قازىرگى قاراعاندى، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، قىزىلوردا، اقمولا وبلىسىنىڭ اۋماعىندا،  رەسمي قۇجاتتارعا قاراعاندا 1929-31 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 372 شارۋالار كوتەرىلىسى بولعان. بۇل سوعىستى  «سوزاق، قارقارا، شارۋالار  كوتەرiلiسi» دەپ سان-ساققا جۇگىرتەمىز. شىندىعىندا  «كەڭەس وداعىنا قارسى كوتەرىلىس»  دەپ نەگە تاريحقا سولاي جازبايمىز.

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى - قازاق حالقى ءۇشىن، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بولعان سوعىس سياقتى كورەمىز. يمانوۆ باستاعان كوتەرلىس - قازاق حالقىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن وتارلاۋشى پاتشا ۇكىمەتىمەن بولعان سوعىس پا، الدە «وكوپ قازۋعا ادام بەرمەيمىز» دەپ قازاق بايلارىنا قارسى كوتەرىلىس پە، ءالى ارا جىگى اجىراتىلعان جوق. يمانوۆ كوتەرىلىسى: «بالالارىمىز بايلاردىڭ بالالارىنىڭ ورنىنا اسكەرگە الىنىپ جاتىر» دەپ بايلاردى ءولتىرىپ اۋىلدارىن توناپ قىرعان جوق پا؟ قازاق بايلارىنا قارسى كوتەرىلىس – قازاق حالقىنا قارسى كوتەرىلىس دەسەم قاتەلەسپەيمىن. الدە قازاق بايلارى قازاق ەمەس پە؟.

بۇل كوتەرىلىس رەسەي ءۇشىن پايدالى ءارى ماڭىزدى. ويتكەنى كوتەرلىسىتىڭ نەگىزگى باعىتى الاشوردا ۇكىمەتى مەن ولار قۇرعان قازاق ساربازدارىنا قارسى باعىتتالدى. الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا، الاش ارداقتىلارىنىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراپ ارتىنان اتىلىپ كەتۋىنە سەپتىگى ءتيدى. بۇل دا ءبىر تاريحتىڭ اشىلماعان قاتپارلارى. سوندا كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاعان كوتەرىلىس، ۇلت – ازاتتىق كوتەرىلىس سانالىپ، ناعىز كەنەسارى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى «بانديتتەر، قاراقشى، قانىشەر، جاۋىزداردىڭ كوتەرىلىسى» دەپ باعالايدى. 1930 جىلعى كەڭەس وداعىنا قارسى كوتەرىلىستى: «بايلاردىڭ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارىنىڭ قاستاندىعى» دەپ ايدار تاققان ف.ي.گولوششەكين 1931 جىلى جەلتوقسان ايىندا ستالينگە جازعان حاتىندا; «تاپ كۇرەسىنىڭ ورىستەگەنىن گپۋ-ءدىڭ تومەندەگىدەي انىقتاماسىنان بىلۋگە بولادى: سوڭعى ەكى جىلدا ءىرى باندالاردىڭ 34 000-داي ادامى قاتىسقان 15 باس كوتەرۋى ورىن الدى. وسى ەكى جىلدا 1350 كونتررەۆوليۋتسيالىق توپتار جويىلىپ جانە وعان قاتىسقان 7500 كىسى قولعا ءتۇستى…» [12,108 پ]، – دەپ جازدى. كوتەرىلىستەردىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى، 1929 جىلى قولعا الىنعان كۇشتەپ كولحوزداستىرۋ ساياساتى بولدى. ستالين 1928 جىلى لەنيننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىن قورىتىندىلاپ، 1-ءشى بەسجىلدىقتى باستاپ، جوسپارلى ەكونوميكانى جۇزەگە اسىرا باستادى. العاشقى بەس جىلدىق جىلدارى (1928-1932 جج) اۋىلدا جەكە مەنشىك جويىلىپ، كولحوز بەن سوۆحوزدار قۇرىلدى. 1932 جىلى العاشقى بەسجىلدىق جەتىستىكتەرى مەن رەۆوليۋتسيانىڭ ورناعانىنا 15 جىلدىعىن الماتى قالاسىندا ورتالىق كوميتەتتە تويلايدى.

ف. گولوششەكين، ە. ەرنازاروۆ، ءى. قۇرامىسوۆ، و. يساەۆ باستاعان، قىزىل سۇڭقارلار مەن «قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار، شالاساۋاتتى زيالىلار قوشتاعان توبىرلار، الماتى كوشەلەرىندە اشتىقتان تەڭكيىپ-تەڭكيىپ، شاشىلىپ ءولىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ساسىعان مايىتتەرىنىڭ ۇستىنەن مۇرىندارىن باسىپ، اتتاپ ءوتىپ، سالتانات سارايىنا كىرىپ ۇلكەن مىنبەردەن بەسجىلدىقتا جەتكەن جەتىستىكتەرىن ايتىپ، «ۋرا، ۋرا» دەپ جۇزدەرىندە قۋانىش، «دۋ قول شاپالاقتاپ»، بويلارىن شاتتىق سەزىم بيلەپ، باقىتتان باستارى اينالىپ جۇرگەندەرى ەسىمە تۇسكەندە  جۇرەگىم قان جىلايدى...

1917 جىلى اتىڭ وشكىر كەڭەس وداعى قۇرىلىسىمەن-اق بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستەردىڭ زورلىق-زومبىلىعى، ادىلەتسىزدىك، جازىقسىز تۇرمەگە قاماۋ، اتىپ تاستاۋ، اشتىقپەن قىرۋ، 1991 جىلى قاراسى باتقانشا جالعاستى. ىلعي كەدەيلەردەن قۇرىلعان، «كەدەيلەردىڭ ۇكىمەتىمىز» دەپ اتاعان كەڭەس ۇكىمەتى كەدەيلەردىڭ ءوزىن دە ايامادى. سوندىقتان دا ول ۇكىمەتتى تەررورشىل، قاندىبالاق، جەندەتتەردىڭ بيلىگى دەسە ءادىل بولار ەدى. كەڭەس وداعى مەن ونىڭ قانىشەر بيلىك وكىلدەرىن اقتاعىسى كەلەتىندەردى - اشتان قىرىلعان، اياۋسىز اتىپ تاستاعان، كومۋسىز قالعان جازىقسىز جانداردىڭ ارۋاعى ۇرسىن. 1929 جىلى جەلتوقسان ايىندا (ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا «قازاقستاندا جاپپاي ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆتەندىرۋ) ءىسىن جۇزەگە اسىرۋ» ءۇشىن شەشىم شىعاردى. سول بويىنشا حالىقتىڭ قولىنداعى ەڭ سوڭعى ساۋىن سيىر، ەشكى، قوزى، لاق، بيداي، اس-اۋقاتىنا  دەيىن تارتىپ الىپ قازاقتى اشتان قىردى. بۇل كەدەيلەرگە «التىن زاڭ» جازىپ بەرىپ، "تەڭدىك، ازاتتىق" اپەرگەن كوممۋنيستەردىڭ ءبىر ءىسى عانا.

ول كەزدە قازاقتار رۋ-رۋىمەن ايماقتاردا، اۋىلداردا بولەك-بولەك قونىستانعان ەدى. اتا-بابادان كەلە جاتقان ادامدىق قاسيەتتىڭ جوعارى شىڭى قازاقتار ءوز رۋلاستارىن ەشقاشان قىرىپ جويماعان، ءزابىر كورسەتىپ قورلاماعان، قۇلدىققا سالماعان. سونى بىلگەن ورىس ۇكىمەتى ءبىر رۋدىڭ وڭكەي ناداندارىنان تەرىپ ميليتسيا قۇرىپ، ەكىنشى رۋدىڭ اۋىلىنا قىرعيداي تيگىزدى. رۋلار اراسىنا سىنا قاقتى.

وسىنىڭ دالەلى «قارانوعاي-شالانىڭ بۇلىگى» دەپ اتالاتىن اتى-شۋلى وقيعانى زەرتتەپ، زەردەلەپ دۇكەنباي دوسجانوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، مۇحامەدجان رۇستەموۆ، ءتابىريىز سۇلەيمەنوۆ  ە.ومىربەكوۆ، ءو.بورعازيەۆ، ءو.قىرعىزباەۆ، د.تۇرانتەگى، سىندى جازۋشى اعالارىمىز بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن جازعان.

... ارقاداعى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ سەنىمدى وكىلى، گۋبەرنيالىق ميليتسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى عالىم اۋباكىروۆ قاسىنا ءتورت ميليتسيونەردى، رۋلاس جىگىتتەردى قوسىپ الىپ شۋ وڭىرىندەگى اۋىلدارعا «جاڭا ۇكىمەتتىڭ زاڭى بويىنشا مال ورتاق، جەر-سۋ ورتاق، ايەل ورتاق»  دەپ ىلاڭ سالادى. قارۋلى جاساق كۇندە مال سويعىزىپ، قىمىز ءىشىپ، وزدەرى تۇرمە جاساپ كونبەگەندى  سوعان قاماپ قوياتىن بولدى. قىس قاتتى بولىپ جەندەتتەر ارقاعا قايتۋعا جول جابىلىپ قالادى. «وسىندا قىستايمىز» دەپ وزدەرىنە ارنايى بىرنەشە ۇيلەر تىكتىرىپ، ءار اۋىلعا مال، ازىق-تۇلىك، قىستىق كيىم جيناتادى. حالىقتان كيىمنىڭ، استىڭ ءتاۋىرىن، مالدىڭ سەمىزىن بەرسەڭ قولىڭنان بەرمەسەڭ جولىڭنان دەپ زورلىق-زومبىلىقپەن تارتىپ الىپ وتىرادى. ىشىك، تون، بىلعارى اياق كيىمدەر، زەرلى شاپان، التىن-كۇمىسى بار جاقسىسىن جيناپ، تەڭ-تەڭ ەتىپ بۋىپ ءتۇيىپ، مالداردى تارازدىڭ بازارلارىنا ساتقىزىپ بۋما-بۋما اقشانىڭ بۋى ەسىرىكتەردى ەسىرتىپ جىبەردى. «ايداپ جىبەرەمىن، سوتتايمىن، كونتراسىڭ، اتىپ تاستايمىن» دەپ ابدەن حالىقتىڭ زارەسىن الىپ قورقىتىپ، ۇرەيلەندىرىپ العان سوڭ، كۇيەۋلەرىن قاماپ قويىپ جاس كەلىنشەكتەردى كۋيەۋلەرىنىڭ كوزىنشە زورلايدى. قارانوعاي مەن جەندەتتەرى كەلىنشەكتەردى مىسە تۇتپاي ەندى جاس قىزداردى جاپپاي زورلاي باستايدى. قاي ۇيدە ءوڭدى قىز، سەمىز مال، قىمبات كيىم بار، جانسىزدار ارقىلى ءبىلىپ وتىرادى. قىزىن، قارىنداسىن قورعاعان ەركەكتى، قاريانى ءولىمشى ەتىپ سابايدى. سول كەزدەگى  بالبەك شوپانۇلى دەگەن اقىن:

... اۋەلى ەلدىڭ توناپ مالىن الدى،

بويىنا تەڭگەرمەدى ەش ءبىر جاندى.

اقىرى كوپ ولجانى مىسە تۇتپاي،

«قىپشا بەل قىز كەرەك» دەپ حابار سالدى.

ايدادى مومىن ەلدى كوكشە مۇزدان،

قورىقپادى قۇدايدان، تاتقان تۇزدان.

نەسيە قويىنداي قىپ الدى جيىپ،

تاراقتى ادا بولدى بارشا قىزدان.

ەشكىمدى شارۋاسىنا قاراتپادى،

ورتتەي وزەۋرەگەن جالاقتادى.

«تەك قانا ون بەستەگى قىز كەرەك» دەپ،

قىزداردى جاسقا تولعان جاراتپادى... دەپ جىرلاعاندا ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى....

كەڭەس وداعىنىڭ قانىشەر ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىستىڭ ەڭ ءىرىسى – سوزاق كوتەرىلىس دەپ اتايدى. سوزاق ءوڭىرىنىڭ ازاماتتارىنا دەگەن سەنىمسىزدىك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە جيىرما جىلعا سوزىلدى. سوزاقتى باسقارۋعا جەرگىلىكتى ازاماتتاردى ەندى قويا باستادى. سوندا تاۋەلسىز قازاقستاندا ءالى كەڭەستىك باسقارۋ جۇيەسى ساقتالعان با؟ الدە قازاقستاندى كەڭەس وداعىن باسقارعاندار ءالى باسقارىپ وتىر ما؟ قازاق تاريحىنا مەملەكەتتىڭ سەلقوس قاراۋىنىڭ كەسىرىنەن وسى كوتەرىلىستىڭ 85 جىلدىعى بيىل اتالىپ وتىلمەدى.

جاستاردى ەلىن، جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەيدى دەيتىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى تاقىرىپتار، اتا-بابالارىمىزدىڭ قىرعىن سوعىستارداعى جانقيارلىق ەرلىكتەرى، تاريحي وقيعالار، جالاڭ، سۇرەڭ، سالقىن جازىلىپ، شىنايى سۋرەتتەلمەيدى. ونى وقىپ وتىرىپ وقۋشىلار تۇگىلى ەرەسەكتەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، بويىڭا قۋات، ار، نامىس تۇتاندىرمايدى. قازاق ەمەس وزگە ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى جازعانداي، قالاي بولسا، سولاي جازىلعان. بوتەن ءبىر ەلدىڭ تاريحىن وقىپ وتىرعانداي سەزىنەسىڭ.

قايران، مەنىڭ ءوز ەلىم.... قايتەيىن...

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz