ءى. دەربەس قازاق مەملەكەتى قۇرىلعانعا دەيىن

 قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ  تاريح ساحناسىنا ءوز اتىمەن العاش شىققان ءتۇرى قازاق ورداسى، قازاق حاندىعى دەپ اتالعانى ءمالىم. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ەلدىگىمىزدىڭ تامىرى عاسىرلار تۇڭعيىعىندا – عۇندار زامانىندا، كوكتۇرىكتەر داۋىرلەرىندە، قىپشاق، قاراحان مەملەكەتتەرىندە، بەرتىنگى قازاق حالقىن جاڭاشا قالىپتاستىرعان شىڭعىس حان قاعاناتى، قاعاناتتاعى جوشى ۇلىسى  كەزەڭدەرىندە جاتىر.

قازاقتار  كەيىنگى ورتا عاسىر جىلدارىندا ءىرى-ءىرى ەتنوستىق توپتار رەتىندە ءبولىنىپ، ۋاقىتىندا التىن وردا اتالعان تۇركى يمپەرياسىنىڭ كۇيرەگەن ورىندارىندا قالعان اق وردا، ءسىبىر حاندىعى، كوك وردا، نوعاي ورداسى، ابىلقايىر حاندىعى جانە موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قاراپ تۇرعان. بۇل ساياسي بىرلىكتەردىڭ ءبارى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءىزاشارى ىسپەتتى ەدى. شىنتۋايتىندا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى رەتىندە تۇرك (تۇرىك ەمەس – تۇركى، تۇرك، تيۋرك) قاعاناتى قۇرىلعان 552-ءشى جىل بەلگىلەنەرىنە كۇمانىم جوق. ادامزات تاريحىنداعى اسا ءىرى ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالعان سوناۋ بىرلىكتى بۇگىنگى تاڭداعى عىلىمي ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە مەيلىنشە جاقىن تۇتارىمىز كامىل. ايتسە دە، 13-ءشى عاسىردا جەر-جاھاندى ءدىر قاقتىرا سىلكىندىرۋشى رەتىندە تانىلعان تۇلعادان بەرمەن قارايعى تاريحتا قازاق  مەملەكەتتىلىگىنىڭ ۇزىلمەس شەجىرەسى جاتىر...

ۇلى دالانى جايلاعان تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمى باسىندا شىڭعىس حان  ۇرپاقتارى تۇردى. ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمنىڭ ومىرگە كەلۋى نەمەسە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋى شىڭعىس حاننان تاراعان  اۋلەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ بيلىكتەن كەتىرىلۋىنە، ونىڭ ورنىنا جەڭىسكە جەتكەن ەكىنشى ءبىر اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ  ورنىعۋىنا بايلانىستى جۇزەگە اسىپ جاتاتىن. قازاق ورداسى وسىنداي جولمەن شاڭىراق كوتەردى. بۇل ءجايت شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر باسقاراتىن مەملەكەت  قۇرامىنان وردا-ەجەن ۇرپاقتارى كەرەي جانە جانىبەك شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ورىن الدى. وسى قوس سۇلتان باسقاراتىن رۋ-تايپالاردىڭ قازاقتىق (ەركىندىك) قۇرىپ باس قوسۋى ارقىلى جاڭا ساياسي  بىرلىكتىڭ نەگىزى جاسالدى دا، ۇزاماي، ابىلقايىر مەملەكەتى بيلەۋشىسىن وزگەرتىپ، قازاق حاندىعى تۇرىندەگى جاڭا ساپاعا اۋىستى. ءبىز بيىل تويلاعالى وتىرعان داتا – قازاقتىڭ تاريحتا تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن مەملەكەتتىك تۋ كوتەرىپ شىققان شاعى. ال بۇل، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ جاڭا ساپاعا اۋىسقان كەزىنە ءدوپ كەلەدى. ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدىسى – وسىناۋ جاڭا ساپانىڭ كورىنىسى رەتىندەگى مەملەكەتتىڭ سودان بەرى قازاق اتىمەن اتالعانى بولىپ تابىلادى.

بۇل تاريحي وقيعانى مۇمكىن ەتكەن قوزعاۋشى كۇش – ۇلى دالادا ورنىققان شىڭعىستىق بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ ارەكەتتەرى. شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى   جوشى حان باسقارعان ۇلىستى، ول دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ، جوشىۇلى  باتۋ بيلەگەنى ءمالىم. ال باتۋ حان جوشى ۇلىسى كەرەگەسىن باتىسقا قاراي باتىل كەڭەيتتى. شىعىس ەۆروپاعا جاساعان جەڭىستى جورىعىنان ورالعاننان كەيىن، ۇلىع ۇلىستىڭ (التىن وردا يمپەرياسىنىڭ) ەدىل بويىنا سالعىزعان استاناسى ساراي-باتۋدا وتىرىپ، زامانىندا اكەسى امىرشىلىك ەتكەن اۋماقتى كۇللى حالقىمەن ءوزىنىڭ باۋىرى وردا-ەجەنگە بەردى. وردا-ەجەن جوشى اۋلەتى ارمياسىنىڭ سول قاناتىن باسقاردى. باتۋدىڭ قولىنان ۇلەس العان  كەلەسى باۋىرى شايباننىڭ اسكەرى ارميانىڭ وڭ قاناتىنا كىرگەن. تاعى ءبىر باۋىرى توقاي-تەمىرگە باتۋ اسكەردىڭ ارتىقشىلىققا يە بولىگىنەن ۇلەس بەردى، ونىڭ ۇرپاقتارى قاجى-تارحانعا (استراحان قالاسىنا) دا بيلىك جۇرگىزدى.

وردا-ەجەن جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىن 1226–1253 جىلدارى بيلەدى. التىن وردانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن، دەگەنمەن ىشكى-سىرتقى ساياساتى تاۋەلسىز جۇرگىزىلەتىن اق-وردا مەملەكەتىن قۇردى. ونىڭ ساياسي ءرولى تەك ءوز ۇلىسىندا عانا ەمەس، شىڭعىس حان ىرگەسىن قالاعان كۇللى الىپ قاعاناتتا، قاعاناتتىڭ استاناسى قاراقورىمدا جوعارى بولدى. ماسەلەن، يمپەريانىڭ ءتورتىنشى ءارى سوڭعى قاھانى، شىڭعىس حاننىڭ ايگىلى ء«تورت كۇلىگىنىڭ» كىشىسى تولەنىڭ ۇلى موڭكەنىڭ 1251 جىلى قاھان، ۇلى حان بولىپ سايلانۋىنا باتۋ حان  قولداۋ كورسەتكەن ەدى، سوعان قاراماستان، موڭكە حان ءوزىنىڭ زاڭنامالىق جارلىقتارىندا ونى ەمەس، وردا-ەجەندى ەرەكشە قۇرمەتتەپ،  ەسىمىن التىن وردا ءامىرشىسى، ءوزىنىڭ قولداۋشىسى باتۋ حان ەسىمىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان.   

وردا-ەجەن مەن شايبان ۇلىستارى الىپ جاتقان اۋماق 14–15-ءشى عاسىرلارداعى  شىعىس دەرەككوزدەرىندە بىرەسە اق وردا، ەندى بىردە كوك وردا دەپ اتالىپ ءجۇردى. سەبەبى قوس ۇلىستى دا وردا-ەجەن اۋلەتىنەن شىققان امىرشىلەر بيلەگەن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، دەرەككوزدەر بۇل كەزەڭدەگى اق وردا يەلىگى رەتىندە جايىقتان باتىس ءسىبىر ويپاتىنا، سىرداريانىڭ ورتاڭعى جانە تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى جەر-سۋدى، ءىس جۇزىندە اتالعان ەكى ۇلىس ورنالاسقان اۋماقتى نۇسقايدى. وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى بيلەگەن اق وردا قازاق جەرىندەگى ءتىلى ءبىر، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر جەرگىلىكتى ەتنوستار نەگىزىندە شاڭىراق كوتەرگەن تۇڭعىش ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولاتىن. 

13–15-ءشى عاسىرلاردا اق وردا حاندارى مىنانداي رەتپەن تاقتا وتىردى: وردا-ەجەن (1226–1253) – سارتاق – قونىشا – بايان – ساسى-بۇعا – ەرزەن – مۇباراك – شىمتاي – ورىس (1361–1377) – قويىرشاق – باراق (1426–1428). ياعني   وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى 1226–1428 جىلدارى (ەكى عاسىر) بيلىكتە بولدى. وردا-ەجەننىڭ ۇرپاقتارى، ناقتىلاپ ايتقاندا – اق وردا امىرشىلەرى ورىس حان (14-ءشى عاسىردا بيلەگەن) جانە ونىڭ نەمەرەسى باراق حان (15-ءشى  عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنىڭ باسىندا باسقارعان) سول شاقتاردا ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كەلە قويماعان، بىراق ۇزاماي،  15-ءشى  عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعى اتالىپ جۇزەگە اساتىن ءىرى تاريحي بەتبۇرىستىڭ العىشارتىن جاسادى. 

شامامەن 1410-شى جىلداردان باستاپ، ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حان شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى ءوز اتا-بابالارىنىڭ بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى.  ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا وتكەن شايقاستا ۇمىتكەرلەر اسكەرىن جەڭىپ، 1422 جىلى التىن وردا تاعىنا وتىردى. بىراق ودان 1426 جىلى ايرىلىپ قالدى.

سول جىلى  اق وردا بيلەۋشىسى بولىپ، سىرداريا بويىنداعى قالالارعا، ماۋەرانناحرعا جورىقتار جاسادى. اق وردانىڭ استاناسى سىعاناقتى عاسىر باسىندا ءامىر تەمىر باسىپ العان ەدى، سونى قايتاردى. وردا-ەجەن مەن توقا-تەمىردىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى يەلىكتەرىن ءامىر تەمىر اۋلەتى بيلىگىنەن قايتارىپ الۋدى كوزدەگەن شايقاستار جۇرگىزدى. ونىڭ جىگەرلى ارەكەتتەرى ۇلىستىڭ بايىرعى قۋاتىن جاڭعىرتا الماعانمەن، قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساياسي احۋالدى بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە وزگەرىسكە ءتۇسىردى.

وسى 15-ءشى جۇزجىلدىقتىڭ العاشقى شيرەگىندە اق وردادا جوشى تۇقىمى (وردا-ەجەن، شايبان، توقا-تەمىر) ىشىندەگى اۋلەتارالىق كۇرەس جيىلەگەن بولاتىن. ۇلىستا  بۇلىكتەر مەن كيكىلجىڭدەر تولاس تاپپاي جالعاستى. 20-شى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي  التىن ورداعا قاراستى ۇلىستاردىڭ كوپشىلىگىندە شايبان بالالارى بيلىككە كەلدى. ال وردا-ەجەن ۇرپاقتارى وزدەرىنە بابالارىنان مۇراعا قالعان يەلىكتەرىن ولاردان قورعاپ قالۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى باراق حان، جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلىستىڭ وڭتۇستىك بولىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوعىستى. 

الايدا باراق حان 1428 جىلى  دۇنيە سالدى دا، ول ولگەننەن كەيىن اق ورداداعى بيلىك وردا-ەجەن – ورىس حان اۋلەتىنەن شايبان اۋلەتىنە ءوتتى. وسى جىلى شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر  باتىس سىبىردەگى تۋرا وڭىرىندە حان تاعىنا وتىرعىزىلدى. ونىڭ مەملەكەتى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق ايماعىن الىپ جاتتى. حاندىقتىڭ جەرى گەوساياسي تۇرعىدا اق وردادان دەربەستەنگەن باتىستاعى نوعاي ورداسى، سولتۇستىكتەگى ءسىبىر حاندىعى جانە شىعىستاعى موعولستان مەن وڭتۇستىكتەگى ءامىر تەمىر تۇقىمدارى مەملەكەتىنىڭ ارالارىندا، باتىسىندا – جايىق وزەنىنە، شىعىسىندا – بالقاش كولىنە دەيىن، وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال تەڭىزى وڭىرىنە، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە كەتكەن الىپ اۋماقتى الىپ جاتتى. ابىلقايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى جانە وزگە دە كوشپەندى تۇركى تايپالارى كىردى.

ابىلقايىر حان باسقارعان قىرىق جىل ۋاقىت ىشىندە ەلدىڭ ساياسي جاعدايىندا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولمادى.  15-ءشى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى جۇرتىنداعى (دەشتى-قىپشاقتاعى) ەڭ قۋاتتى بيلەۋشى جوشى حان ۇرپاعى شايباني ابىلقايىر حان ەدى. ول كۇشى كەمەلىنە كەلگەندە، ات باسىن سىرداريا بويىنداعى ايماقتارعا بۇردى. ءسويتىپ،  سوندا  كوشىپ-قونىپ تۇرمىس كەشىپ جۇرگەن جوشى ۇرپاعى ورىس حاننىڭ وعلاندارى جانىبەك پەن كەرەيگە جانە ولاردىڭ بوداندارىنا قاتتى قىسپاق كورسەتتى. وسى ءجايت ەكى  اۋلەت بيلەۋشىلەرى  اراسىنداعى  تايتالاستى  ودان سايىن شيەلەنىستىردى دە، اقىرى، جانىبەك پەن كەرەيدى وزدەرىنە قاراستى  رۋ-تايپالارىن باستاپ موعولستانعا كوشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەدى. 

ول زاماندا موعولستان اۋماعى ءتاڭىرتاۋ (تيان-شان), كوكشەتەڭىز (بالقاش كولى), ەرتىس، سىرداريا وزەندەرى ارالارىن، وڭتۇستىگىندە فەرعانا، تۇرفاندى الىپ جاتاتىن. موعولستاندا بۇل كەزدە (بيلەۋشىسى ەسەن-بۇعا حان تۇسىندا) بيلىك قۇرىلىمى السىرەگەن ەدى. قاراماعىنداعى امىرلەردىڭ ارقايسىسى ءوز بەتتەرىنشە قامال سالىپ الىپ، ودان ءبولىنىپ كەتىپ جاتقان. قالماقتار ەلدە ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، جەتىسۋعا شابۋىلىن جيىلەتكەن. ولار ىستىقكول ايماعىنا باردى، 1452 جىلى شۋعا جەتتى. ەسەن-بۇعا سوندا ولارعا ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە الماعان. وعان مىنە وسى شاقتا، دالىرەك ايتقاندا، 1456 جىلى، ابىلقايىردىڭ بيلىگىنە نارازى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار ءبىر قاۋىم جۇرتىن ەرتىپ كەلدى.  ولار «قازاقتىق» جاساۋعا، ياعني تىنىس-تىرشىلىككە قولايسىزدىق تۋعىزعان بيلەۋشىنىڭ قۇزىرىنان قاشىپ، ەركىن ۇيىسۋعا بەل بۋعان بولاتىن. ەسەن-بۇعا ولاردى جاقسى قارسى الدى.  وسى قوس سۇلتانعا قاراماقتارىنداعى 200 مىڭداي ەل-جۇرتىمەن ەمىن-ەركىن مەكەندەۋى ءۇشىن، موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن – شۋ وزەنىنىڭ قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك سىلەمدەرى مەن بەتپاقدالا ارالىعىنداعى اششىسۋ ويىسى كولدەرىنە قۇيىپ جاتاتىن تومەنگى اعىسى مەن  جەتىسۋدىڭ باتىسىنداعى قوزىباسى ولكەسى ارالىعىن ءبولىپ بەردى.  

قازاق بولۋ ارەكەتتەرى تۇركى تايپالارى عۇمىرىندا بۇرىندارى دا ارادىك كەزدەسىپ تۇرعان، بىراق تاپ وسى جولعىداي جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان  تاريحي سيپات العان ەمەس-ءتىن. التىن وردانىڭ اتاقتى ءامىرشىسى وزبەك حاننىڭ قۇرمەتىنە «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتالعان ابىلقايىر حاننىڭ ۇلىسىنان ءبولىنىپ، سىر بويىنان شۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى الابىنا كوشىپ كەلگەن از جۇرت ءىس جۇزىندە بولاشاق قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالاندى. بىرنەشە جىلدان كەيىن قازاق حاندىعى،  قازاق ورداسى اتانىپ جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىڭ ىرگەسى، ءسويتىپ، تۇركىلەر ومىرىندەگى قاتارداعى ءجايت سانالاتىن نارازى توپتىڭ ەركىندىكسۇيگىشتىك، باسىبوستىق تانىتىپ، وزگەنىڭ وزبىرلىعىنا كونبەۋشىلىك كورسەتىپ، ياعني قازاق بولىپ ءوز بەتتەرىنشە وتاۋ تىگۋ وقيعاسىمەن قالانا باستاعانىن تاپ سول جىلدارى ەشكىم باجايلاي الماعان بولار. الايدا ۇزاماي تاريحي وقيعا شىرقاۋ شىڭىنا شىقتى. جانىبەك پەن كەرەي ەل-جۇرتىمەن جاڭا قونىسقا ورنىققان از جىلدان كەيىن شۋدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا جاتقان كونە سوزاق قالاسىندا قازاق حاندىعى قۇرىلدى. ەلدىگىمىزدىڭ ايبىندى بايراعى تۇڭعىش رەت قازاق اتىمەن سوزاقتا جەلبىرەدى... 

 II. حاندىقتىڭ قاز تۇرۋى مەن  كۇشەيۋى

 سونىمەن، جوشى حاننىڭ وردا-ەجەن جانە شايبان اتتى ۇلدارىنان (شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەلەرىنەن) تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر-بىرىنە قىسىم جاساۋى ايماقتاعى سونى سەرپىلىسكە ۇيتقى بولدى.

وردا-ەجەن اۋلەتىنىڭ قوس سۇلتانى جانىبەك پەن كەرەي شايبان اۋلەتىنەن حاندىق قۇرىپ تۇرعان ابىلقايىر بيلىگىنىڭ ىقپالىنان شىعىپ كەتتى – وسى وقيعا ورىن العان 1456 جىلدى ءبىز سول سونى سەرپىلىستىڭ، مۇلدەم جاڭا قۇبىلىستىڭ باستاۋى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان ۋاقىت دەپ سانايمىز. شىعىس، باتىس، ورىس وقىمىستىلارىنىڭ جانە بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا بۇل داتانى راستايتىندار دا، كۇمان كەلتىرىپ، باسقا ۋاقىتتى بەلگىلەيتىندەر دە جەتكىلىكتى. دەگەنمەن سول سۇلتانداردىڭ ءوز قاراماقتارىنداعى جۇرتىن باستاپ شۋدىڭ تومەنگى اعىسىنا قونىستانۋى قازاقتىڭ ءوز اتىمەن جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىلىگىنىڭ العاشقى ىرگەتاسى بولعانىن ەشقايسىسى جوققا شىعارمايدى. جاپپاي مويىندالعان 1465 جىلدى ءبىز دە تەرىستەمەيمىز، ويتكەنى بۇل ەركىندىك سۇيگىش از توپ قاراسىنىڭ كوبەيىپ، دەربەس ەل ەكەنىن جاريا ەتكەن شاعىنا سايكەس كەلەدى.

اق وردانىڭ ءبىر بولىگىندە شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر حاندىق قۇرىپ تۇرعان جىلداردا وڭتۇستىك اۋدانداردى بۇرىنعىسىنشا وردا-ەجەن ۇرپاقتارى بيلەپ جۇرگەن-ءدى. سولاردىڭ ىشىندەگى كەرەي مەن جانىبەك تە وزدەرى باسقاراتىن اۋماقتاردا بەلگىلى-ءبىر رۋ-تايپالاردىڭ حانى (كىشى حاندار) بولاتىن. كەزىندە جانىبەكتىڭ اكەسى، اق وردا بيلەۋشىسى باراق حاندى قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ سىر بويى قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتقان ەداۋىر بولىگى ولارعا باعىناتىن-دى. تاۋەلسىز قالىپتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. الايدا بۇل ءجايت، ارينە، ابىلقايىر حاندى قاناعاتتاندىرمايتىن. 1428 جىلى تاققا وتىرعان ول حاندىقتاعى بيلىگى كۇشەيگەن شاقتا، اقىرى، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىن ناقتىلاۋدى قوش كورەدى. ءسويتىپ، 1446 جىلى  حاندىقتىڭ وڭتۇستىگىنە جورىق جاساپ، سىرداريا قالالارىن العان. استاناسىن سىعاناققا كوشىرگەن.

دەمەك، سول جىلدان باستاپ جوشى حان ۇرپاقتارىنىڭ ەكى بۇتاعى وكىلدەرى اراسىنداعى قارسى تۇرۋشىلىق ءورشي تۇسكەن بولۋعا كەرەك.  تيىسىنشە، ابىلقايىر حاننىڭ وزبىر بيلىگىنە نارازى  سۇلتاندار سول شامادا موعولستان حانى ەسەن-بۇعامەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدى باستاعان بولۋى ىقتيمال. سوسىن، مۇحاممەد حايداردىڭ «راشيد تاريحىندا» («تاريح-ي راشيدي») ايتىلاتىنداي، ولار وزدەرىنە ءبولىپ بەرىلگەن موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن قۇرايتىن ولكەگە ورنىققان. ال موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى 1457 جىلى سىر بويىنا وتكەن  ويراتتار سىعاناق قالاسى ماڭىندا ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتكەن.  سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنداعى قالالاردى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. وسى  شاپقىنشىلىقتان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ قۇزىرىنان قاشىپ، جانىبەك پەن كەرەيگە قوسىلۋشىلار قاتارى كوبەيە تۇسكەن دە، از ۋاقىتتا قازاقتار سانى الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعان مولشەرگە جەتكەن...    

استاناسى تۇبىندە كۇيرەي جەڭىلىپ، قالماقتار قويعان اۋىر شارتتارعا مويىنسۇنعان ابىلقايىر حاننىڭ ەس جيۋىنا بىرنەشە جىل كەتەدى. سوسىن ول ءوزىنىڭ شاپقىنشىلىقتان كۇيزەلگەن يەلىكتەرىندە ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىسەدى. ىشكى جاعدايىن ءبىرشاما رەتتەگەننەن كەيىن، قۇزىرىنان ءبولىنىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ العان جانىبەك پەن كەرەي حانداردى جۋاسىتىپ الماققا بەكىنەدى. سونداي ماقساتپەن جورىققا شىعادى. بىراق جورىق كەزىندە قازا تابادى. بۇل 1468 جىل ەدى.

اق وردا اۋماعىندا قىرىق جىل ءامىرشى بولعان شايبان  اۋلەتىنىڭ وكىلى ابىلقايىر حان وسىلاي ومىردەن وتكەننەن سوڭ،  جانىبەك پەن كەرەي ونىڭ يەلىگىنە ورالىپ، سىعاناقتاعى جوعارعى بيلىكتى باسىپ الادى. سودان باستاپ، شايباني ابىلقايىر حان تۇسىندا «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتانىپ وزگەرىسكە ۇشىراعان بايىرعى اق وردانى جوشى ۇرپاعىنىڭ باسقا بۇتاعى – شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەننەن تارايتىن ورىس-حان اۋلەتىنىڭ وعلاندارى قايتا باسقارا باستايدى. ۇلىس ساپالىق تۇرعىدا ءبىر ەتنوسقا تۇتاستانىپ، قازاق اتىمەن جاڭا ساتىعا شىعادى، ۇلى دالادا قازاق مەملەكەتىنىڭ تۋى جەلبىرەيدى...

جالپى، بۇرىنعى اق وردا اۋماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  وردا-ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى ءىس جۇزىندە ۇزىلمەگەن بولاتىن. (بۇعان كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ دەرەكتەرىن نەگىزگە العان بۇگىنگى زەرتتەۋلەردە ايتىلعان كۇللى وي-پىكىردى تالداپ قاراستىرعان سايىن كوز  جەتە تۇسەدى). سول سەبەپتى جانىبەك پەن كەرەي قاراماعىنداعى جۇرتىن دەربەس ءومىر سۇرۋگە باستاپ شىعا الدى، سول سەبەپتى دە قازاق رۋ-تايپالارى ولار كوتەرگەن تۋ استىنا جيىلىپ، بۇكىل ايماقتىڭ ساياسي تاريحىنا جانە ۇلان-عايىر دالا ءتوسىن مەكەندەيتىن بارشا جەرگىلىكتى الاش جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا ايتۋلى وزگەرىس ەنگىزدى.

قاراسى كوبەيىپ، 1465 جىلى حاندىق تۋىن تىككەن حالقىمىز ەلدىگىمىزدى جاڭاشا تۇرپاتتا جاڭعىرتتى. وسى جاڭا ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم ابىلقايىر حاندىعىنداعى بيلىكتى قولعا الۋ ارقىلى مۇلدەم كۇشەيە ءتۇستى. تاريحتا قىرىق جىلداي ابىلقايىر مەملەكەتى، كوشپەندى وزبەك ۇلىسى اتانعان اق وردانىڭ قازاق رۋ-تايپالارى  مەكەندەيتىن بولىگى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە اۋىسىپ، دەربەس قازاق حاندىعى رەتىندە ءومىر سۇرە باستادى.

ال دەربەس ۇلتتىق قازاق مەملەكەتىن قۇرعان جانىبەك پەن كەرەي حاندار قازاق دالاسىنداعى حالىقتى ءبىر شاڭىراققا ۇيىستىرعان جوشى ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حاننان تاراعان، ساياسي بيلىكتى ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بويى  قولدا ۇستاپ، بيلەۋشى بولىپ كەلە جاتقان وتە كۇشتى، بەدەلدى اۋلەتتىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. تاعدىر ولارعا اتا-بابالارى بيلەپ كەلگەن اۋماقتاعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى مۇلدەم سونى ساپاعا اۋىستىرىپ، جاڭعىرتۋدى، جاڭا ەتنوستىق بىرلىككە نەگىزدەلگەن قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋدى بۇيىرتتى. 

ولاردىڭ شىڭعىس حاننان  ورىس حانعا دەيىنگى اتالارى ءبىر، ال ودان بەرى قاراي ەكەۋى ەكى اۋلەتكە بولىنەدى. بۇلار – ورىس حاننىڭ توقتاقيا جانە قويىرشاق دەگەن ەكى ۇلىنان تاراعان وعلاندار. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى وردا-ەجەننەن ءجۇز جىل كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاعى ورىس حاننىڭ شوبەرەلەرى.  كەرەي – بولاتتىڭ ۇلى، توقتاقيانىڭ نەمەرەسى، ال  جانىبەك – باراقتىڭ ۇلى،  قويىرشاقتىڭ نەمەرەسى. كەرەي – اعا بالاسى، جاسى دا جانىبەكتەن ۇلكەن. سوندىقتان، قازاقتىققا شىعۋدى شوبەرەلەس ءىنىسى جانىبەكپەن بىرگە باستاعانمەن، اتا سالتىنا ساي، قازاق تاعىنا ودان بۇرىن وتىرعان.  كەرەي دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ەلدى جانىبەك بيلەدى.

ورىس حاننىڭ وسى قوس شوبەرەسى العاشقى جىلداردا بىرىنەن سوڭ ءبىرى حان سايلانىپ، قازاق مەملەكەتىن نىعايتىستى. ارينە، بۇل ەكى حان قازاقتىڭ بارلىق رۋ-تايپالارى مەن جەر-سۋىن تۇگەل بىرىكتىرە العان جوق. بىراق ولار قازاق اتىمەن اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتتى تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا الىپ شىعۋىمەن اسا قادىرلەنەدى جانە ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. ولاردىڭ داڭقتى ءىسىن ۇلدارى لايىقتى تۇردە جالعاستىردى. ون شاقتى جىل ەل باسقارىپ، شامامەن 1480 جىلى ومىردەن وزعان جانىبەك حاننان كەيىن تاققا كەرەي حاننىڭ ۇلى بۇرىندىق سۇلتان وتىرعان. ال جانىبەكۇلى قاسىم سۇلتان ەل قۇرىلىمىنىڭ ءبىر ۇلىسىن باسقاردى. بۇرىندىق حانمەن قاتار مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسا ءجۇرىپ، ول دا تاريحتاعى ءوز ورنىن الۋعا بەتتەپ كەلە جاتتى...

وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىندا سامارقاندا وتكەن ءبىر سەمينارعا قاتىسۋشىلار تاۋ باۋرايىنان ورىن تەپكەن شاح-ي-زيندا ماۆزولەيلەر كەشەنىندە بولعان ەدىك. سوندا ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىدەن ءبىر قىزىق دەرەك بىلگەنبىز. ول ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى شوعىرىن تانىستىرىپ كەلە جاتىپ، بيىككە سالىنعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ اعايىنى قۋسام يبن ابباستىڭ مازارىنا اپاراتىن مىڭ-سان تەپكىشەكتى جول بويىنداعى ءبىر كۇمبەزگە ەشكىم قويىلماعان، ونى كوزى تىرىسىندە وزىنە  بۇرىندىق سالدىرعان، بىراق ول قازاق دالاسىندا، الىستا قازا تاپقاندىقتان، دەنەسى مۇندا اكەلىنبەگەن دەگەن-ءدى.

بۇرىندىق – قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار ەسىم. ول  ءامۋ مەن سىر ارالىعى ايماعىنداعى (ماۋەرەنناحر-ماۆەرانناحرداعى) بيلەۋشىلەرمەن،  موعولستان امىرشىلەرىمەن سوعىستى. قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋدى كوكسەدى. قازاققا ءتان اۋماقتى اكەسى قۇرعان حاندىق قۇرامىنا حالقىمەن بىرگە جيناستىرۋدى كوزدەدى. جەڭىستەرگە جەتتى. گيدتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا، ءامىر تەمىر زامانىنان ماۆەرانناحرداعى باس قالا، وقۋ-اعارتۋ، ونەركاسىپ، عىلىم مەن ونەر ورتالىعى بولىپ كەلە جاتقان سامارقاندا، بالكىم، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە بۇرىندىقتىڭ جۇلدىزى جارقىراعان بولار دەپ ويلادىق. وندا بۇرىندىق حاننىڭ قىزى ميھر-سۇلتان حانىم تۇراتىن. كەزىندە ونى اكەسى شايباني مۇحامەد سۇلتاننىڭ ۇلى تەمىر سۇلتانعا تۇرمىسقا بەرگەن ەدى. حانىمنىڭ سامارقاندا جانە قالا ماڭىنداعى جەرلەردە ۇلكەن بايلىعى بولاتىن...

 بۇرىندىق حان قازاق ورداسى باسىندا جانىبەك حاننان كەيىن وتىز جىلدان استام ۋاقىت تۇردى. سان مىڭ ساربازى بار قۋاتتى اسكەرگە قولباسشىلىق ەتتى. قازاقيانىڭ، ياعني ۇلتتىق اتالىمىمەن ايشىقتالعان مەملەكەتتىڭ ءۇشىنشى حانى رەتىندە، ونى نىعايتۋ ءۇشىن كوپ كۇش-قايرات جۇمسادى. ونىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتى ۇرىستار مەن قاقتىعىستارعا تولى بولدى. سىر ءوڭىرى مەن جەتىسۋدا ماۆەرانناحر، موعولستان بيلەۋشىلەرىمەن شايقاستى. باتىستاعى قازاق  رۋ-تايپالارىن حاندىققا قوسپاققا نوعاي ورداسىنا باردى. سارايشىقتى ءبىراز ۋاقىت قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىنا اينالدىردى.

قىسقاسى، قازاقتىڭ ەتنوستىق اۋماعىن بىرىكتىرۋ، مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ جولىندا بەلسەندى  كۇرەس جۇرگىزدى. ەل بيلەگەن العاشقى جيىرما شاقتى جىلىندا قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى ۇلعايىپ، قۋاتى ارتۋى جولىنا كوپ كۇش جۇمساعان، تيىسىنشە ءوزىنىڭ دە بەدەلى ءوسىپ، اتاق-ابىرويى، ايبىنى اسقاقتاعان ەدى. الايدا بيلىگىنىڭ ودان كەيىنگى كەزەڭىندە – 16-شى عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا ەداۋىر قاتەلىكتەر جىبەردى. شايبان ۇرپاقتارىنىڭ قازاقتارعا قارسى جورىقتارىنا تويتارىس بەرۋ ماسەلەسىندە مەملەكەت مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ەنجارلىق كورسەتتى. ال بۇل كەزدە ەل ىشىندە قاسىم سۇلتاننىڭ بەدەلى ارتىپ كەلە جاتقان. جۇرتشىلىق ونىڭ وتان قورعاۋداعى قاجىر-قايراتىنا، ەڭبەگىنە، ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، حاننان ارتىق قۇرمەتتەدى. سوندا، ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك بەدەلىن جوعالتقانىنا كوزى جەتىپ، بۇرىندىق حان 1511 جىلى تاقتى تاستاعان دا، ماۆەرانناحردىڭ ءبىر قيىرىنا كەتكەن...   

 وسى جىلدان قازاق مەملەكەتىنىڭ باسىنا اتاعى دۇركىرەگەن اسكەرباسى قاسىم سۇلتان كەلدى. ءاز اتانىپ، حالىقتىڭ ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن جانىبەك حاننىڭ بالاسى. ونىڭ حان سايلانۋىمەن مەملەكەتتىلىكتىڭ ايرىقشا جارقىراعان كەزەڭى باستالدى. قاسىم حان بيلىكتە بولعان ون ءبىر جىل قازاق مەملەكەتىنىڭ قۋاتى ارتقان، كەمەلىنە جەتىپ، وزگە ەلدەر قۇرمەتپەن قاراعان ءداۋىر بولدى. حاندىقتىڭ حالىقى ءبىر ميلليوننان استى. ارمياسىنداعى ساربازدار مولشەرى ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتتى. 

قاسىم حان ەل باسقارعان جىلدارى  جايىققا دەيىنگى ايماق، وڭتۇستىك ءوڭىر ءبىرجولا حاندىق قۇرامىنا ەندى، ەلىمىزدىڭ جالپى اۋماعى شامامەن قازىرگى كولەمگە جەتتى. ەل-جۇرت ۇمىتپاي، ءالى كۇنگە دەيىن سۇيىسپەنشىلىكپەن ەسكە الاتىن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى ايگىلى قۇقىقتىق قۇجات جاسالدى.  وسىناۋ زاڭدىق جيناقتىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ، حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە تۇراقتىلىق ورنادى. ونى ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپ قولداپ، قۋاتتاعاندىقتان دا، ىشكى جاعداي جاقساردى. مال شارۋاشىلىعىمەن، قولونەرمەن، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداناتىن  ايماقتار اراسىندا ءونىم الماسۋ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋ كەڭ ءورىس الدى. جايىق بويىنداعى سارايشىق قالاسى قازاق ەلىنىڭ استاناسىنا اينالدى.

قازاقيا حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلا باستادى. ماسكەۋ (موسكوۆيا) پاتشالىعىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. الىس مەملەكەتتەردەن ەلشىلەر كەلىپ-كەتىپ جاتتى. كۇنى كەشە سوعىسىپ جۇرگەن ءدۇرداراز كورشىلەر قازاق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتىن مويىنداپ، ەندى ونىمەن تاتۋ بولۋ جولىن ۇستاندى...

 ءىىى.  حاندىقتىڭ السىرەۋى جانە قايتا جاڭعىرۋعا بەت الۋى

 15-ءشى عاسىردىڭ سوڭعى جيىرما جىلدىعىنان 16-شى عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعى بويى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى ەداۋىر ۇلعايدى. نىعايدى. بۇل ۇدەرىسكە بۇرىندىق حاننان كەيىن، 1511–1521 جىلدارى بيلىكتە بولعان قاسىم حان زور ۇلەس قوستى. ول ءوز كەزىندە قازاق جەر-سۋى مەن حالقىن جيناستىرىپ، بىرىكتىرۋ شارالارىن جەدەل جۇزەگە اسىردى. الايدا حاندىقتىڭ وركەندەۋىندە تۇراقتى ىلگەرىلەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ۇدەرىسكە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولمادى...

قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارا تۇسكەنىن، تۇراقتىلىق ورناعانىن، حالىقارالىق ارەنادا تانىلا باستاعانىن وتكەن تاراۋدا ايتتىق. قازاق حالقىنىڭ قازىرگى زاماندا مەكەن ەتىپ جۇرگەن  اۋماعى نەگىزىنەن، شىنتۋايتىندا، سول جىلدارى قالىپتاستى. سول جىلدارى ماسكەۋ مەملەكەتىمەن، قازان، ورتا ازيا، ءسىبىر حاندىقتارىمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس جاسالدى. باتىس ەۋروپا دا قازاق مەملەكەتىن قاسىم حان تۇسىندا تانىپ ءبىلدى.

دەگەنمەن حاندىقتاعى  بيلىك قۇرىلىمى تەك قاسىم حاننىڭ بەدەلى ارقاسىندا عانا تۇتاستىق كورسەتىپ، ابىرويى اسقاقتاپ تۇرعان ەدى.

ال ونىڭ بەدەلى بۇرىندىق حان تۇسىندا كوتەرىلە باستاعان-تىن. قاسىم سۇلتان ءوز يەلىگىندەگى ارقا جەرىنە شايبان تۇقىمدارىنىڭ بىرنەشە رەت جاساعان شاپقىنشىلىعىنا حان اسكەرىنىڭ قولداۋىنسىز-اق تويتارىس بەرگەن. ەلەۋلى  قارسىلىق كورسەتىپ قانا قويماي، دۇشپاندى تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەن. وسىناۋ جەڭىمپاز جاساقتىڭ ساردارى رەتىندە، تيىسىنشە، ەل ىشىندەگى اتاق-ابىرويى وسكەن بولاتىن. قاسىم سۇلتاننىڭ جەڭىلىستى بىلمەيتىن قالىڭ قوسىندارى ول حان سايلانعاننان كەيىن دە ايبىندىلىعىن ارتتىرا ءتۇسىپ، ەلدەگى تىنىشتىقتى، كورشى حاندىقتارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان. حاننىڭ وسىنداي ايبارىنىڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءوزارا بايلانىستاردى جاقسارتۋ، ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن قولدانۋدى رەتكە كەلتىرۋ ماسەلەلەرىن كوزدەپ جاسالعان كۇللى رەفورما كىدىرىسسىز جۇزەگە اسىپ جاتتى.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ايگىلى «راشيد تاريحىندا» جوشى حاننان كەيىن ونىڭ دارەجەسىنە پاراپار ۇلكەن بيلىككە قاسىم حان عانا جەتتى، ودان باسقا ەشكىم دە قول جەتكىزە المادى دەپ اتاپ كورسەتكەن. قاسىم حان وتە قۇدىرەتتى بيلەۋشى بولدى.

قىسقاسى، قاسىم حاندى اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى، ساياسي تۇلعا، قاھارلى ءامىرشى رەتىندە مويىنداۋشىلىق – حاندىقتا ۇيىمداستىرىلعان ماڭىزدى شارالاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتتى. ياعني بيىك پارمەننىڭ ەل ىشىندە ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋىنا مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ، اكىمشىلىك باعىنىس قۇرىلىمىنىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلۋىنان گورى، جوعارى دارەجەلى ءامىرشىنىڭ قاھارى، ايبارى شەشۋشى ءرول اتقاردى.

الايدا مەملەكەتتىڭ مىقتىلىعىن تۇراقتاندىرىپ، مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ بۇلجىماستىعىن قامتاماسىز  ەتۋ ءۇشىن ونىڭ باسشىسى قۇرعان اكىمشىلىك جۇيە دە ومىرشەڭ بولۋعا كەرەك. ەلدى باسقارۋ قۇرىلىمى بيلىكتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرىندە جوعارىلى-تومەندى ءوزارا تاۋەلدىلىكتى، باعىنىشتىلىقتى قامسىزداندىرۋعا ءتيىس. بىراق ناقتى جاعداي ولاي بولماي شىقتى. قاسىم حان 1521 جىلى سارايشىقتا ماڭگىلىككە تىنشىعاننان كەيىن مەملەكەتتە بيلىككە تالاسۋشىلار بوي كورسەتىپ، بۇل ورايداعى كەمىستىكتى تەز اشىپ بەردى.

تاققا مۇراگەرلىك جولمەن قاسىم حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ماماش سۇلتان وتىرعان، بىراق حاندىقتاعى وزگە سۇلتاندارعا ونىڭ ايدىندىلىعى كەم كورىندى. ەداۋىر جاسقا كەلىپ قالعان ماماش حاننىڭ اينالاسىنا بىردەن اكەسىندەي اسەر ەتە الماۋى تۇسىنىكتى ءجايت، الايدا تاعدىر وعان ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك قابىلەتىن تولىق اشۋىنا ۋاقىت جاعىنان مۇمكىندىك بەرمەدى. ول حان تاعىندا ءبىر-ەكى  جىلداي عانا بولىپ، الدەبىر شايقاس كەزىندە قازا تاپتى.

سودان كەيىن جوشى تۇقىمدارى اراسىندا قازاق ەلىندەگى باس بيلەۋشىنىڭ ورنىنا تالاسۋ ارەكەتتەرى ۇدەي ءتۇستى. حان بولۋدان دامەسى بار سۇلتاندار ءوزارا قىرقىستى. ءتىپتى بولماعان سوڭ ولار ءوز ولكەلەرىندە جەكە-دارا بيلىككە ۇمتىلىپ، حاندىقتى بىرنەشە ۇساق ۇلىسقا بولشەكتەپ جىبەردى. نە كەرەك، كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان، قاسىم تۇسىندا كەمەلىنە جەتكەن حاندىق اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىن ءبىرى مويىندامايتىن ايماقتىق حاندىقتارعا ءبولىندى. سىرت جۇرت تا قاسىم حان كەزىندەگى قازاق ەلىنە قۇرمەتپەن قاراۋشىلىعىن جيىپ قويىپ، قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى جورىقتارعا شىقتى، سول جولدا ءوزارا وداق قۇرا باستادى.

وسىنداي الاساپىران كەزەڭدە قاسىم حاننىڭ كىشى ۇلى، سوزاق قالاسىنىڭ ءامىرشىسى حاق-نازار (حاقنازار، اقنازار) سۇلتان باتىل تۇردە ەلدى بىرىكتىرۋ شارالارىن جاساۋعا كىرىستى... 

ماماش حان ۇرىس ۇستىندە وپات بولعان سوڭ، سۇلتاندار اراسىندا ەل تىزگىنىن قولعا الۋ ءۇشىن تاعى ءبىراز تالاس-تارتىس وتكەن دە، اقىرى، 1523 جىلى تاققا قاسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى تاھير (تايىر) وتىرعان. ول 1532 جىلعا دەيىن بيلىكتە بولدى، بىراق، مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە شىن مانىندە قايراتكەرلىك قابىلەت كورسەتە الماعان سياقتى. اتاقتى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىر ءوزىنىڭ ايگىلى «جىلنامالار جيناعىندا» ء(«جامي ات-تاۋاريح») ول جايىندا: ء«بىراز ۋاقىت حاندىق قۇرعانمەن، پاتشالىقتىڭ سىرىن بىلمەدى» دەپ جازعان.  زەرتتەۋشىلەر تايىر حاننىڭ بويىندا ەرەكشە ءبىر مامىلەگەرلىك، سونداي-اق ايتا قالارلىقتاي  اسكەرباسىلىق قاسيەتتىڭ بولماعانىن ايتادى.

 شىنىندا دا ول ەلەۋلى  قولباسى قابىلەتىن تانىتپادى، ەڭ باستىسى، باس حان رەتىندە، ەلدەگى بيلەۋشىلەرمەن ەكى ارادا ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزە المادى. جەتىسۋ بيلەۋشىسى بۇيداش، سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدى ىقپالدى سۇلتاندار ونى ەلەڭ قىلمادى. ولارعا  ءوزىن مويىنداتۋعا مۇنىڭ شاماسى جەتپەدى. سونداي احۋالدىڭ سالدارىنان شىعار، تاھير حاننىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى قاتىناستارى دا كۇرت ناشارلادى. قاسىم حان تۇسىنداعى نوعايلارمەن ارادا ورناعان تاتۋلىق اسكەري قاقتىعىسقا ۇلاستى. تاشكەنت بيلەۋشىسى كەلدى-مۇحاممەدپەن تۇسىنىسە الماعاندىقتان،  وزبەكتەرمەن دە شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. تۇركىستان ماڭىندا جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ونىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە موعولستان حاندارىمەن اراداعى جاراسىمدى قاتىناس تا بۇزىلدى.

نە كەرەك، وسى كەزەڭدە قازاق حاندىعى وڭتۇستىكتەگى جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرىنىڭ بىرەر بولىگىنەن ايرىلدى.

دەگەنمەن تايىر حان جەتىسۋدى جانە ىستىقكول ايماعىن ساقتاپ قالۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. قىرعىزدارمەن وداقتاسىپ، ەلدى موعولدار مەن قالماقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعادى. شامامەن 1532 جىلى قازا تاپتى.

ودان كەيىن قازاق ەلىنە توعىم سۇلتان حان سايلاندى. بىراق جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش  پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سۇلتاندار  ونىڭ دا بيلىگىنە مويىنسۇنباي، ءوز ايماقتارىندا وزدەرىن حان سايلاتىپ الدى. تيىسىنشە،  توعىم حاننىڭ تۇسىندا دا ءوزارا قىرقىسۋلار توقتالعان جوق. وسى تۇستا قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاق قۇتقارۋشىسى  قاسىمۇلى اقنازار سۇلتان كورىنە باستاعان. ول سوزاق ءامىرشىسى بولاتىن. بىراق، حاندىقتى بولشەكتەگەن جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدەنبەي، بىردەن توعىم حاننىڭ بيلىگىن مويىنداپ،  وعان قولداۋ كورسەتتى.

بۇل كەزدە ءىس جۇزىندە بىرنەشە حاندىققا ءبولىنىپ كەتكەندىكتەن، قازاق جەرىندە سىرتقى جاۋعا بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ قيىنداپ كەتكەن. بىرىگىپ قيمىل ۇيلەستىرۋدىڭ ورنىنا، حاندار ءوز بەتتەرىنشە ارەكەت ەتكەن. توعىم حان مەن بۇيداش حان جەتىسۋ مەن سىرداريا ءوڭىرىن موعول جانە وزبەك حاندارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستى. احمەت حان قازاق ەلىنىڭ ورتالىق جانە باتىس ءوڭىرىن قورعاماققا نوعاي  ورداسىنا جورىققا اتتاندى. سول جورىقتا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، 1435 جىلى ماڭعىت وراق باتىردىڭ قولىنان قازا تاپتى. ءوڭىردىڭ ءبىراز بولىگى نوعايلاردىڭ بيلىگىنە ءوتىپ كەتتى. موعولداردىڭ وزبەكتەرمەن بىرىككەن اسكەرىنە قارسى شايقاستا، شامامەن 1537 جىلى، توعىم حان قازا تاپتى. بۇيداش حان ىستىقكول ماڭىندا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتتى.

وسىنداي احۋال كەزىندە اقنازار سۇلتان اۋەلى وڭتۇستىكتەگى احمەت حان بيلەگەن اۋماقتى، سوسىن بۇيداش حان بيلەگەن باتىس جەتىسۋدى قازاق حاندىعىنا قايتا قوستى. ءوستىپ، بولشەكتەنۋ سالدارىنان السىرەگەن مەملەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن قولعا الدى. نىعايۋ جولىنا تۇسىرە باستادى.

ءسويتىپ، يگىلىكتى ىسىمەن كوزگە تۇسكەن حاق-نازار، ەلدەگى بايىرعى حان سايلاۋ سالتىنا ساي،  1538 جىلى اق كيىزگە وتىرعىزىلادى. مولدا ءتيىستى ءدىني جورالعى جاسايدى. سودان سوڭ بيلەر حان وتىرعان اق كيىزدى جان-جاعىنان ۇستاپ جوعارى كوتەرەدى. تانىستىرۋ ءراسىمىنىڭ تالابىنا سايكەس، جينالعان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنان الىپ وتەدى. ەلدەگى بەرەكەسىزدىكتەن قاجىعان حالىق جاڭا حانعا ۇلكەن ءۇمىت ارتا قارايدى... 

ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا حاقنازار حان اكەسى قاسىم حاننىڭ جولىن جالعاستىرۋدى مۇرات تۇتتى. ول حان تاعىندا وتىرعاندا قازاق حاندىعى بىرلىككە، تۇتاستىققا يەك ارتقانمەن، ءوز تەرريتورياسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنان ايرىلعان كۇيدە ەدى. ەلدىڭ باتىسى – نوعايلاردىڭ، شىعىسى – ويراتتاردىڭ، سولتۇستىگى – ءسىبىر حاندىعىنىڭ، موعولستان مەن تاشكەنت – بۇحارا حاندىعىنىڭ قول استىنا تۇسكەن بولاتىن. قاسىم حان تۇسىندا حاندىق شەكاراسى ۇلىتاۋ مەن بالقاشتان اسقان، جايىق پەن سىردارياعا كەتكەن، جوبالاپ ايتقاندا بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ شاماسىنداي ەدى.

مەملەكەتتىڭ اۋماعىن اكەسى قالىپتاستىرعان كولەمگە جەتكىزۋدى اقنازار حان ەل تىزگىنىن قولعا الىسىمەن ارماندادى. قازاق رۋلارىنىڭ اتا قونىستارىن ءوز قالىپتارىندا، بوتەن جۇرتقا تيگىزبەي ساقتاۋعا، حاندىقتىڭ كورشى ەلدەر الدىنداعى ىقپالىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. ەلدى قاسىم حان كەزىندە 1511 جىلى قابىلدانعان «قاسقا جول» زاڭدار جيىنتىعىن («قاسىمنىڭ قاسقا جولى») باسشىلىققا الۋ ارقىلى باسقاردى. مەملەكەتتىڭ بايىرعى اۋماعىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. الايدا بۇل ورىندالۋى قيىن شارۋا بولىپ شىقتى. ايتسە دە حاقنازار حان مۇمكىندىگىنشە  قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ، دامي ءتۇستى.

ول مەملەكەتتىك بيلىكتى نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىن بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. قازاق-قىرعىز وداعىن ودان ءارى نىعايتتى، سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە ونى «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان. حاقنازار وسى قازاق-قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ  ارەكەتىنە تويتارىس بەردى.

حاقنازار حاندىق قۇرعان كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار بولىپ جاتتى.

مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ شەكاراسى قازاق دالاسىنا قاراي ەداۋىر تاقالدى. 1552 جىلى قازان، 1558 جىلى استراحان حاندىقتارىن باسىپ العان ماسكەۋ پاتشالىعى ەدىل وزەنىنىڭ بارلىق اڭعارىن، بۇرىنعى التىن وردا قاعاناتىنىڭ باس قالالارى ورنالاسقان  اۋماقتى يەلەنگەن. (سوناۋ ءبىر باسقا كۇن تۋعان شاقتاردا قونىس اۋدارا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان، تاعى دا جەر-سۋىنان ايرىلعان جۇرتتىڭ: «...بۇرىنعى وتكەن اتامىز كوشەمىن دەپ ءولدى مە، قىرىمدى تاستاپ ەدىلگە اقىلى جوقتان كەلدى مە... ەدىل مەنەن جايىققا ەشبىر جەردىڭ تەڭى جوق!..  مەكەن ەتكەن قونىسىن – ەدىل مەنەن جايىقتى قاتىن-بالا  ساعىنار»، – دەگەن وكىنىشتى جىر جولدارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى). ماسكەۋ جيھانگەرلەرى باشقۇرت جانە ءسىبىر حاندىقتارىن كنيازدىك قۇرامىنا ەنگىزدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسىن ىدىراتىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. امان قالعان نوعايلاردىڭ دەنى كاۆكازعا، ودان تۇرىك ەلىنە كەتتى.

ۇلىستىڭ ەداۋىر حالقىن  (بۇلاردىڭ دەنى قازاق رۋ-تايپالارى بولاتىن، ەل ىشىندە نوعاي مەن قازاقتىڭ ايرىلۋىنان كورىنىس بەرەتىن ءتۇرلى جىر، كۇي ساقتالعان) حاقنازار حان مەملەكەتىنە قاراتىپ الدى. سوعان وراي حاقنازار «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتالدى. ءسويتىپ، نوعايلارمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ كەلگەن قازاق تايپالارى 1560-شى جىلدارى ەتنوستىق تەرريتورياسىمەن بىرگە قازاق حاندىعىنا بىرىكتى.

بۇرىندىق پەن قاسىم حاندار بيلەگەن زامانداردان باسقا ۋاقىتتاردا نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى قازاق حاندىعى قۇزىرىنا ءوتتى.

18-ءشى عاسىردا ورىنبور ولكەسىندە قىزمەت ىستەگەن تاريحشى پەتر رىچكوۆ حاقنازار حان تەك نوعايلاردى عانا ەمەس، باشقۇرتتاردى، قازان، ءسىبىر جانە استراحان حاندىقتارىن، بۇحارانى، حيۋانى، تاشكەنتتى جانە باسقا كوپتەگەن قالالاردى ءوز بيلىگىنە قاراتىپ، ولاردان الىم-سالىق جيناتىپ تۇردى دەپ جازدى.

قازىرگى زەرتتەۋشىلەر حاقنازاردىڭ تۇسىندا قازاق مەملەكەتى تاپ ونداي دارەجەگە جەتپەگەنىن، الايدا اۋماعىنىڭ كەڭەيىپ، قۋاتىنىڭ ارتا تۇسكەنىن، حاندىقتىڭ ەداۋىر نىعايعانى داۋسىز راس ەكەنىن ايتادى.

 (جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz