بۇگىنگە دەيىن الاش اسكەرى تۋرالى ارنايى قالام تارتقان اۆتورلار ساناۋلى. ازىرگە قازاق تىلىندەگى باسىلىمداردا مارات ابسەمەتوۆتىڭ «ۇلتتىق اسكەردىڭ دە تاريحى بار (انا ءتىلى. 13.02.1991), كۇلپاش ءىلياسوۆانىڭ «الاش اسكەرى» (قازاق تاريحى. — №6. 1997.), ەرلان سايلاۋبايدىڭ «الاشوردا اسكەرى» (اباي جۋرنالى. — №1. 2000.) اتتى ماقالالارىمەن شەكتەلىپ وتىرمىز. وسى ماقالالاردى قازىرگى مەرزىمدى باسىلىمدار مەن ينتەرنەت سايتتارىندا ناسيحاتتاپ جۇرگەن تاريحشى سەيتقالي دۇيسەن (الاشوردا اسكەرى تۋرالى. ماتەريالدار جيناعى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ: استانا،2000; الاشوردا اسكەرى. استانا اقشامى. 14.08.2007; الاشوردا اسكەرىنىڭ ۇرانى: «جاساسىن، وتاننىڭ ادال ۇلدارى». نامىس.kz. 13.12.2010).

الاش اسكەرىن قۇرۋ يدەياسى 1917 جىلعى ءى-ءشى جالپى قازاق سەزىندە كوتەرىلگەن، بىراق ونداعى «… انارحيا بولۋ قاۋپى بار، سول سەبەپتى وسى كۇنگى اسكەر ورنىنا حالىق ميليتسياسى قۇرىلسىن» دەگەن سوزدەر سول كۇيىندە قالدى. ودان كەيىنگى ءىى-ءشى جالپى قازاق سەزىندە «مەملەكەت ءحالى تايعاق كەشۋدە، تار جولعا دۋشار بولىپ تۇرعاندا جان-جاقتى قورشاعان قالىڭ بالەدەن ساقتانۋ ءۇشىن حالىق اسكەرىن جاساۋ كەرەكتىگى قايتا جاڭعىرىپ، ميليتسيا قۇرۋدىڭ ماقساتى انىقتالدى، قازاق ميليتسياسىن قۇرۋ جوسپارى جاسالىپ، بەكىتىلدى». 
الاش نەمەسە الاشوردا اسكەرى باستاپقىدا «حالىق ميليتسياسى»، «حالىق اسكەرى»، «الاش اسكەرى»، «قازاق پولكى» سياقتى ءارتۇرلى اتاۋلارمەن اتالدى. باستاپقى قولدانىستاعى «ميليتسيا» ءسوزىنىڭ استارىندا ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن اسكەر ۇعىمى جاتقانى انىق. سوندىقتان، الاش اسكەرىنىڭ ءىس-قيمىلدارىن 1917-1919 جىلدار ارالىعىندا جاريالانعان ماتەريالدار مەن سولاردىڭ نەگىزىندە جازىلعان زەرتتەۋلەر بويىنشا تالداپ كورەلىك.

ءىى-ءشى جالپى قازاق سەزىندە حالىق اسكەرىنىڭ ءار وبلىس، ۋەزد ورتالىقتارىنداعى سانى، ولارعا سوعىس ونەرىن ۇيرەتۋ، قاجەتتى قارۋ-جاراق، قارجى، كولىك جانە تاعى باسقا زاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتارتىبى انىقتالىپ، «26 500 ادام تىركەلگەن حالىقتىق ميليتسيا قۇرۋ قاجەت» دەگەن قاۋلى قابىلدانادى. بۇل يدەيانى جاقىپ اقباەۆ ۇسىنعان بولاتىن. سەزد قاۋلىلارىندا ناقتى كورسەتىلگەندەي، الاش اسكەرىن قۇرۋ ءۇشىن الدىمەن ميليتسياعا الىناتىن ادام شىعىنىن انىقتاۋ، ولاردى قارۋ-جاراق، ات-كولىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، اسكەري ماماندار (وفيتسەرلەر مەن ينسترۋكتورلار) دايارلاۋ جۇمىسىن ايقىنداپ، وعان قاجەتتى قاراجاتتى 6 وبلىستىڭ قازاقتارى ەسەبىنەن جينايتىن بولدى.

ارينە، پۇلسىز الاشوردا دا، ونىڭ كوميتەتتەرى دە ەشنارسە ىستەي المايتىن ەدى. سوندىقتان، «بۇل ءىستى توقتاتپاستىڭ جالعىز-اق شاراسى – اقشانى قارىزعا الۋ، جۇرتتان اقشا جينالعان سوڭ ورنىنا سالۋ ەدى. وردانىڭ ءوزى دە، جەرگىلىكتى كوميتەتتەرى دە قارىزعا بەرىلەتىن اقشاسى بار جەرلەردى قاراستىرا باستادى». وسىلايشا الاشوردا ۇكىمەتى ادميرال ا.كولچاك، اتامان ب.اننەنكوۆ، اتامان ا.دۋتوۆپەن، ورتالىقتاعى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ايتالىق، الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە ماسكەۋدەگى حكك-نان سۇرالعان 40 ملن. قاراجاتتىڭ 12 ملن.-نا قول جەتكىزگەن. 
جالپى، الاش اسكەرىنىڭ ءىس-قيمىلدارى بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەرگە قارسى 3 باعىتتا جۇرگىزىلدى: 1) وڭتۇستىك-شىعىس ءبولىمى (جەتىسۋ); 2) شىعىس ءبولىمى (سەمەي); 3) باتىس ءبولىمى (ورال). ال اسكەردەگى قازاق پولكتەرىنىڭ سانى شامامەن 12-گە جەتكەن. ولاردىڭ ۇرىس قيمىلدارى الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىن كۇشەيدى.

الاش اسكەرىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ءبولىمى. 1918 جىلدىڭ جازىندا الاش اسكەرىن قۇرۋدا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن – جەتىسۋلىق وتىنشى ءالجانوۆ بولدى. «ول تۇركىستان كوميتەتى (باستىعى و.شكاپسكي) ارقىلى قازاق ميليتسياسىنا 500 مىڭ سوم اقشا الدىرىپ، ونى لەپسى كازناچەيستۆوسىنا سالعان، بىراق بولشەۆيكتەردىڭ تالان-تاراجىنا تۇسكەن. كوپ كەشىكپەي سول ءۇشىن «… بولشەۆيكتەر و.شكاپسكيدى بالاسىمەن بىرگە اباقتىدا اتىپ ولتىرگەن». 
و.ءالجانوۆ وتاندى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، 300-دەن استام ادامنان اسكەر جاساقتايدى. اقىرى وسى ءىستىڭ جولىندا بولشەۆيكتەر قولىنان قۇربان بولادى.

جەتىسۋ وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ى.جايناقوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا جەتىسۋداعى بولشەۆيكتەردىڭ جالپى سانى 10 مىڭنان اسقان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، 1918 جىلدىڭ باسىندا الاش اسكەرىن جاساقتاۋ ماقساتىندا «جەتىسۋ وبلىسىنداعى قىرعىزداردى گ.شاحۆوروستوۆ پەن پەستوۆ فابريكالارىنان شىعاتىن شۇعا ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى سۇرانىس بولعان».

1918 جىلدىڭ باسىندا زايساندا 15 اتتى ميليتسيا شىعارىلعان. ونىڭ قۇرامىندا اسكەري قىزمەتتەن قايتقان نوعاي سولداتتارى بولدى. التى ايدا 30 ميليتسيانى قۇرۋ ءۇشىن 22 مىڭ سوم اقشا ءبولۋ جوباسى جاسالعان.
الاش اسكەرىنىڭ شىعىس ءبولىمى. ازامات سوعىسى باستالعاندا الاشوردانىڭ ورتالىعى ورىنبوردان سەمەيگە كوشكەنى بەلگىلى. ءسويتىپ، ولاردىڭ العاش قولعا العان ءىسى حالىق اسكەرىن قۇرۋ بولدى. بۇل تۋرالى تاريحشى ە.سايلاۋبايدىڭ جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. 
سەمەي وبلىسىنا قاراستى 22 بولىستىڭ ارقايسىسىنان 30 ادامنان جيناۋ كوزدەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 700-دەن استام قازاق ميليتسياسى قۇرىلدى. «ايەلى جوق سالت جىگىتتەرگە ايىنا 60 سوم، ايەلى بارلارعا 160 سوم بەرىلگەن. ءبارىنىڭ كيىم-تاماعى ءھام باسقا شىعىندارى قازىنادان بولىنگەن». 
سەمەيدەن باستاۋ العان الاش اسكەرىن قۇرۋ ءىسى ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندە دە جالعاسىن تاپتى. ۇلتتىق مەرزىمدى باسىلىم ماتەريالدارىندا «قوستانايدا 2-ءشى قازاق پولكى، جامانقالادا (ورسك) — 3-ءشى، 4-ءشى، ورالدا — 5-ءشى، 6-شى قازاق پولكتەرى جاسالاتىنى» تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. سونداي-اق، «وسكەمەندە قازاق كاپيتانى حاميت توقتامىشەۆ ەر كوڭىلدى قازاق جىگىتتەرىنەن 1-ءشى پولك پەن وفيتسەر شىعاراتىن مەدرەسە اشقان». 
1918 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا قوستانايداعى 2-ءشى قازاق پولكى قوڭىراۋ ستانتسياسىنا (ورىنبور گۋبەرنياسى) بەت العان، ونىڭ قۇرامىندا ەلدەس وماروۆ تا بولعان. الاش اسكەرىن ۇيىمداستىرۋدا ح.عابباسوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، م.تىنىشباەۆ، ب.مامەتوۆ، ح.توقتامىشەۆ ەرەكشەلەندى.
«…اسكەرگە الىنعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ كوپ ۋاقىتقا دەيىن قارۋ-جاراقتارى بولماسا دا، ۇرىستان بەتتەرى قايتپاعان… مىسالى، 1918 جىلدىڭ ناۋرىز-قازان ايلارىنداعى شابۋىل كەزىندە «جۇزدىكتەگى» بالتاي بيسەبەكوۆ پەن قاعازبەك داشكە بالاسىنىڭ (ساراتوۆكا), احمەتقالي ورمانباەۆتىڭ (اندرەەۆكا) جانە قورشاۋدا قالعان 12-ءشى الاش پولكىنىڭ 98 جىگىتىنىڭ ەرلىگىن (انتونوۆكا) ءبولىپ ايتۋعا بولادى.

«1918 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ىشىندە اتامان ب.اننەنكوۆتىڭ ۇيعارۋىمەن ءتىلماش جارمۇحامەدوۆ مىرزانىڭ سەمەي مەن الاش قالاسىنان جيناعان 13 800 سوم اقشاسى 1-ءشى اتتى قازاق پولكىنىڭ پايداسىنا تاپسىرىلدى جانە الاش قالاسىنداعى ا.بوكەيحانوۆا، گ.تىنىشباەۆا باستاعان ايەلدەر قاۋىمى «قازاق ءھام نوعاي ايەلدەرىنىڭ كۇشىمەن قىسقا مەرزىمدە 1000 پار كويلەك-كوپشىكتى دايىنداپ، قازاق اسكەرىن سۇزەك اۋرۋىنان ساقتاپ قالعان».
1918 جىلدىڭ 8 ماۋسىمىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن كەڭەس قاۋلىسىندا كورسەتىلگەندەي، «بىرىنشىدەن، ميليتسيا كەرەك; ەكىنشىدەن ميليتسيا اتتى بولادى; ۇشىنشىدەن ميليتسياعا جىگىت بەرۋ مىندەتتى ەمەس، ۇلت ءۇشىن تىلەنىپ جازىلعاندار كىم بولسا مىندەتتى قىلىپ الۋ الاشوردادا بولسىن; تورتىنشىدەن ميليتسياعا كەرەك ات، اقشا جۇرتتان سالىقپەن الىنسىن، بايدان بايشا، كەدەيدەن كەدەيشە; بەسىنشىدەن قانشا ات، قانشا اقشا جيناۋ ەركى وبلىستىق كوميتەتكە بەرىلەتىن بولدى».

ەڭ الدىمەن «… ميليتسياعا بولىنەتىن ادامدار مەن قارجى دايىن بولعانشا، وفيتسەر، ينسترۋكتورلاردى دايىنداۋ كەرەك-ءتىن. ەكىنشىدەن ميليتسياعا قاجەت قارۋ — جاراق اتتى كازاكتاردان سۇرالدى… ۇشىنشىدەن سوڭعى كەزدە يۋگو-ۆوستوچنىي سويۋز دەپ مويىن سوزعانشا، ورال، ورىنبور، ءسىبىر، جەتىسۋ اتتى كازاكتارى الاشورداسىنا قاراعان قىرعىز-قازاقتارمەن بىرىگىپ، دەربەس شىعىس وداعىن (ۆوستوچنىي سويۋز) جاساۋ قولايلى» دەلىندى. بۇل ۇسىنىستى ورىنبور اتتى كازاكتارى دا قولدادى. سوندا الاش اۆتونومياسىنا قاراعان جەردىڭ الامايى دوڭگەلەنىپ، قازىرگىسىنەن گورى ىڭعايلىراق بولادى جانە كۇنباتىس، سولتۇستىك، شىعىس – ءۇش جاعىمىزدان اتتى كازاكتار بىزگە قورعانىش بولماق».
الاش اسكەرىنىڭ باتىس ءبولىمى. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىلەرى ورال وبلىستىق قازاق سەزىنە «1918 جىلعى (اقپان) ورال كازاچەستۆوسىمەن وداقتاسۋ جونىندەگى (كەڭەس وكىمەتىنە قارسى) كەلىسىم شارتتى زاڭدىق نەگىزدە دايارلاۋ; ورال كازاچەستۆوسىنا زاتتاي جانە قارجىلاي كومەك بەرۋ. اسىرەسە، ونىڭ اسكەرىن ات-كولىكپەن، جىلقىمەن قامتاماسىز ەتۋ; قازاق وفيتسەرلەرىنىڭ باسشىلىعىمەن ۋفاداعى اسكەري ۇكىمەتكە «قىرعىز ميليتسياسىنىڭ» اتىن «قىرعىز حالىق ارمياسى» دەپ وزگەرتۋ ماقساتىندا جىبەرىلەتىن ادامداردى بەلگىلەۋ; جىمپيتىدان 6 ايلىق يۋنكەرلىك قىسقا كۋرس اشۋ. تومەنگى كوماندانىڭ قۇرامىن دايارلاۋ ءۇشىن ساۋاتتى قىرعىز جاستارىن (2 كلاستىق ءبىلىمى بار گيمنازيستەر مەن رەاليستەر، مەكتەپ مۇعالىمدەرى) جانە ولاردى اسكەر ىسىنە ۇيرەتۋگە ورال كازاچەستۆوسىنان اسكەري مامانداردى شاقىرۋ» تۋرالى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى.

ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتىنان ورىنبور اتتى كازاك ۇكىمەتىنە ارنايى جىبەرىلگەن وبلىستىق زەمستۆو مۇشەسى ا.نەسىپباەۆ 1918 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە ورىنبوردا عاسكەر ءۇشىن قارۋ-قۇرال تابۋ جايىن كەڭەسپەك بولدى.

ازامات سوعىسى جىلدارىندا انتانتا ەلدەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن ۇكىمەتتەر قۇرىلعانى بەلگىلى. سولاردىڭ قاتارىندا ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى، 1918 جىلى ماۋسىمدا سامارادا قۇرىلعان قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (كومۋچ) جانە 1918 جىلى قىركۇيەكتە قۇرىلعان ۋفا ديرەكتورياسى («ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت»), سونداي-اق باشقۇرت ۇكىمەتى مەن الاشوردا ۇكىمەتى دە بولدى.

الاشوردا ۇكىمەتى ازامات سوعىسى جىلدارىندا اتالعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتەرمەن ءتىل تابىسىپ، ورال، ءسىبىر، جەتىسۋ، ورىنبور اتتى كازاكتارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى جانە ولارعا الاش اۆتونومياسىن رەسمي تانۋ جونىندە وتىنىشتەر جاسادى. سونىمەن قاتار مۇمكىندىكتەرىنە قاراي كومەك بەرۋدى سۇرادى. وسى تۇستا 1918 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە قۇرىلتاي مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى الاش اۆتونومياسىن تانىعانىن جانە سامارا كوميتەتى الاشورداعا قارۋ-جاراق، كيىم-كەشەك جاعىنان كومەك بەرە باستاعانىن» ايتا كەتكەن ءجون.
ال، 1919 جىلدىڭ 27 تامىزىندا ادميرال ا.كولچاك ورال اسكەري ۇكىمەتى مەن ا.كەنجين باستاعان قازاق دەلەگاتسياسىن قابىلداعان كەزدە قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىن قۇرۋ جۇمىسىنا كەتكەن قارجىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا 6 ملن. سوم كولەمىندە اقشا سۇرالعان جانە ونىڭ تەزارادا تالقىلاناتىنى» ايتىلعان. ەلدە قالىپتاسقان وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا الاش اسكەرى ىسكە كىرىستى جانە ونىڭ ۇرىس قيمىلدارىنىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. 
الاشوردا اسكەرىنىڭ قۇرىلۋى مەن قىزمەتىنىڭ مەرزىمدىك شەڭبەرى 1918 جىلدىڭ باسىنان باستاپ 1919 جىلدىڭ اياعىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىق قامتيدى».