2015 جىلعى 2 شىلدەدە ەلوردامىز استانادا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەر كوميتەتى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەن  «اسىل ارنا» يسلامي-اعارتۋشىلىق تەلەارناسى اراسىندا ءدىني-رۋحاني سالادا ءوزارا ىقپالداسىپ جۇمىس ىستەۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.

اتالعان تاراپتاردىڭ  ەلىمىزدەگى ءدىن سالاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا جانە  كونفەسسيارالىق كەلىسىم مەن اۋىزبىرشىلىككە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقاندارى ءمالىم. كوپكونفەسسيالى قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن ەلدەگى دىنارالىق كەلىسىم مەن مەن ەتنوسارالىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە ونى نىعايتۋ – ورتاق ماقسات. ارينە، بۇل ءبىر عانا مەكەمەنىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ۇيىمنىڭ مىندەتى ەمەستىگى انىق. ونداي يگى ماقساتقا اۋىزبىرشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋدى باسشىلىققا الاتىن قوعامدىق كۇشتەر  بىرىككەن ۋاقىتتا عانا قول جەتكىزۋگە بولادى.

تاراپتارمەن قابىلدانعان كەلىسىم بويىنشا «اسىل ارنا» تەلەارناسىنان ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ءمانىن اشىپ كورسەتەتىن، ءداستۇرلى ءدىنىمىز بەن ءتول ءمازھابىمىزدىڭ اسىل قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايتىن جانە مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىندا جۇرگىزىپ وتىرعان ساليقالى ساياساتىنىڭ ءمانىن اشاتىن ارنايى باعدارلامالار دايىندالىپ، ەفيردەن كورسەتىلەتىن بولادى.

جالعاس سادۋاقاسۇلى، ءدىنتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

- اتالعان ءۇش جاقتى مەموراندۋم قازاقستاندا ءداستۇرلى يسلامدى، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا ءمازھابىن، حالىققا جالپى ءدىني قاعيدالاردى دۇرىس جەتكىزۋدى كوزدەيدى.ويتكەنى،بۇگىنگى تاڭدا ءدىن يسلامدى دۇرىس جەتكىزە ءبىلۋ – ۋاقىت تالابى.تاريحي جانە مادەني قالىپتاسقان دىنىمىزگە كەراعار ءتۇرلى تەرىس پيعىلدى ءدىني اعىمدار مەن ۇيىمداردىڭ سوڭىنان ەرىپ، اداسىپ جاتقان وتانداستىرىمىزدىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى، ءدىني ساۋاتسىزدىق نەمەسە شالا ساۋاتتىلىق. ەگەر ەل اسىپ، جەر اسىپ كىندىك قانى تامعان وتانىن تاستاپ، ءدىن يسلامعا مۇلدەم قاتىسى جوق مايدانعا قاتىسىپ، «دجيھاد» ەتەمىن دەۋشىلەرگە قارسى كۇرەسكىمىز كەلسە، بىرىگىپ جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. جاستارعا ءدىن يسلامداعى يماندىلىقپەن بىرگە يناباتتىلىقتى، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت، اتا-اناعا مەيىرىمدى بولۋ، اعايىن-تۋىسپەن قاتىناستى ۇزبەۋ، جارلىعا جاردەم بەرۋ، قايىرىمدىلىق جاساۋ، سابىرلىق، دوستىق، ادالدىق سياقتى ت.ب. كوپتەگەن مۇسىلمانشىلىق قۇندىلىقتار مەن ءداستۇرىمىزدى دۇرىس جانە وڭدى ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك.

قازاق: «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الاۋ بولسا اۋىزداعى كەتەدى»، – دەپ بەكەر ايتپاعان. سوندىقتان، جاسالىپ وتىرعان وسى مەموراندۋم قاعاز بەتىندە قالىپ قويماي ءىس جۇزىندە ىسكە اسىپ، حالىققا ءداستۇرلى يسلامدى، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا ءمازھابىن دۇرىس دەڭگەيدە جەتكىزىپ، قازاقستانداعى دىنارالىق جانە ەتنوسارالىق تۇراقتىلىققا ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ سەنەمىز.

دوساي كەنجەتاي، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ءدىنتانۋشى:

­         -ءدىلى، ءدىنى، ءتىلى، ەركى ءبىر قازاق قوعامىنىڭ باياندى بولاشاعى ءۇشىن نەبىر پىكىرتالاس، ۇسىنىستار، جوبالار مەن جاڭا تانىمدار كەشەگى ەگەمەندىك العالى بەرى تولاستامايتىن بولدى. بۇل تابيعي قۇبىلىس. ءوز تاجىريبەمىز بەن سىرتقى ەلدەردىڭ وزىق وي، تاجىريبەلەرى دە كەرەك. بۇعان تالاس جوق. بىراق ءدىني سانا مەن ءدىني تانىم باسقا تانىمدار سياقتى سىيىمدى، ءتوزىمدى، تابيعي قۇبىلىس دەپ قاراپ وتىرا بەرەتىن ماسەلە ەمەس. بۇعان وتە نازىك قورعاندار قاجەت اق. ول قورعاندى قوعام، ۇلت، مادەنيەت، مەملەكەت بولىپ كەلىسىپ الۋ شارت. سەبەبى ءدىن قۇندىلىقتاردىڭ ورتالىعى. ول باعدار، ول باعىت، ول بولمىس، ول ار، ول نامىس، ول قۇت. ەگەر وندا وزگەرىس پايدا بولار بولسا، قۇتى قاشادى، قۇندىلىعى اياققا تاپتالادى. كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا قازاقتىڭ ساناسىنا، مەملەكەتتىك جۇيەسىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا، وزىنە دەگەن سەنىمسىزدىكتى، قۇلدىق پسيحولوگيانى ەگىپ ۇلگەرگەن. بۇگىن سول دەرتتەن قايتسەك ايىعامىز دەگەن سۇراققا، قازاق جاستارى وزدەرىنشە، ءوز بىلگەندەرىمەن، بەلسەندىلىگىن تانىتىپ وتىر. ەڭ باستى بەلسەندىلىك ولاردىڭ ءدىن يسلامعا دەگەن قاتىناستارىنان كورىنەدى. بۇعان شۇكىر...بىراق بۇل جەتپەيدى...ەڭ باستىسى قاي جول، قاي باعىت، باعدار...ول قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تاجىريبەسى مەن ساناسى. ول ماتۋريدي، حانافي، ياساۋي ۇشتىك تاعانى ارقىلى تاريحىمىزدا سايراپ جاتىر.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى سوڭعى ۋاقىتتا وسى باعىتتا جۇيەلى ىستەرگە مۇرىندىق بولىپ وتىرعاندىعىن ايتۋىمىز كەرەك. بۇل ماقتاۋ ءۇشىن ەمەس، قوعامدى ساراپتاۋ ءۇشىن قاجەت. قمدب الدىندا قوعام ءۇشىن اتقارار ىرگەلى دە باياندى باستامالارى جەتەرلىك. ەڭ باستىسى، ءدىني تاجىريبەمىزدىڭ ساتىلارى م ەن قاباتتارىنا عىلىمي تانىمدىق باعا مەن زەرتتەۋدى قولعا الۋى شارت. بۇگىنگى جاستاردى مازالاعان ءدىني تانىمدىق ماسەلەلەرگە عىلىمي تۇرعىدان جانە دەر كەزىندە ءىزىن سۋىتپاي جاۋاپ بەرىپ وتىرۋى شارت. بۇل، ءوز كەزەگىندە، ونىڭ بەدەلى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ كورىنىسى بولار ەدى.

دەمەك،  قمدب قوعامداعى ءدىني احۋالدىڭ ورتالىعى مەن ۇيىتقىسى بولۋ جولىندا ءوزارا تۇسىنىستىككە جەتەلەيتىن جالعىز ەسىككە اينالۋى شارت. ءدىني باسقارما قازىرگى كۇندە وسى باعىتتا يمامدار فورۋمىن وتكىزۋ، يمامدار كودەكسىن قابىلداۋ، باسقارۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ، جاماعاتتارمەن جۇمىس جۇرگىزۋ جانە مۇددەلى تاراپتارمەن مەموراندۋم بەكىتۋدە بەلسەندىلىك تانىتۋدا. ءدىن سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان بولىپ تابىلاتىن ءدىن ىستەرى كوميتەتى قوعامىمىزدا دىنارالىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ ىسىندە مەملەكەتتىڭ ساليقالى ساياساتىن تابىستى ىسكە اسىرۋدا. «اسىل ارنا» تەلەكانالىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىمىز بەن ءتول قۇندىلىقتارىمىزدى ناسيحاتتاۋ ىسىندەگى اتقارىپ وتىرعان جۇمىسى ءبىر توبە.. سوندىقتان تاراپتاردىڭ بىرلەسىپ جۇمىستار جۇرگىزۋگە نيەتتەستىگى كورىنىس تاپقان كەلىسىم جاساسۋى قۇپتارلىق ءىس بولدى. مۇنى ۇلكەن جەتىستىك جانە قول جەتكىزىلگەن وڭ بەلەس دەپ ۇعىنعانىمىز ابزال.

مۇحيددين يساۇلى، «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، يسلامتانۋشى:

- ءبىز قازاق الىمساقتان مۇسىلمان ەلمىز. ءدىنىمىز – يسلام، قولىمىزدا قۇران، جۇرەكتە يمان سول سەبەپتى دە ەجەلدەن ورىن تەۋىپ، مەكەن ەتكەن جەرىمىزگە بىرەۋى ايدالىپ، ەندى ءبىرى قينالىپ، ەندى ءبىرى باقىت ىزدەپ كەلگەن ءتۇرلى ۇلتتاردى «ادام بالاسى» دەپ سيدىرعان ەلمىز. ءوزىمىزدىڭ دارالىعىمىزدى بىلسەك تە، الالىقتى بىلمەدىك. اعا قىلىقتى بىلسەك تە شالالىقتى بىلمەدىك. ەندەشە بۇل كۇندە جوعىمىزدى تۇگەندەپ، ىرگەمىزدى نىقتاپ بەكىتۋ، كەشەگى اسىل قۇندىلىقتاردى قايتا جاڭعىرتۋ، اسىرەسە ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ سول دارالىق پەن اعالىق، اعا ۇرپاقتىڭ نەگىزگى مەجەسى بولماق.

ءبىز ۇنەمى ء«داستۇرلى يسلام» تۋرالى ايتامىز، ول نە؟ ول قازاقتىڭ حانافي جولى. ال قازاق سول ءمازھابتى ءوز ىشىندەگى سان عاسىرلىق عۇلامالاردىڭ ءباتۋاسى ارقىلى ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە اينالدىرعان. مىنە ومىرشەڭدىك دەگەن وسى. ياعني قازاقتىڭ ءداستۇر دەگەنىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءتۇبىرىن ءتۇرتىپ كەلسەڭىز حانافي مازھابىنداعى ءبىر شاريعاتقا بارىپ تىرەلەسىز.

مىنە، وسىنداي اسىل قۇندىلىقتاردى قايتا جاڭعىرتىپ، حانافي ءمازھابىن حالىقتىڭ ساناسىنا تاسقا باسقان تاڭباداي ءسىڭىرۋ ەگەمەندى ەل بولعالى بەرى قمدب-نىڭ نەگىزگى نىساناسى بولىپ كەلەدى. ال جاقىندا وسى دىتتەلگەن مەجەگە تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن بۇعان ءدىن ىستەرى كوميتەتى مەن «اسىل ارنا» قوسىلىپ ۇشەۋى بىرىگىپ بىرلىكتىڭ جارشىسىنا اينالدى.

ءارى بۇگىنگى زاماندا ءدىني ەسترەميزم مەن فاناتيزم دەرتى ءورشىپ تۇر. ونىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە كورىنىستەرى جوق ەمەس. مىنە سولارعا توسقاۋىل بولۋ دا بىرلىكتى قاجەت ەتەدى. مىسالى «اسىل ارنا» ءبىزدىڭ ەلدەگى قارا شاڭىراقتىڭ جالعىز پەرزەنتىندەي جالعىز عانا يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن ارنا. ەندى وسى ارنانىڭ قمدب-مەن بىرىگىپ حانافي مازھابىن ءجيى ناسيحاتتاۋى، ءدىني كوميتەتپەن بىرىگىپ ءدىني فاناتيزم جايلى ناقتى دەرەكتەر كورسەتىپ ەلگە ونىڭ قانشالىقتى زياندىلىعىن تانىتۋى قوس قولداپ قولدايتىن قۇپتارلىق ۇلكەن ساۋاپتى دا جاۋاپتى ءىس بولماق.

ەرمەك مۇقاتاي، ء"الجان انا" مەشىتىن باس يمامى:

- ءۇش جاقتى كەلىسىمنىڭ كوزدەگەنى – قازاقستاندا ءداستۇرلى يسلامدى، ونىڭ ىشىندە ءابۋحانيفا ءمازھابىن، حالىققا جالپى ءدىني قاعيدالاردى دۇرىس جەتكىزۋ. البەتتە، بۇل كوپشىلىك قۇپتاعان قۋانىشتى جايت. تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىپ وتىرعان بۇگىنگى وسكەلەڭ شاقتا حالىقتىڭ تانىمىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن قۇرال – تەلەارنا ەكەنى بارشاعا ايان. وسى قاجەتتىلىكتى وتەۋدە قمدب مەن دىك جانە «اسىل ارنا» ۇجىمىنىڭ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ قارەكەت ەتۋگە نيەتتەنۋى، ءسوز جوق ۇلكەن جەتىستىك. ەندى، ەفيردەگى كورسەتىلىمدەردە ءابۋ حانيفا ءمازھابى جانە يمام ماتۋريدي مەكتەبىنىڭ قۇندىلىقتارى باسشىلىققا الىنسا، قالىڭ ەلدىڭ «اسىل ارناعا» دەگەن سەنىمى نىعايا تۇسەرى انىق. بۇل ءبىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىمىزدى ارتتىراتىن قادام بولماق. وسى جونىندە باس مۋفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى:«بارشامىزدىڭ ماقساتىمىز ءبىر: حالقىمىزدىڭ يمانىن كۇشەيتۋ، ىزگىلىكتى، مەيىرىمدىلىكتى ناسيحاتتاۋ، بىرلىگىمىزدى بەكەم ەتۋ. ءبىز بىرىگۋ ارقىلى ءدىني، رۋحاني سالادا ءونىمدى، ناتيجەلى ەڭبەك ەتە الامىز»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.  

ءيا، جاھاندانۋ ۇدەرىسى كۇشىنە ەنگەن قازىرگى ۋاقىتتا قازاققا ساياسي اۋىزبىرشىلىكپەن قاتار رۋحاني بىرلىك كەرەك. تاريحقا كوز سالار بولساق، بىرلىگى الا-قۇلا ەلدەردىڭ باسىنان داۋ كەتكەن ەمەس. ال، الاش بالاسى الىمساقتان رۋحاني ءبىرتۇتاس ەل.  قازاقتىڭ قۇش-قۋاتى قاشاندا بىرلىگىندە بولىپ كەلگەن. لايىم سولاي بولا بەرگەي!

Abai.kz