ەشقاشان.

ول ۇيرەنەم دەگەن. ءتىپتى، ۋادە بەرگەندەي ەدى. ۇمىتتى. ۋادەسىن دە، از-مۇز ۇيرەنگەنىن دە ۇمىتىپ قالدى.

ءبىز مىنانى ۇقتىق: ول مەملەكەتتىك ءتىلدى ءومىر بويى ۇيرەنبەي وتەتىندەردىڭ ءبىرى… «مەندە قازىر بۇدان دا ماڭىزدى ماسەلەلەر بار، مازالاماڭىزدار!». ەگەر وعان سۇراق قويساق، ول وسىلاي جاۋاپ بەرۋى بەك مۇمكىن.

ەندىگى جەردە وعان مەملەكەتتىك ءتىل كەرەك ەمەس، ويتكەنى. كارىم ءماسىموۆ ەندى «تۇزەلمەيدى». وسىلاي كەتكەنى كەتكەن.

ورىسشا سويلەيتىندەردە ۇلكەن اقتالۋ بار. «مەن ءورىستىلدى قالادا ءوستىم، ورىسشا وقىدىم، ورىسشا تاربيە الدىم. ورىسشا ويلايمىن. ورىسشا ءتۇس كورەمىن. مەنىڭ ايىبىم جوق…». بۇلاي اقتالاتىندار ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قوياتىن سياقتى، بىزگە. «مەنىڭ ايىبىم جوق. مەن ءۇشىن ءبارى باياعىشا قالعانىن قالايمىن».

ءسىز بۇلاي دەيتىندەر جالعىز عانا كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ءوسىپ-ونگەن بۋىن دەپ ويلايسىز با؟ نەگىزىندە ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. ەرتەڭ ءدال وسىنداي ۇرپاق ءوسىپ شىعادى، بىزدىڭشە. مەملەكەتتىك ساياسات بولاشاقتا ءدال وسىلاي دەۋى مۇمكىن ۇرپاقتى تاربيەلەپ جاتىر.

بۇل ەندى باسقا اڭگىمە. بىراق تاقىرىپقا جاقىن.

ول تسەلينوگرادتا تۋعان ء(وزىنىڭ ءسوزى). ءورىستىلدى قالادا. الماتى مەن ماسكەۋدە وقىعان. ورىسشا وقىعان. ول كوزىن اشقالى بەرى ءورىستىلدى قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

ءماسىموۆ وتكەن ايدا 50-گە تولدى. ءبىزدىڭ «ول مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنبەي وتەدى» دەۋىمىزدىڭ سەبەبى سوندا.

قازاقستاندا ەلۋدەن اسقانداردى، ەرەسەك ادامداردى «مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەن دەپ ماجبۇرلەۋگە بولمايدى». ءماسىموۆتىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن، ءبىر جولى.

ول بىرنەشە ءتىل بىلەدى، سوعان قاراماي. ۇلى قىتاي، ۇلى اعىلشىن، ۇلى فرانتسۋز، ۇلى ورىس ءتىلىن… تاتارستانعا بارعاندا، ءتىپتى، تاتارشا سويلەدى دەپ ەستىدىك. مەملەكەتتىك تىلدەن باسقاسىنىڭ ءبارىن مەڭگەرگەن. قاجەتتىسىن…

ول قازاقشا سويلەگەندە اكتسەنتپەن سويلەيدى. قازاق تىلىندەگى ءبىراز ارىپكە ءتىلى كەلمەيدى. ءالى كۇنگە دەيىن. «ڭ» مەن «ۇ»-عا كەلگەندە مۇدىرەدى. 

ول قازاقشا سويلەگەندە ەرىكسىز كۇلەسىڭ، سول سەبەپتى. ءوزى دە كۇلەدى. بىلەدى ويتكەنى ءبىزدىڭ كۇلىپ وتىرعانىمىزدى.

وعان قازاقشا قۇتتىقتاۋدى نەمەسە جيىننىڭ العىسوزىن قازاقشا سويلەپ اشۋدى ءبىر جاپىراق قاعازدان وقىپ بەرسە جەتىپ جاتىر. شىنىمەن دە جەتىپ جاتىر. ول قازاقشا بىلگەن بولىپ ەسەپتەلەدى.

بىراق، سوڭعى كەزدەرى ول بۇعان دا ۇمتىلمايتىن بولدى. مەملەكەتتىڭ ءوزى ۇمىتىپ كەتكەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءماسىموۆ قايتسىن.

بۇلاي كەتە بەرسە ول از-مۇز قازاقشاسىن ءبىرجولاتا جوعالتۋى مۇمكىن. جوعالتىپ تا العان شىعار. بىراق، ورىس ءتىلىن ەشقاشان ۇمىتپاسى انىق. ويتكەنى ءبىز «بۇكىل الەمدىك مادەنيەتكە ۇلى ورىس ءتىلى ارقىلى قول جەتكىزدىك ءارى ءالى كۇنگە دەيىن قول جەتكىزۋدەمىز». ءماسىموۆتىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن.

«اعىلشىن ءتىلىن دە بىلۋگە ءتيىستىمىز. بۇل عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ ءتىلى» دەيدى ءماسىموۆ تاعى بىردە.

ء«بىز قازاقستاندا ورىس ءتىلىن دامىتاتىن بولامىز. گوركيدى ورىسشا وقيتىن بولامىز. سونىمەن بىرگە شەكسپيردى اعىلشىنشا وقيمىز». بۇل دا ءماسىموۆتىڭ ءسوزى.

جارايدى، اعىلشىن ءتىلى عىلىمي-پروگرەستىڭ ءتىلى، ءماسىموۆ ءۇشىن. ورىس ءتىلى ارقىلى الەمدىك مادەنيەتتى تانىپ وتىرمىز. تاعى دا سول ءماسىموۆتىڭ تۇجىرىمى.

سوندا مەملەكەتتىك ءتىل نە ءۇشىن قاجەت؟ مىسالعا، ءماسىموۆتىڭ وزىنە؟

جالپى، «تولىق قالىپتاسىپ بولدى» دەگەن «قازاقستاندىق ۇلت» ءۇش تىلدە سويلەۋگە مىندەتتى مە؟

ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن تۇسىنىكسىز تەرمين قازاقستاندىق ۇلتتى بىرىكتىرۋگە قابىلەتتى مە؟ بۇعان بىلدەي ۇكىمەتباسى جاۋاپ بەرە الا ما ەكەن؟

انىعى، عىلىمي-پروگرەستىڭ ءتىلىن اۋدارۋعا بولادى، ال الەمدىك مادەنيەتپەن قازاق ءتىلى ارقىلى دا قاۋىشا الامىز.

ول بىلاي دەيدى: ء«اربىر قازاقستاندىق قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس. تىم بولماسا تۇرمىستىق دەڭگەيدە مەڭگەرۋىمىز كەرەك».

ماسىموۆكە مەملەكەتتىك ءتىل تۇرمىستىق دەڭگەيدە دە، رەسمي دەڭگەيدە دە ەشقاشان كەرەك بولماعان. كەرەك بولمايدى دا.

ول الەمدىك مادەنيەتتى ورىس ءتىلى ارقىلى تانىعان ءارى تاني بەرەدى، ال عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستى اعىلشىن ءتىلىنسىز ەلەستەتە المايدى. ەندەشە، وعان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاجەتى قانشا؟

ءماسىموۆ قاشان قازاقشا سويلەيدى؟ ەشقاشان. ەشقاشان سويلەمەي وتەتىندەر كوپ، وكىنىشتىسى.

ال مەملەكەتتىك ءتىل… ول تۋرالى سوڭعى ۋاقىتتا مۇلدە، شىنىمەن دە مۇلدە ايتىلمايتىن بولدى. بۇرىن اۋىق-اۋىق ايتىلىپ تۇرار ەدى.  ول دا جوق.

«مەن كازاكشا تۋسينەمين. بيراك سويلەي المايمىن». مىنە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇگىنگى كۇيى وسىنداي.

دۋمان بىقاي

"قالا مەن دالا" گازەتى