قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك ايماققا، ياعني ءۇش جۇزگە: ۇلى ءجۇز - اقارىس، ورتا ءجۇز - جانارىس، كىشى ءجۇز - بەكارىس بولىپ  ءبولىنۋى سان عاسىرلاردان بەرى جالعاسىپ كەلەدى: 

        1. ء«جۇز — وردا، قازاق حالقىنىڭ ءۇش رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ورتاق اتاۋى. ءداستۇرلى قازاق قوعامى ءۇش جۇزدەن تۇرادى: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز.

         ۇلى ءجۇز تايپالارى: 1. ءسارىۇيسىن، 2. شاپىراشتى، 3. وشاقتى، 4 ىستى، 5 البان، 6 سۋان، 7. دۋلات، 8. سىرگەلى، 9. قاڭلى، 10. جالايىر، 11 شانىشقىلى.

         ورتا ءجۇز تايپالارى: 1. ارعىن، 2. نايمان، 3. قىپشاق، 4. قوڭىرات، 5. كەرەي، 6. ۋاق.

         كىشى ءجۇز تايپالارى: 1. بايۇلى، 2. ءالىمۇلى، 3. جەتىرۋ.

         ءداستۇرلى قازاق قوعامى ءۇش جۇزدەن تۇرادى: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز. جۇزدەردىڭ شىققان ۋاكىتى، شىعۋ سەبەپتەرى، ىشكى مازمۇنى جونىندە عالىمداردىڭ اراسىندا ءالى ورتاق پىكىر جوق. (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

        2.  وسى ۇشكە ءبولىنۋ ەجەلگى تاريحشى گەرودوتتىڭ ەڭبەگىندە دە بار. ونىڭ ايتۋىنشا سكيفتەردىڭ (قىپشاق-قازاقتاردىڭ م.ق.) اتاسى تارعىتاي 3 بالاسىنا ءوز يەلىگىندەگى جەرلەردى ءبولىپ بەرگەن.

        3.  «ب.ج.س. دەيىنگى 2 عاسىردا ھۇندەردىڭ جاساعان جورىعىنان كەيىن، ساق (قازاق) تايپالارى مەكەندەگەن وڭىردە ءۇش ءىرى تايپالىق وداق، ۇيسىندەردىڭ، قاڭلىلاردىڭ جانە الانداردىڭ (الاش) تايپالىق وداقتارى جارىققا شىقتى. بۇل وڭىرلەردە قالعان ساق تايپالارى وسى وداقتارعا قاتىناسىپ، سولاردىڭ اتىمەن اتالاتىن بولدى» («قازاقتىڭ كونە تاريحى». 58 بەت).         

        4.  2 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءسانبي تاڭىرقۇتى تاڭشىقاي ءوز مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمىن مودەنىڭ ۇلگىسىمەن جاساپ، ءوز جەرىن ۇشكە ءبولدى: شىعىس، ورتا جانە باتىس ايماققا. ونىڭ ارقايسىسىنا ەل اعالارىن تاعايىندادى. سانبيلەردىڭ كىم ەكەنىن ل. گۋميلوۆتىڭ سوزىمەن جالعاستىرساق «سانبيلەر دەگەنىمىز موڭعولدار (مۇڭالدار م.ق.) ەدى، ولار جەكە تەك رەتىندە حۇندارمەن بىرگە جارالدى دا، ءبىر تولعاقتان پايدا بولدى.... 155-181 جىلداردىڭ اراسىندا تالانتتى ەل كوسەمى تاڭشىقايدىڭ تۇسىندا قازىرگى مونعوليانىڭ جەرىن وزىنە قاراتتى جانە 177-جىلى ۇلى دالانى باسىپ الۋعا ۇمتىلعان قىتايدىڭ ءۇش ارمياسىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى». (تۇرسىن جۇرتباەۆ. دۋلىعا 2. 23-24 بەتتەر).

        5.  «جورىقتا ءجۇرىپ شىنىققان رۋعيلا (ەدىل-اتتيلانىڭ اكەسى) پاتشا ءۇش اعايىندى ەدى. اقتار مەن مىڭزىق قوس قاناتتاعى، ءوزى ورتاداعى اسكەردى باسقاردى». ...«المان (گەرمان) تايپالارى دا گوت، شىعىس گوت، وڭتۇستىك گوت بولىپ ۇشكە بولىنگەن». ...«تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا اسكەر ۇشكە بولىنەتىن. قوس قاناتقا تەك حان تۇقىمىنان تاراعان حانزادالار اسكەرباسىلىق ەتەتىن دە، ورتاداعى جاساق تىكەلەي قاعاننىڭ وزىنە باعىناتىن». (ت.جۇرتباەۆ «دۋلىعا-2» 50. 151 بەتتەر).

        6.  «...شىڭعىس، يمپەراتور، وڭتۇستىككە بەت بۇرعان بيلەۋشى»، اسكەر مەن ەل باسقارۋدى ءۇش بولىككە ءبولدى: ەكى «قانات» - وڭ قاناتى، باۋىرشىنىڭ باسشىلىعىنداعى التايعا جاناسقان بارىڭعار جانە سول جاق قاناتى، «گو-ۆان» - «مەملەكەت كنيازى» دەگەن اتاقتى يەلدەنگەن مۇقالىنىڭ باسشىلىعىنداعى شىعىسىندا تسزين يمپەرياسىمەن جاناسقان جوڭعار. ورتالىق قارانىڭ – ءۇشىنشى اسكەر توبىنىڭ باسشىسى بولىپ، ناياا تاعايىندالدى» ء(ى.ەسەنبەرلين. «شىڭعىسحان الەم سىلكىندىرۋشىسى» 56 بەت). «149. شىڭعىس حان ءامىر ەتەدى. «قاي جاقتان نەندەي ءبىر جاۋ كەلۋى مۇمكىن. مەنىڭ توعىز سايىتىم ۇشكە ءبولىنىپ جۇرىڭدەر!» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 80 بەت).

        7.  «كەيىنىرەك شىڭعىسحاننىڭ تاق مۇراگەرى جوشى ۇلىسى دا، ونىڭ ەكىنشى ۇلى بەركە حاننىڭ كەزىندە ءۇش ورداعا ءبولىنىپ، التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالىپ، التىن وردانىڭ ۇلى حانى بەركە حانعا باعىنىپ تۇرعان. ول جايلى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى بىلاي دەپ جازدى: «شىڭعىستىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىحان ولگەن سوڭ ونىڭ ورنىنا باتۋ جوشى بالاسى حان بولدى. ونى ورىستار باتىي دەيدى. ال لاقاپ اتى سايىن حان ەدى. ونىڭ ورىس جۇرتىن قاراتىپ العانى 1241 جىلى. باتۋدان سوڭ ءىنىسى بۇرگە حان بولدى. جوشىدان بۇرىن ەدىل-جايىقتا قىپشاق اتانىپ تۇرعان تۇرىكتەر بار ەدى. بۇرگە حان ءۇش ورداعا ءبولىنىپ، التىن وردا، اق وردا، كوك وردا – ءبارىنىڭ ۇستىنەن التىن ورداداعى بۇرگە حان بيلەپ تۇراتىن. اق ورداعا جوشىنىڭ شيبان دەگەن بالاسى، بەر جاقتاعى تامام كوشپەلى ەل كوك وردا اتانىپ، وعان جوشىنىڭ توقاي تەمىر دەگەن بالاسى حان بولدى. ءبىزدىڭ ءابىلمانسۇر – ابىلاي حان وسى توقاي تەمىر ءناسىلى.

        بۇرگەحان مۇسىلمان بولىپ بەركەحان اتاندى، وعان ەرىپ توقاي تەمىردە مۇسىلمان بولدى. بۇرگەنىڭ ورنىنا توقاي تەمىردىڭ ماڭعۋ تەمىر دەگەن  بالاسى ۇلكەن حان بولىپ، ونىڭ ءىنىسى تۋداموڭكە بولىپ، ودان سوڭ جوعارىداعى ماڭعۋ تەمىردىڭ بالاسى توقتاعۋ بولدى. ودان سوڭ باتۋدىڭ مەڭ تەمىر دەگەن بالاسىنىڭ تۇرعۇل دەگەنىنىڭ بالاسى وزبەك حان بولدى. مۇنىڭ حان بولعانى 1301 جىلى ەدى. وسى وزبەك حان مۇسىلمان بولىپ، حالقىندا مۇسىلمان قىلدى. سول مۇسىلماندىق بۇزىلعان جوق. ء«دىن وزبەكتەن قالدى» دەگەن ماقال وسىلاي تۋعان جانە سول حاننىڭ اتىمەن بارشا جوشى لەسى وزبەك اتاندى.

          جوشى ۇلەسىنىڭ ۇلكەن حانى تۇراتىن التىن وردانىڭ ورنى وسى كۇنگى ەدىل سۋىنىڭ بويىندا، استراحان مەن ساراتوۆ اراسىنداعى تساريف دەگەن قالا ەدى. نوعايلار ساراي دەپ اتاپ، ونى ورىستار تساريۆ دەپ كەتتى. سول كەزدە دە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ورنى وسى سارىارقادا ەدى» («قازاق شەجىرەسى». 42-43 بەتتەر).

        8.  ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، "التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋى كەزىندە قازاقتار وزدەرى كوشىپ جۇرەتىن جەرلەردەگى ءوز قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وسىنداي ۇلكەن وداقتار قۇرعان".

        9.  ن.ا.اريستوۆتىڭ ويىنشا، "جۇزدەرگە بىرىگۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە شىققان".

        10. ۆ. بارتولد: "قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋىنا گەوگرافيالىق فاكتور اسەر ەتتى، تابيعي-گەوگرافيالىق جاعدايعا يكەمدەلۋ جانە اۋماقتىق وقشاۋلانۋ جۇزدەردىڭ مادەني-شارۋاشىلىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىردى", — دەپ ەسەپتەيدى.

         11. م. پ. ۆياتكين ۆ.ۆ.بارتولدپەن كەلىسە وتىرىپ: "جۇزدەردىڭ قۇرىلۋىنا تابيعي-گەوگرافيالىق سەبەپتەرمەن قاتار ساياسي وقيعالار اسەر ەتتى، جەكەلەگەن وردالار ەرەكشە ساياسي وداقتار رەتىندە XVI عاسىردىڭ اياعىندا قالىپتاستى", — دەيدى.

         12. س. امانجولوۆ: "قازاق ەلى، جەرى ءۇش جۇزگە موڭعولدارعا دەيىنگى كەزەڭدە — X—XII عاسىرلاردا ءبولىندى", — دەپ ەسەپتەيدى.

         13. شىعىستانۋشى ت. ي. سۇلتانوۆ جۇزدەردىڭ قۇرىلۋى جونىندە ناقتى دەرەكتەردىڭ تاپشىلىعىن ايتا كەلىپ: "XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلىس جۇيەسى بىرتىندەپ جۇزدەرگە اۋىسقان", — دەگەن بولجام ايتادى.

         14.  ءبىراز زەرتتەۋشىلەر قازاقتىڭ ء"جۇز" دەگەن ءسوزىن ارابتىڭ "دجۋز" — ءبىر نارسەنىڭ "باستى بولىگى", "تارماق" دەگەن سوزىمەن سايكەستەندىرەدى.

         15.  ءماحمۇد بەن ءۋاليدىڭ 1634—1641 جىلداردا جازىلعان ەڭبەگىندە: "شايباني حان ولگەننەن كەيىن ونىڭ ۇلى ءباھادۇر وسى ەل مەن ۇلىسقا باسشىلىق ەتە باستادى... ول قىستاۋى مەن جايلاۋى ءۇشىن اق وردانى تاڭداپ الدى، ول ءارى ءيۇز-وردا رەتىندە دە بەلگىلى", — دەيدى. وسى دەرەكتە كەزدەسەتىن ءيۇز ء(جۇز) ءسوزىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قازاقتىڭ جۇزىمەن تەڭەستىرەدى.

        16. م.س.مۇقانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقتىڭ جۇزدەرى ەتنوالەۋمەتتىك اعزانىڭ جوعارى ساناتتارىنىڭ ءبىرى. "ەتنوالەۋمەتتىك ورگانيزم" دەپ ەتنوستىق، الەۋمەتتىك، شارۋاشىلىق، ساياسي بىرلەستىكتەردى تۇسىنەمىز، - دەيدى. 

         17.  ء«حىح ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا ماڭعىستاۋ قازاقتارى وڭتۇستىك، ورتالىق جانە سولتۇستىك بولىپ ۇشكە ءبولىنىپ، ءبىر شەتى شىعىستا قارابۇعازدا، ەكىنشى شەتى – قاراقۇم، سام قۇمدارىندا، وڭتۇستىگى – تۇپقاراعان شىعاناعى مەن بوزاشى تۇبەگىنە، سولتۇستىگى، تايسويعان قۇمى، ور، جەم، ساعىز، ويىل وزەندەرىمەن شەكتەلىپ جاتقان كەڭ ولكەدە مال جايىمەن كوشىپ ءجۇردى» (ۆوستروۆ ۆ.ۆ.، مۋقانوۆ م.، جوع. كور.شىع.، 248-254 بەتتەر). وسى ۇشكە ءبولىنۋ ءداستۇرى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بايۇلدارىندا سوناۋ مان اتادان بەرى ساقتالىپ كەلەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. سەبەبى، كۇنى بۇگىندە دە بايۇلىندا ء«ۇش سيىق» توبى بار. ولار – قىدىرسيىق، باقسيىق («باقىتسيىق) جانە سۇلتانسيىق. ەدىل، جايىق،  ماڭعىستاۋ وڭىرلەرى دە ء«ۇش قيان» دەپ اتالعان ءبىر تەرريتوريالىق ايماققا كىرەدى.

        تۇسىنىكتەمە:  قيات (قيان) شىڭعىسحان شىققان رۋدىڭ اتى.

        18. قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى ءتىپتى ارىدەن باستالادى. ەجەلگى شەجىرە-داستاندارداعى قازاقتى ء«ۇش انانىڭ بالاسى» دەيتىندەرى وسى. ولار سوناۋ ادام اتا زامانىنان بەرى مەن، سەن جانە ول بولىپ ۇشكە ءبولىنىپ كەلەدى.

«قازاقتان قىرعىز، الاۋ-دى،

ايتىپ كەلەم ايىرىپ.

بولىنگەن تاقتا تاراۋدى،

الاۋدان - الاش، ماڭعىباي

ەستىمەگەن ەل بار ما؟

بۇلاردىڭ اتاق-داڭقىن-اي.

ماڭعىبايدان دۇرەگەن،

الاشتىڭ التى بالاسى-اي.

قاتار ەكەن كولەمى،

مال مەن باسى تەڭ وسكەن.

ءبىر اللا بەرگەن ەل ەدى.

ءۇش ەنەدەن تۋىپ دۇرەدى.

ءۇش شەشەمنەن تۋعان سوڭ

وسى ەدى عوي قازاقتىڭ

ءۇش ءجۇز بولعان سەبەبى.

اعارىس پەن جانارىس.

كەنجەسى ەكەن بەكارىس.

اقارىستىڭ بالاسى:

ءۇيسىن، نايمان – ۇلى ءجۇز.

جانارىستىڭ بالاسى:

ارعىن، قىپشاق – ورتا ءجۇز.

بەكارىستىڭ بالاسى:

الشىن، كەنشىن – كىشى ءجۇز.

بۇل قازاقتىڭ بالاسى

ءوسىپ ەدى قاتاردان،

اتامىزدىڭ دالاسى.

ەدىل، جايىق – ەكى سۋ.

توعايلىق جاتقان قالىڭ نۋ.

مەكەن ەتكەن سالاسى» (نۇرىم شىرشىعۇلۇلى (اداي-قۇدايكە-قوساي-سۇيىندىك) «وتكەن مەن ايتىپ كەتكەندى، قۇتىلايىن مىندەتتەن».

        19.  ءاز اۋليەنىڭ (قازاقتىڭ) ءۇش ۇرپاعى بار. ولار ۇلى ءجۇز-اقارىس، ورتا ءجۇز-جانارىس، كىشى ءجۇز-بەكارىس. «بۇلار حالىق اراسىندا «ۇلى ءجۇز – ءۇيسىن»، «ورتا ءجۇز – ارعىن»، كىشى ءجۇز - الشىن» دەپ تە اتالا بەرەدى» («قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى» 4 توم، 1974, 531-ب).

       بۇل ءتىزىمدى ءالى دە كوپتەپ جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. بىراق، ءبىز بۇل جولمەن كەتە بەرسەك، اقيقاتتىڭ «اۋىلىنا» ەشقاشان دا جەتە المايمىز. اقيقاتتىڭ «اۋىلىنا» اداسپاي جەتۋدىڭ جالعىز عانا جولى بار. ول ء«سوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني سول اتاۋدىڭ ءوزىنىڭ اتاسى) مەن ونىڭ قۇرامىن باسشىلىققا الۋ.

       بۇتكىل جەر بەتىندەگى (عارىشپەن قوسا) بارلىق اتاۋلار مەن ۇعىمدار قازاقتىڭ انا تىلىندە قويىلعان. وسى تىلدە بارلىق اتاۋلاردىڭ ءاربىر دىبىسى ء(ارىبى), ءۇتىرى مەن نۇكتەسىنە دەيىن سويلەيدى. وزگە تىلدە الەم تاريحىنىڭ قۇپيالارى اشىلمايدى. ونى اشۋ ءۇشىن ارنايى كىلت (كود)  كەرەك. ول كىلت بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ءتىلى. ءتىل مەن كىلتتىڭ ء«ىل (ىلكى)» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. ءسوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى.  بۇل تىلدە ادام اتا مەن اۋا انا سويلەگەن. جان، ءسوز، كوز ۇلى جاراتۋشى اللانىڭ وزىنەن. جانىڭ سەنىڭ دەنەڭە دەممەن (اۋامەن) كىرەدى، دەنەڭ ءوز مۇمكىنشىلىگىن تاۋىسقاندا،  دەنەڭدى تاستاپ شىعىپ اۋا اناسىنا قايتا بارىپ قوسىلادى، ياعني اللا ساعان ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى. اللانىڭ اماناتىن كۇنا (سالماق) جيناماي، ياعني ادىلەت پەن اقيقاتتان اۋىتقىماي  دۇرىس ورىنداي الساڭ، جانىڭ ۇجماقتاعى (كوكتەگى) اللانىڭ ۇجماعىنا قوسىلادى، سالماق (كۇنا) جيناساڭ، جەر استىنداعى دوزاققا باراسىڭ. كيەلى كىتاپتاردىڭ بارىندە  ۇجماق كوك تە، دوزاق جەتى قات جەر استىندا دەلىنگەن.

       دەمەك، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى اللاتاعالا ادامزاتتى جاراتقان باستاۋ كەزەڭدەگى ءۇش انالىق تەكتى (اۋا انا، وت انا جانە جەر انا) جانە ءۇش كوكتىڭ ءىزىن، ياعني ءۇش وگىزدى: كوك اسپان، كوك وسىمدىك (اعاش) جانە كوك تەڭىز (سۋ) اتاۋىن ساقتاپ وتىر.

       جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى:

    -  ءۇش سانى توپان سۋعا قارىق بولاتىن نۇق پايعامباردىڭ رۋى قوسايلاردىڭ ساندىق اتاۋى.         سان دەمەكشى، ون سانى مۇڭالدىڭ لاقاپ اتى، ياعني ونىڭ ساندىق اتاۋى. بۇل سان مۇڭالعا دەيىنگى بارلىق اتالاردىڭ: ءبىرىنشى بۋىن ادايدىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى، ەكىنشى بۋىن تازىكە ء(سوز ءتۇبىرى ءاز), ءۇشىنشى قوساي ء(سوز ءتۇبىرى وس، جەر ءوز وسىندە اينالادى), ءتورتىنشى قۇنانورىس (رىسقۇل), بەسىنشى اقپان، التىنشى بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق), جەتىنشى جەمەنەي (بۇزاۋ), سەگىزىنشى سەميت (سەميتتەن اراب پەن ەبرەي تارايدى), توعىزىنشى توبىش، ونىنشى مۇڭالداردىڭ جيىنتىعىن قۇرايدى.  مۇڭالداردىڭ موڭعول دەپ اتالىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى.

          ءۇش - قوساي اتامىزدىڭ لاقاپ اتى. وسى ءۇش دەگەن ءسوز تۇبىرىنەن تۋىندايتىن كۇش، كۇشتى دەگەن ۇعىمدار ادامزاتتىڭ باستاپقى دامۋ كەزەڭىندە وسى قوسايلار زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن. قوساي ادام (ي) اتاعا رەت سانىمەن ساناعاندا ءۇشىنشى بۋىن بولىپ كەلەدى.

           قوساي – بىرىككەن ءسوز. ءسوز ءتۇبىرى وس (وش) بولسا،  قوس – ەكى،  نەمەسە ەگىز + اي دەگەن سوزدەردەن جاسالعان ءۇش سانىنىڭ اتاۋىن بەرەدى.

           قازاقتىڭ «كۇش-قۋات» دەگەن كيەلى ءسوزىنىڭ اۆتورلارى: كۇشتىڭ اۆتورى قوساي، قۋاتتىڭ  اۆتورى اتى ايتىپ تۇرعانداي قۋ مەن اد، ياعني قۇدايكە ( قۋ اداي اكە) بولىپ تابىلادى.

           ەڭ العاشقى وت جاققاندار  قوسايلار. ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنىڭ قاق تورىندەگى ەڭ بيىك تاۋدىڭ وتپان (وت مان، وت ادام) اتالاتىن سەبەبى دە وسى. كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى وت جاعاتىن قوندىرعىنى «وشاق» جانە «موسى» دەپ اتايتىنىمىز، وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

           سەبەبى، العاشقى وشاقتى دا، موسىنى دا جاساعاندار وسى قوسايلار. وشاق پەن موسىنىڭ  ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ (وش، وس) قوساي اتانىڭ «ازان شاقىرىپ» قويعان ەسىمىمەن بىردەي بولاتىنى وسى. قوساي اتامىز «وشاق» جانە «موسى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «اۆتورلىق قۇقىعىن» ساقتاپ وتىر.

          ءتورت امالدىڭ ءبىرى «قوسۋ» قوسايلاردىڭ لاقاپ اتى. ەكەۋىنىڭ دە ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەي بولاتىنى وسىدان. ءسوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى.

         قوسايلارعا «اعا بالاسى» دەپ اسا قۇرمەت كورسەتىلەتىنىنىڭ نەگىزگى سىرى دا وسى. تۋعان-تۋمالاستارىن، ىنىلەرىن جانىنىڭ جىلۋىن بەرىپ جانە وت جاعىپ جىلىتسا، ولار اعا بولماعاندا كىم بولادى؟! جانىندا اعاسى بار جان قور بولۋشى ما ەدى؟ قوسايدان جولداسىڭ بولسا جولىڭنىڭ بولاتىنى دا وسى.

         اللانىڭ حاق ەكەندىگىن العاش تانىعان مۇسا (مويسەي) پايعامباردىڭ دا رۋى وسى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي مۇسا پايعامبار ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى «ۇس»، بۇل ءوز كەزەگىندە قۇستىڭ دا ءسوز ءتۇبىرى. ءۇش (سان اتاۋى), ءۇس ء(ۇستى، ۇستىڭگى), ۇش (اسپانعا ۇشۋ), ۇس (ۇستىن), وسى تۇبىردەن تۋىندايتىن قۇس ءبارى سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى.

        موڭعول تازا قازاق ءسوزى. ول مۇڭالدىڭ لاقاپ اتى. موڭعول – ءسوز ءتۇبىرى «وڭ»، ارى قاراي ول، عول (قول), وڭ قول، موڭعول بولىپ شىعادى. ءبىرىنشى تۇرعان «م» دىبىسى ارقاشاندا ادام اتا ەسىمىنىڭ سوڭعى، مان اتا جانە مۇڭال اتا ەسىمدەرىنىڭ ءبىرىنشى دىبىسىن بەرەدى. مەنىڭشە «وڭ» مەن  «ول»-عا تۇسىنىك بەرۋدىڭ ءوزى ارتىق. ال «قول» دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزگى ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى ادامنىڭ قولى، ەكىنشىسى قوسىن (جاساق، اسكەر). سوندا موڭعول ءسوزى – ادام، مان، مۇڭال اتالارىمىزدىڭ وڭ ءىسىن (اقيقاتىن) جالعاستىرۋشى قوسىنى.

    -    ءجۇز – نۇق پايعامبار ەلىنىڭ اتى. جۋ جانە ءۇز دەگەن ەجەلگى اتالى-بالالى ەكى اتامىزدىڭ (رۋدىڭ) ەسىمىنەن قالعان. ءسوز ءتۇبىرى ءۇز (ۇز، ۋز).  ءبىرىنشى بۋىنداعى جۋ – ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى قۇدايكە (قۋ اداي اكە) اتامىزدىڭ ەسىم توبىنا جاتادى. مىسالى، اۋ (1), ءاۋ، بۋ، گۋ، دۋ، ەۋ، جۋ (7), زۋ، قۋ(9), نۋ، وۋ،  رۋ، سۋ، تۋ، شۋ(15). بارلىعى قازاق الىپپەسىنىڭ رەتتىك سانىمەن بەرىلگەن 15 ءتۇبىر، ياعني قازاقتىڭ الىپپە دىبىستارىنىڭ تەڭ جارتىسىن (15/15) قۇرايدى. باسى اۋا انامىزدىڭ ءتۇبىرى اۋ-مەن باستالىپ شۋ-مەن اياقتالىپ وتىر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قۋ (قۋ اداي، قۋمان)  اتامىزدىڭ ەسىمى تولىپ، تولىسقاندى بىلدىرەتىن توعىزىنشى ۇرپاق.  ال، «جۋ» بولىنبەيتىن جەتىنشى ۇرپاق، ياعني بۇل جەردە دە بۇزاۋ-جەمەنەيلەردىڭ ساندىق (رەتتىك) اتاۋىن بەرىپ تۇر. جەتى سانى اراب پەن ەۆرەيلەردىڭ اتالارى سەميتتەردىڭ اعاسى بۇزاۋ-جەمەنەيلەردىڭ لاقاپ اتى. نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان تاۋدىڭ جۋدى دەپ اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى.

       ەكىنشى بۋىنداعى ءۇز (ۇز) ءتۇبىر ءسوزى – اداي-كەلىمبەردى-بۇزاۋ (جەمەنەي) اتامىزدىڭ ءتۇپ ەسىمى. بۇل اداي اتانىڭ جەتىنشى بۋىنى بۇزاۋ اتامىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ايتۋمىس پەن جەمەنەيدىڭ اكەسىنىڭ اتى.

      ءجۇز ساندىق اتاۋ. ءجۇز سانى بۇزاۋ-جەمەنەي اتامىزدىڭ لاقاپ اتى.

      ءجۇز – كەلبەت (ادامنىڭ، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ بەت-ءجۇزى).

      ءجۇز – قىلىشتىڭ، پىشاقتىڭ ءجۇزى. سەبەبى، قىلىشتىڭ دا، پىشاقتىڭ دا اۆتورى بۇزاۋدىڭ ايتۋمىسىنان تارايتىن شىلىم اتامىز. شىلىم مەن قىلىشتىڭ «ىل» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. اداي اتا شەجىرەسىندەگى، قىز الىپ، قىز بەرىسۋگە تىيىم سالىنعان، تۋىستىعى بولىنبەيتىن، جەتى اتالىق جۇيەنىڭ باستاۋ العان جەرى، جەتىنشى ۇرپاق، قازاقتىڭ قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ اۆتورى بۇزاۋ جەمەنەيلەر. ولاردىڭ ادامي قاسيەتى قىلشىلداعان قىلىشتىڭ جۇزىندەي وتكىر ء(بىلىمدى) بولدى.

-              كەمە (نۇقتىڭ) توقتايتىن تاۋىمىزدىڭ جۋدى اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى. ول تاۋدىڭ قازىرگى اتاۋى قازىعۇرت، ياعني قازىق جۇرت. قازىق قازاقتىڭ كوپتەگەن بالاما اتتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىلەرىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، باسقا جۇرتتاردىڭ ءبارى  كەلەدى، كەتەدى. ال، قازىق جۇرت ورنىنان ەشقاشان قوزعالمايدى. اسپانداعى تەمىرقازىق جۇلدىزى دا سولاي.  ول دا، قاققان قازىق سياقتى، ماڭگى باعىت-باعدار بەرىپ، جول سىلتەپ تۇرا بەرەدى. ال، العاشقى كەمەنىڭ (ەم، ەمدەۋ، ەمحانا، ەمىل، ەمەن، ەملە، تەمىر، يەمەن ت.ت.)  اۆتورى جەمەنەيلەر (بۇزاۋلار).

-              جۋدى – ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) ھۇد،  جۋ جانە ۇد (ھۇد) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن، ياعني ەجەلگى ەكى اتامىزدىڭ اتىنان تۇرادى. بۇل جەردە جۋ بالاسى، ھۇد (اد) قاۋىمى اتاسى. سەبەبى، «ى» دىبىسى «ي»، «ي»، ء«ى» جانە «ن» دىبىستارى سياقتى كەز-كەلگەن ەسىم ءسوزدىڭ سوڭىنا جالعانسا بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، توقتامىس جارى، بەكتەمىس جارى، اكىم تارازى، تۇڭعىشباي ءال تارازى، قۇسايىن شەرازى ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. جۋ ەلىنىڭ مالى تۇگەل سۋعا كەتىپ قىرىلعاندىقتان ولار جۇتقا ۇشىرادى. قازاقتىڭ «جۇت» دەگەن ءسوزى سولاردان قالدى.

        جۋ ء(جۇز، جۇرت، جۋدى) ەلىنىڭ تەگى كىم ەكەندىگىنە قۇران اياتتارى ايقىن جاۋاپ بەرەدى. «...سونداي-اق، اد ەلىنە باۋىرلارى ھۇد (جىبەردىك)» (قۇران كارىم. «ال-حاققا سۇرەسى». 65 ايات).

-              جۇرت – جۋ، ۇر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن جانە «ت» دىبىسىنان تۇرادى. جۋ ەلى اتاۋىنىڭ

ماعىناسىن جوعارىدا ايتتىق، ال ۇر ء(ۇر) – تۇران مەن تۇرىكتىڭ ءتۇپ اتاۋى. «ت» دىبىسى (تاڭباسى) ارقاشاندا تولىپ-تولىسقاندى، ياعني كەز كەلگەن ۇعىمنىڭ  ەڭ جوعارعى شەگىنە جەتكەنىن بىلدىرەدى. مىسالى، ۇلت (ۇل ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ ۇلتقا اينالىپ تۇر), جۇت (جۋ ەلىنىڭ مالىنان ەشتەڭە قالماعان), ءسۇت (سۋدىڭ اعارعان ەڭ ساپالى ءتۇرى), ءورت ء(بارى جانىپ كەتتى), جىلت (كورىندى دە جوق بولدى)  ت. ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار. ولار: ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى جانە قايىن جۇرتى.

-              ال، ۇشكە بولىنەتىنىنە كەلسەك، بۇل باياعى  نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ءۇش جاققا جىبەرەتىن ءۇش بالاسىنىڭ قام ء(ۇندى), سام (يران، ارابيا), يافەس (ەدىل مەن جايىق سۋلارى اراسى)) ەلى بولىپ تابىلادى. اتامىزدىڭ ءوز ەلى قازىق جۇرتتا قالدى. ولار سول قازىق جۇرتتا كۇنى بۇگىندە دە وتىر. ولاردىڭ جاز جايلاۋى سارىارقا، قىس قىستاۋى مانقىستاۋ بولدى.  ءبارىنىڭ شىققان جەرى (باستاۋى) بۇگىنگى قازاق دالاسى. باسىندا ولار مىڭداعان جىلدار بويى از (قاز), ازاق (قازاق), ازان (قازان), ازار (قازار), ازىق (قازىق),  قازىقجۇرت دەپ اتالعان ءبىر مەملەكەتتىڭ (قاعاناتتىڭ) قۇرامىندا عۇمىر كەشتى.

-              جۋجان قاعاناتى – 5 عاسىردا قازىرگى  سولتۇستىك موڭعوليادا قۇرىلعان كوشپەلى مەملەكەت (402 – 552).   ۇلى عۇن (كۇن) تايپالارىنىڭ ۇرپاقتارى. جۋجان قاعاناتى ۇلكەن حينگايدىڭ شىعىس، باتىس باۋرايلارىن، قلەنىڭ جوعارعى اعىسى مەن جوڭعاريانى، سەلەنگانىڭ جوعارعى اعىسىن، حە-سي، گاوچان ايماقتارىن قامتىعان ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتتى. ولار كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. التىنشى عاسىردا جۋجان قاعاناتى ىدىراپ، ولاردىڭ ورنىنا الشىن (تۇرىك) قاعاناتى قۇرىلدى. ال، جۋجانداردىڭ ءبىر بولىگى كاسپيدىڭ ارعى بەتىنە قونىس اۋدارادى. ەۋروپا تاريحشىلارىنىڭ دەرەكتەرىندە ولار “اۆارلار” دەپ اتالىپ،  دۋناي مەن سولتۇستىك كاۆكازدى قونىستانادى. ح1ح عاسىردىڭ باسىندا ورىس وتارشىلارىنا قارسى كاپقاز (داعىستان مەن شەشەن) حالىقتارىنىڭ 25 جىل بويى جان اياماي كۇرەسىن ۇيىمداستىرعان اتاقتى شاميل يمام وسى اۆار حالقىنىڭ ۇرپاعى بولاتىن. بۇگىنگى ايگىلى تاريحشى مۇرات ادجيدە وسى حالىقتان.  ولاردىڭ قازاق اراسىندا، ياعني قاراشاڭىراقتا قالعاندارى جانارىس دەپ اتالىپ، بۇگىنگى قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىن قۇراپ وتىر.

      تۇسىنىكتەمە: اۆار قازاقتىڭ «اۋار»، ياعني «اۋىپ قونعان ەل» دەگەن ماعىنا بەرەدى. قازىرگى اۋعانستان ەلى اتاۋىنىڭ دا شىققان تەگى وسى، «اۋىپ قونعان ەل» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

      جۋجانداردىڭ ەڭ قاتتى كۇشەيگەن كەزەڭى ۋدي قاعان تۇسىندا بولعان. مىنە ەجەلگى شەجىرەلەردە ايتىلاتىن جۋدى تاۋى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى.

-              جۋدى، ءجۇز، جۋجان، جۇرت، جۇت ءبارىنىڭ ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. ەسكە ۇستا! قازاقتا ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى), ياعني ءسوزدىڭ اتاسى جانە ونىڭ قۇرامى  ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس.

      قازىرگى ادام سانى 7 000 000 000-تان استى دەلىنىپ جۇرگەن بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز باستاۋىن اتام قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنىڭ قازىعۇرت تاۋىنان الادى. قازىعۇرتتىڭ تولىق ماعىناسى قازىق جۇرت. قازاقتىڭ كوپ دىبىستى بارلىق ءسوزى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا ەكى سوزدەن ءبىر ءسوز قۇرالعاندا دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس، الدىڭعى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى، نەمەسە ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ وتىرادى. مىسالى: اتامنىڭ جۇرتى – اتاجۇرت، اي اۋىلى – ايلى، الىپ بي – الىپپە، باستاۋ العان – باستالعان، جوق بولعان – جوعالعان، تاۋىپ العان – تابىلعان، بي اداي – بيداي (اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر),  بالىقشى ساق عۇن (كۇن) – بالاساعۇن،  دومبىرا جاساۋشىلار اۋلى – دومباۋىل، قاز ءبىر ء(پىر) – قازىر، حان اۋىلى – قاڭلى، قۋ اداي اكە – قۇدايكە، قازا ادام – قادام، قىرىق وعىز – قىرعىز، قوجا احمەت – قوجاحمەت، حان اعا – قاڭعا،  نوعايلار اۋىلى – نوعايلى، ۇستىڭگى جۇرت – ءۇستىرت، تورى ات (تاۋرات) – تورات، وت مان (وتپان) – وتان، مان اكە – مەكە (ارابياداعى قالا),  جەتى رۋ – جەترۋ، تۇرىك مان – تۇران، جارى بۇلاق – جاربۇلاق، جارى كەنت – جاركەنت، جارى قالا – جارقالا، جارى تاس – جارتاس، جارى قۇم – جارقۇم، جارى سۋ – جارسۋ، جارى مىس – جارمىش، مان جانە انا – مان اتا، مانداردىڭ كەنتى – مانكەنت، مانداردىڭ قىستاۋى – ماڭعىستاۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. بۇل داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتپايدى.

Abai.kz