعان. ال وزىنە قول سۇعۋ – شاريعات تىيىم سالعان وتە اۋىر كۇنا ەكەنى بەلگىلى.

وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە نەكە دەگەن ۇعىمعا جەڭىل قاراپ، كەزدەسكەن كىسىمەن قول ۇستاسىپ كەتە بەرەتىن جاستار جوق ەمەس. «ۇناتىپ قالدىق، تۇرمىس قۇردىق» دەگەن ويدى ءجيى ەستيتىن بولدىق. شىندىعىندا، وتباسى دەگەندە ءا دەگەندە، ءبارى جاقسى كورىنگەنمەن، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن نەبىر قيىنشىلىقتار شىعا باستايدى.

ارينە، بۇگىنگى جاستار شاريعات زاڭدارىن ماڭىزدى دەپ ساناي ما، جوق پا؟ ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. قۇران اياتتارى، پايعامبار حاديستەرى، شاريعات زاڭدارى مۇسىلمان ءۇشىن مىزعىماس قاعيدا ەكەنىن مويىندامايتىن قانشاما ادام بار. ونداي تۇسىنىكتەگى كىسىگە مۇسىلماننىڭ مىندەتتەرى جايلى ماردىمدى ەشتەڭە تۇسىندىرە الماسىمىز انىق. ءبىر انىعى، نەكەنىڭ شارتتارى، ۇستانىمدارى، ەرلى-زايىپتىعا بىردەي جۇكتەيتىن قۇقىقتىق مىندەتتەرى بولادى. بۇل تالاپتار مەن مىندەتتەردى ورىنداماي-اق باقىتتى بولامىن دەۋ بوس اۋرەشىلىك قانا. جيناقتاي كەلگەندە، ءار مۇسىلمان ءوز ۇلتىنىڭ وكىلىمەن وتباسىن قۇرىپ، باقىتتى بولعانى ءجون. دۇرىسىن، اللا بىلەدى.

P.S نە دەسەك تە، قازاق قىزدارىنىڭ شەتەل ازاماتتارىنا تۇرمىسقا شىعۋى الاڭداتارلىق جاعداي. «جەتi اتاسىن بiلمەگەن – جەتەسiز» دەيدi حالقىمىز. ال، شەتەل ازاماتتا­رىنا كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەن قىزداردىڭ بالاسى ەرتەڭ جەتi اتاسىن قالاي ايتادى؟ دەمەك، مۇنداي نەكەدە تۇرعاندار ءۇشiن «جەتi اتا» دەگەن ۇعىم جوق. سوندىقتان «نەكە جانە وتباسى» تۋرالى كودەكسكە قازاق قىزدارىنىڭ شەتەلدiكتەرگە تۇرمىسقا شىعۋىنا توس­قاۋىل قوياتىن تالاپ ەنگiزiلسە دۇرىس بولار ەدى.

گۇلميرا شارحانقىزى

Bnews.kz