كۇندەلىكتى ومىردە «قالا مادەنيەتى»، «مادەنيەتتى ادام» دەگەن ءسوز تىركەستەرىن ءجيى قولدانامىز. الايدا، قانداي مادەنيەت تۋرالى ايتىلىپ جاتقانىنا اسا ءمان بەرمەيتىن سياقتىمىز. ءساندى كيىنىپ، تىك ءجۇرۋدى عانا مادەنيەت ساناماساق كەرەك-ءتى. جالپى، مادەنيەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى اۋقىمى كەڭ، ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزدان الدەقايدا كۇردەلى ۇعىم ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى.

ەرتەدە، 1870 جىلدارى تۇسىندا ەدۆارد تەيلور  مادەنيەت دەگەندى ء«بىلىم، سەنىم-نانىم، ونەر، مورال، زاڭ، سالت-ءداستۇر سەكىلدى قاسيەتتەردى قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءتيىستى ماعىناسىنا ساي يگەرگەن كەشەندى ۇعىم» دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن. اتاقتى مادەنيەتتانۋشى Geert Hofstede ء«بىر توپ ادامدى كەلەسى ءبىر توپتان ەرەكشە ەتىپ كورسەتەتىن وي-پايىمنىڭ باعدارلانۋىن» مادەنيەت دەپ تانيدى.  

ولاي بولسا، مادەنيەت دەگەندى ادام بالاسىنىڭ دەنى مويىنداي وتىرىپ، ءومىر سۇرۋلەرىنىڭ ۇلگىسى ەتىپ قابىلداعان قۇندىلىق نورماسىنىڭ جۇيەسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولاتىن شىعار. ال، ىزگى ويلى ادامداردىڭ يگىلىكتى، ادىلدىكتى جاساۋعا قۇلشىنا وتىرىپ، وعان ءۇمىت ارتقان سەنىمىن قۇندىلىق دەسەك كەرەك. وسىناۋ قۇندىلىق اياسىندا بەلگىلى ءبىر جاعدايعا سايكەسكەن سالت-داستۇرلەردى ۇستانۋىمىز نورما بولىپ تانىلماق. قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن ارەكەتتەرىن ۇيلەستىرەتىن الەۋمەتتىك ەرەجەنىڭ ءوزى وسى بولادى.

جەكە تۇلعانىڭ ەركىندىگى، ادىلدىك، دەموكراتيا، ادال نيەت، قوعام الدىندا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك، ازاماتتىق مىندەتتەر، ماحاببات، وتباسىن قۇرۋ cىندى بارلىق ماسەلەلەر وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعام مەن ونىڭ مۇشەلەرىنە ءتان ورتاق باعىتقا، قۇندىلىققا نەگىزدەلە وتىرىپ، نورما ارقىلى ارەكەت ەتەدى. تاريحي كەزەڭدەردە ادامدار اتالمىش قۇندىلىقتار مەن نورمالار ءۇشىن پىكىر تالاستىرىپ، داۋ-دامايعا بارىپ، كۇرەسىپ-قىرقىسىپ، ولىسپەي بەرىسپەۋگە دەيىن باردى. سونداي-اق، قۇندىلىق – قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پوزيتسيادا، مەملەكەتتىك ساياسات پەن پرينتسيپتە دە كورىنىس تاۋىپ كەلدى.

ۇلى جازۋشى ۋيليام شەكسپيردىڭ «رومەو-دجۋلەتتا»-سىنداعى ماحاببات ەكى جاستىڭ عانا اراسىنداعى ىستىق سەزىم ەمەس، شىن مانىندە، ءادىل تازا سالت-سانانىڭ، ادامي كوڭىلدىڭ، پاك سەزىم نورماسىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى بولعان ەدى.  الايدا، مادەنيەتتى قۇراۋشى قۇندىلىقتى، نورمانى ءبىر تۇلعا عانا جاسايدى دەۋ تىم سىڭارجاق پىكىر بولار ەدى. مادەنيەت دەگەنىمىز، شىن مانىندە، بەلگىلى حالىقتىڭ داستۇرىنەن، تۇرمىس سالتىنان، ءدىن-دىلىنەن، ءتىلى مەن بىلىمىنەن، ساياساتىنان، فيلوسوفياسىنان، الەۋمەتتىك قۇرىلىمى مەن ەكونوميكالىق جاعدايى سەكىلدى فاكتورلاردان تۋىپ، جىلدار بويى دامۋدىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسپاق.

ميللياردتان استام حالقى بار ءۇندىستاننىڭ وزىمەن دەڭگەيلەس قىتاي ەلىنىڭ دارەجەسىنە جەتىپ دامي الماۋىنىڭ سەبەبىن ولاردىڭ بۇگىنگى تىرلىكتىڭ مولشىلىعىنان گورى و دۇنيەدەگى ماڭگىلىك ءومىردىڭ يگىلىگىنە اسا ماڭىز بەرەتىندىگىمەن بايلانىستىرىپ تۇسىندىرەتىندەر بار. سول سەكىلدى ورتودوكس-حريستيان ءدىنىنىڭ ىقپالى باسىم رەسەي ءۇشىن ماتەريالدىق بايلىققا، جاقسىلىققا جەتۋ ءۇشىن قۇدايعا جالبارىنعاندا مىندەتتى تۇردە شىركەۋ ءدىندارى ارقىلى عانا دۇعا جاسايتىنى سياقتى قازىرگى كۇنى كەيبىر توپتار جايلى تۇرمىستىڭ كىلتى مافيالىق ەلەمەنتتەردە، الدە ءبىر شەشۋشى تۇلعاعا پارا بەرۋدە دەپ ۇعۋعا بەيىم كەلەتىن كورىنەدى. ال، پروتەستانتتىق ءدىنى باسىم امەريكالىقتار  ەجەلدەن قۇدايدان تىلەك تىلەۋ ءۇشىن ەشكىمنىڭ دەلدالدىعىنا سۇيەنبەيدى. قىسقاسى، ءار ادامعا قوعامنىڭ يگىلىگى ورتاق ءارى تەڭ ءبولىنۋى زاڭدىلىق دەپ سانايدى ەكەن. ءدال وسى كوزقاراس پەن حالىقتىڭ ورتاق سەنىم-نانىمى، دەموكراتيا مادەنيەتى مەن نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناس جۇيەسىن قالىپتاستىرسا كەرەك.

ازيا مادەنيەتىنىڭ باتىس ەلدەرىنەن وزگەشەلىگى، قىتاي، جاپونيا، كورەيا جانە وزگە دە قىتاي ءتىلدى ەلدەردە دىننەن گورى داستۇرگە كوبىرەك سۇيەنەتىندىگىندە. نەگىزىنەن كونفۋتسي ىلىمىنە نەمەسە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا دەگەن سەنىم-نانىمدارى ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى ىسپەتتى.  جەر قۇنارىنىڭ يگىلىگىن كورىپ، وتىرىقشىلىق تۇرمىس سالتىن بويلارىنا سىڭىرگەن اتالمىش ەلدەر ءۇشىن ادامداردىڭ ءوزارا سىيلاستىعى، ءبىر بىرىنە دەگەن ادالدىعى قانعا سىڭگەن قاسيەتكە اينالىپ، تاريحي كەزەڭنىڭ بارلىق ساتىلارىندا ەل باسقارعان كوسەمدەرىنىڭ باستى باعدارىنا اينالعان.

ەندەشە، جايلى ءومىر، قولايلى تۇرمىس دەگەن ۇعىم ءار ەلدە ءتۇرلى مازمۇندا كورىنىس تاباتىندىعىنىڭ ءتۇپ نەگىزى بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ تۇرمىستىق جانە رۋحاني مادەنيەتىنەن تۋىندايتىن سەنىم-نانىمىمەن تىعىز بايلانىستى بولاتىندىعىن اڭعارۋعا بولادى.

قازاق بالاسى ءۇشىن جايلى جاقسى تىرشىلىكتىڭ ءمانى نە دەگەندى ءبىلۋ ءۇشىن ۇلتىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىن، سەنىم-نانىمىن، بيلىك بولىنىسىنە دەگەن كوزقاراسىنىڭ جالپى سيپاتىن تەرەڭ تانۋ قاجەت بولادى. ءبىز باتىستىقتار سەكىلدى ينديۆيدۋاليستىك، ياعني، ماسەلەگە جەكە تۇلعا رەتىندە قارايتىن مادەنيەتكە لايىقپىز با، الدە، قىتاي، جاپون سەكىلدى ازيالىقتارداي بەلگىلى ءبىر پروبلەمانى كوماندامەن، ۇجىمدىق كوزقاراسپەن شەشۋگە بەيىمبىز بە؟

«ۋ ىشسەڭ دە رۋىڭمەن»، «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى»، «اعايىننىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەپ ماقالداتىپ، فيلوسوفيالىق وي تۇيگەن قازاقتى ۇجىمدىق، ۇيىمشىل كوزقاراستان ءبولىپ قاراۋعا نەگىز جوق. سويتە تۇرا ءبىز مادەنيەتىمىزدى باتىستىق ۇلگىمەن ۇشتاستىرۋعا بەيىم تۇرامىز. ولاردى كوزسىز كوشىرۋگە دە بارمىز. ونىڭ سەبەبى، دىلدىك مادەنيەتىمىزدىڭ ءالى دە بولسا، عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ زەرتتەلمەۋىندە جاتسا كەرەك. 

الەمگە تانىمال عالىم سامۋەل حانتينگتون 1996 جىلى جارىققا شىعارعان «وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىس» اتتى كىتابىندا مىنانداي ماسەلەلەرگە نازار اۋدارتادى:

• جاھاندانۋدىڭ ىعىستىرۋىمەن قالىپتاسقان مادەنيەتكە ەرىپ، الەمدىك ساياسات جاڭارىپ وتىر;

• مادەنيەتى ۇقساس نەمەسە ورتاق ەلدەر ءوزارا ىقپالداسىپ، بوتەن مادەنيەتتەن الىستاپ بارادى;

• «قىرعي-قاباق سوعىس» تۇسىنداعى وداقتاردىڭ ورنىن اسەان، نافتا، مەركوسۋر سەكىلدى مادەنيەتارالىق ۇيىمدار باستى.

سونىمەن قاتار عالىم دجاك دەلوردىڭ پايىمداۋىنشا، جاڭا الەمدەگى كەلەشەكتە بولۋى ىقتيمال داعدارىس پەن قاقتىعىس ەكونوميكالىق نەمەسە يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەمەس، كەرىسىنشە، مادەني فاكتورلاردان تۋاتىن كورىنەدى. ال، سامۋەل حانتينگتوننىڭ ارى قاراي جازۋىنا قاراعاندا، ەلارالىق جانە وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا قايشىلىقتارى ميكرو دەڭگەيدە مىنانداي بولماق ەكەن:

• يسلام مەن پراۆوسلاۆ دىندەر اراسىندا;

• يسلام ءدىنى مەن ءحيندۇ;

• يسلام جانە افريكا;

• يسلام  مەن باتىستاعى  ولاردىڭ حريستيان كورشىلەرى اراسىندا تۋىنداۋى ىقتيمال ەكەن.

سونداي-اق، ماكرو دەڭگەيدە: قايشىلىقتىڭ ەڭ وتكىر ءتۇرى نەگىزىنەن باتىس پەن وزگە وركەنيەتتەر اراسىندا، ياعني، قىتاي، يسلام الەمى، كەلەسى جاعى باتىس تاراپىنان بولادى دەپ توپشىلايدى.

بۇل ارقىلى اۆتور نەنى مەڭزەپ وتىر؟ 1996 جىلى جازىلعان اتالمىش پايىم بۇگىن قانشالىقتى نەگىزدى بولا الدى؟ قالاي دەسەك تە، دامۋدىڭ سىناعى، «امان قالۋدىڭ» شەشۋشى فاكتورى – اينالىپ كەلگەندە، مادەني قۇندىلىقتار عانا بولىپ قالادى دەگەندى عالىمدار دا، شىنايى ءومىر دە دالەلدەپ كەلە جاتقانداي كورىنە بەرەدى.

جالپى، وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ باستى يادروسى قاي ەلدەر بولۋى مۇمكىن؟ اتاپ ايتقاندا:

• باتىس الەمىندە اقش، فرانتسيا، گەرمانيا;

• سلاۆياندىق ورتودوكس ەلدەر اراسىندا رەسەي;

• كونفۋتسي (كۇنزى) قاعيداسىن ۇستانعان ەلدەر اراسىندا قىتاي ت.س.س.

ال، قازاقستان بەرىسى ازيادا، ارىسى الەمدە وركەنيەت جاعىنان ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەل بولايىن دەپ تۇرعانداي.  ولاي بولسا، وزگە ەلدەر سەكىلدى ءبىزدىڭ دە «امان ساۋ» دامۋىمىز، ماڭگىلىك ەل رەتىندە الەمدە ورنىعىپ قالۋىمىزدىڭ، ءبىرتۇتاس كوزقاراسىمىز بەن ىنتىماعىمىزدىڭ، سەنىم-نانىمىمىزدىڭ باستى تەتىگى قازاق ەلىنىڭ مادەني قۇندىلىعىندا بولماق.

ولاي بولسا، مادەنيەت دەگەنىمىز جاي عانا ەكى ادام اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ءوزارا قۇراتىن اڭگىمە-دۇكەنى نەمەسە جاسالاتىن قانداي ءبىر ءىس-ارەكەت قانا ەمەس ەكەن. مادەنيەت دەگەنىمىز شىن مانىندە، جەكە تۇلعا، وتباسى-وشاق قاسى، اۋىل-ايماقتان باستاپ، ەلدەر مەن مەملەكەتتەردىڭ دامۋ جولىن ايقىندايتىن ارناسى كەڭ وزەكتى ماسەلە ەكەندىگى اڭعارىلىپ وتىر. 

ەل ازاماتتارى، ءار وتباسىنا باستاپ، بارلىق ەڭبەك ۇجىمدارى ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان وزىق سالت-داستۇرلەرى مەن مورالدىق قۇندىلىقتارىن قاستەرلەي بىلسە، ونى جاڭا زامانعا لايىقتاپ قولدانا بىلسە، دامۋدىڭ ەڭ تاڭداۋلى جولى دا ءدال وسى مادەنيەت بولماق.

قۋاندىق شاماحايۇلى، حالىقارالىق جۋرناليست

Abai.kz