ء Cوز باسى

 قازاق حالقى 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە بەرە ءوز اتىمەن مەملەكەت قۇرىپ، تاريح ساحناسىنا شىقتى. بيىل سوناۋ تاريحي وقيعانىڭ – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى  تويلانادى.

بۇل، ءسوز جوق، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتا تۇسەتىن، كوپتەن اڭساعان، ءۇمىت ارتا كۇتكەن مەرەيتوي، ۇلى توي بولادى. وسىناۋ مەرەيلى داتانى اتاپ  وتۋگە  دايىندىق بارىسىندا حالقىمىزدىڭ (قازاقتار مەن ارامىزدا تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ) بارشا بۋىنى  بويىندا پاتريوتتىق، وتانسۇيگىشتىك، ەلىمىز ءۇشىن ماقتانا الۋشىلىق سەزىمدى ۇشتاۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى ءىc-شارالار مىندەتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ايتۋلى داتاسىن بيىك دارەجەدە مەرەكەلەۋگە بەل بۋىمىز بۇگىندە اركىمنىڭ قازاق اتىمەن مەملەكەت قۇرعان تاريحىمىزدى تانۋىنا، تيىسىنشە، ءوزىن-ءوزى تانۋىنا، جاستارىمىزدى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە كەڭ جول اشىپ وتىر. وسىنداي كوتەرىڭكى رۋح جەتەگىمەن ءبىز قازاق اتىمەن الەمدەگى دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قاتارىنا قوسىلعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنا كوزقاراسىمىزدى قاعازعا تۇسىرۋگە بەل بايلادىق.

ءبىز مۇنىڭ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن تۇسىنەمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاريحي  عىلىمىمىز دا، قوعامي سانامىز دا قازاق تاريحىنا باتىستىق، ەۋروتسەنتريستىك تۇرعىدان قاراۋدان تولىق باستارتا قويعان جوق. ءبىز، ءتىپتى، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ وسىناۋ سونشالىقتى ۇزاق مەرزىمگە جاتا قويمايتىن كەسىندىسىنىڭ ءوزىن جوعارعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇڭعىش رەت اتاپ وتكەلى وتىرمىز. سول سەبەپتى قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى حاقىندا ءبىزدىڭ وزىمىزشە قورىتقان كوزقاراسىمىزدىڭ ءبىر قايناۋى ىشىندە قالۋى ابدەن ىقتيمال. بىراق ءبىز ادال نيەتىمىزبەن، مەيلىنشە ءادىل دەپ بىلەتىن ويىمىزبەن بولىسكەندى حوش كورۋدەمىز.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن ارنايى اتاپ ءوتۋ، ارينە، ماڭىزدى. دەگەنمەن وسى سالتاناتقا دايىندىق جاساۋ جانە ونى وتكىزۋ بارىسىندا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ بۇتكىل تاريحىن تەرەڭ تانۋعا تىرىسۋ، پايىمداۋ، پارىقتاۋ ودان دا ماڭىزدىراق سەكىلدەنەدى. قازاق حاندىعى ياكي قازاق ورداسى – بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحتىق ساحناعا ءوز اتىمەن، وزىندىك اتاۋىمەن شىققان كەزەڭىنىڭ باسى. بۇعان دەيىن قازاقتار شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ، جوشى ۇلىسىنىڭ، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ۇلىع ۇلىس (جوشى ۇلىسى، التىن وردا) پەن شاعاتاي ۇلىسى سىنىقتارىنان اق وردا، ءسىبىر حاندىعى، نوعاي ورداسى، ابىلقايىر حاندىعى، موعولستان ءتارىزدى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار پايدا بولعانى ءمالىم. جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار مەملەكەتتىكتىڭ جاڭا ساپاعا، تاريحي تۇرعىدا ءادىل ساپاعا اۋىسۋىنا نەگىز جاساپ، ابىلقايىر حاندىعىنىڭ ءىرى بولىگىن قازاق  حاندىعىنا اينالدىردى. Cونىڭ ناتيجەسىندە تاريح تۇرعىسىنان وتە قىسقا مەرزىمدە وزگە مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردەگى قازاق رۋ-تايپالارى قازاق مەملەكەتى قۇرامىنا كىردى.

ءبىز بيىل 550 جىلدىعى اتالعالى وتىرعان سول وقيعادان بەرگى جاعدايدى قاراستىرامىز.

ال قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋلارىن، تەرەڭگە كەتكەن تامىرلارىن وسى سالتاناتقا دايىندىق بارىسىندا ءوتىپ جاتقان عىلىمي كونفەرەنتسيالار، ءتۇرلى دوڭگەلەك ستولدار مەن جيىندار تەرەڭىرەك قاراستىرا بەرەر دەگەن ءۇمىت بار. 

بارشاعا بەلگىلى، ۇلى دالا تاريحى تەرەڭدە. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ عۇندار زامانىندا پايدا بولعانى كۇمانسىز. عۇنداردىڭ مۇلتىكسىز ۇيىمداستىرىلعان شاپشاڭ دا جۇردەك اسكەرى بولدى. ولاردىڭ جاۋىنگەر جاساقتارى ەۋرازيا توسىندە قۇيىنداتا شاۋىپ، تۇركى ەتنوسى مەن تۇركى ءتىلىن ۇلى دالا شەگىنەن اسىرا تاراتتى.

ودان ءسال كەيىنىرەك، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 552-ءشى جىلى، تۇركىلەردىڭ التايداعى تايپالىق وداعى العاشقى تۇركى مەملەكەتتىگىن قۇردى. ول تۇركى قاعاناتى دەپ اتالدى. 6-شى عاسىردا پايدا بولعان بۇل قاعانات ادامزات تاريحىنداعى ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ اسا ىرىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى.  سول شاقتا قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالارى تۇركى وداعىنا كىرگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. دەمەك، جاڭا ەرانىڭ 552-ءشى جىلى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ دە باستاۋ العان ۋاقىتى بولىپ تابىلادى. وسىنى تاريحشى-عالىمدارىمىز تياناقتاپ دالەلدەۋگە تىرىساتىن شىعار.

ەگەر ءبىزدىڭ عىلىمي ويىمىز توقىراپ قالماي، اتالمىش داتانى بيىك دەڭگەيدە مويىندايتىنداي دارەجەگە جەتكىزە دامىسا، اللا قالاسا، ەندى جەتى جىلدان كەيىن ەلىمىزدە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ جانە قازاق جازۋىنىڭ 1470 جىلدىعى اتاپ وتىلەتىن بولادى.

ال ءبىز ازىرگە قازاق مەملەكەتى تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ، سوعان بايلانىستى ءوزىمىزدىڭ كەيبىر  ويلارىمىزدى، وتكەن كەزەڭدەردەگى كەي جايلارعا كوزقاراسىمىزدى ءبىلدىرىپ بايقاماقپىز...

(جالعاسىن "الاشوردا" ايدارىندا تۇرعان "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" تاقىرىبىنان وقي الاسىزدار. سىلەتەمسى: http://abai.kz/post/view?id=4554). 

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz