سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ فاكتىلەرى جيىلەپ كەتكەندىگى تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دابىل قاعۋدا. مىسالى، بيىلعى جىلدىڭ قازان ايىنىڭ اياق شەنىندە شىمكەنت قالاسىنىڭ 13 جاسار تۇرعىنى 9-قاباتتان سەكىرىپ كەتتى. 29-قازان كۇنى قالا تۇرعىندارى 42 جاسار ازاماتتىڭ «مەگا شىمكەنت» cاۋدا ورتالىعىنىڭ توبەسىنەن ءوزىن-ءوزى تاستاپ جىبەرگەنىن كوردى. 9-قاراشادا 49 جاسار اپكەلى-ءسىڭىلى ازاماتشالار الماتىداعى  «مەرەي» ساۋدا ورتالىعىنىڭ ۇستىنەن قۇلادى. ال 11-قاراشادا سەمەي قالاسىنىڭ 25 جاسار تۇرعىنى قىزىمەن رەنجىسىپ قالعانى ءۇشىن ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەردى. 24-قاراشا كۇنى تاراز قالاسىنداعى «نۇر وتان» كەڭسەسىنىڭ الدىندا 20 جاسار ەرلان بەكتىباەۆ ءوزىن ورتەپ جىبەردى. ءوزىنىڭ وسىنداي قادامعا بارۋىنا قۇقىق قورعاۋشىلاردى ايىپتاپ، جەرگىلىكتى پوليتسيانىڭ قىسىمىنا، ناقاق جالاسىنا شىداماعانىن ايتتى.

قازاقستان: ەڭ... ەڭ... ەڭ...

ورتالىق ازياعا جەتەكشىلىك ەتەتىن مەملەكەتىمىز تۋرالى ءبىراز دەرەكتەرگە نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. اۋەلى، قازاقستان – تمد  ىشىندە اجىراسۋ فاكتىسى ەڭ كوپ مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا. جاتىرىنان شىققان جارتىكەش بۇلدىرشىندەرىن جەتىمدەر ۇيىنە تاستاپ كەتەتىن «كوكەك» انالاردىڭ دا سانى ەلىمىزدە كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. شىلىمقورلار مەن الكوگولدىك ىشىمدىككە اۋەستەردىڭ كوپتىگىنەن، تمد ىشىندە قازاقستان رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا تابان تىرەگەن. سونداي-اق، قازاقستان نەسيە الۋشىلار مەن بورىشكەرلەر سانى جاعىنان دا الدىڭعى ساپتا... ەڭ جوعارعى پاتەر باعاسى مەن ەڭ قىمبات دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى دا ءبىزدىڭ ەلدە.  ەڭ سوراقىسى – ادام ساۋداسى جونىنەن دە «اقساپ-توقساپ» تۇرعانىمىز شامالى.  كامەلەت جاسقا تولماعان بويجەتكەندەر اراسىندا جەزوكشەلىك تە كوبەيگەن. قر دسم ستاتيستيكاسىنا سۇيەنسەك، كامەلەت جاسقا تولماعان قىزدار اراسىندا جۇكىتى بولعانداردىڭ سانى بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر ۇلعايعان. ايتا بەرسەڭ، تاۋسىلمايتىن ۇزىن-سونار ءتىزىم، بۇل. مەن ەمەس، ستاتيستيكا سويلەيدى. بۇنىڭ ءبارى ءوز كەزەگىندە ادامنىڭ جۇيكەي جۇيەسىنە، پسيحيكاسىنا قىسىم كەلتىرەتىنى انىق. جان شوشىتارلىق سۇمدىق دەرەكتىڭ ءبىرى ءبىز الەم مەملەكەتتەرى ىشىندە سۋيتسيد جاساۋ جونىنەن 3-ورىندا ەكەنبىز. اسىرەسە، 10-19 جاس ارالىعىنداعى بۇلدىرشىندەر مەن قىزدار ءولىمى جونىنەن 1-ورىندامىز. قالاي ويلايسىز،  بۇنداي ايانىشتى حالگە قالاي جەتتىك؟

قازاقستاندا 300 مىڭ ادام جىندى...

جوعارىداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك،  ەلىمىزدە جۇيكە جۇيەسى زاقىمدانعان، پسيحياتوردىڭ كومەگىنە مۇقتاجداردىڭ سانى ايتارلىقتاي كوپ بولۋى ءتيىس-ءتىن. الايدا قازاقستاندىق ستاتيستيكا ءتۇزۋىشى ورتالىقتار مۇنىمەن كەلىسپەيدى ەكەن. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە بار-جوعى 300 مىڭ ادام عانا پسيحيكالىق اۋىرۋعا شالدىققاندار تىزىمىندە تۇر. دەر كەزىندە پسيحياتورلىق كومەك كورسەتىلمەۋ سالدارىنان قازاقستاندا وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋشىلار سانى كۇرت كوبەيىپ وتىر دەگەن پىكىرمەن مۇمكىن كەلىسەرسىز.

جاقىندا بۇۇ جاساعان  الەۋمەتتىك زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان تمد ەلدەرى ىشىندە – دەنساۋلىعى ەڭ ناشار حالىق رەتىندە كورسەتىلگەن. زەرتتەۋگە قاتىسقان 145 مەملەكەتتىڭ اراسىندا قازاقستان – 111-ورىنعا «تۇراقتاعان». ال پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىندا ەڭ جوعارعى كورسەتكىش – گرۋزيادا (71- ورىن).  ارمەنيا – 79- ورىن، تاجىكستان – 84-ورىن،  وزبەكستان – 85, ءازىربايجان – 87, بەلورۋس – 91, رەسەي – 97, ۋكراينا – 99-ورىندارعا جايعاسقان. الەمدىك ۇيىمداردىڭ پىكىرى مەن قازاقستانداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مەن مەمحاتشىنىڭ دەرەكتەرى نەلىكتەن ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى؟ مىسالى، قر مەملەكەتتىك حاتشىسى گۇلشارا ابدىحالىقوۆا حانىم: «ەلىمىزدە مەديتسينا سالاسى كۇن سانىپ جاندانىپ كەلەدى. ونىڭ جارقىن كورىنىسى – قازاقستاندا ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ءوسىپ، 2014 جىلمەن سالىستىرعاندا 3 جاسقا ارتتى. قازىر ەلىمىزدە  بۇل كورسەتكىش 71,6 جاستى قۇراپ وتىر. سونداي-اق،  انا مەن بالا ءولىمى 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا 2 ەسەگە ازيىپ وتىر» دەيدى.

ءتۇيىن: البەتتە، وسى ءبىر دوعار دەرەككە داۋ ايتار ادام تابىلادى. دەگەنمەن، تاعى ءبىر قاراپايىم ەسەپقا قاراڭىزشى. مىسالى، سۋيتسيد جاساۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – جۇمىسسىزدىق. قر ستاتيستيكا كوميتەتى دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 2015 جىلدىڭ تامىز ايىندا ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدار سانى – 436,8 مىڭ ادامدى نەمەسە 4,9 %-دى قۇراپتى. ال 2014 جىلدىڭ قاڭتارىندا بۇل كورسەتكىش – 472,9 مىڭ ادامدى نەمەسە 5,2 %-دى كورسەتكەن بولاتىن.

ءيا، سۋيتسيد دەيمىز. ءبارىبىر ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەرىندە قالادى. وسىنىڭ سوڭىنا مايشام الىپ تۇسكەن قايسىمىز بار؟! قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ءسۋيتسيدتىڭ بولۋى سەبەپتەرىن ناقتى زەرتتەيتىن ارنايى  زەرتتەۋلەر، عىلىمي ساراپتاما، ستاتيستيكالىق ەسەپ جوق. بار بولسا – بيلىك توڭىرەگىندەگى «جىپ-جىلتىر» دەرەكتەر عانا. ءبىر جاس جىگىت ەرتەڭ ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەرسە – ماسەلەنى ۋشىقتىرماي، جىلى جاۋىپ قويۋ كەرەك، بىزشە.  ياعني، ءتيىستى شارالاردى دەر كەزىندە قولدانۋعا قۇزىرلى مەكەمەلەر قۇلىق تانىتپايدى. ءبىر عانا مىسال ايتىڭىزشى. تارازدا قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ قىسىمىنا شىداماعان ورىمدەي جاس – ەرلان بەكتىباەۆتىڭ قازاسىنا كىنالىلەر جاۋاپقا تارتىلدى ما؟ وسى ماسەلە تۇبەگەيلى زەرتتەلدى مە؟ جوق. ءبىز بىلگەنىمىزشە، بىرنەشە سەبەپتى تىزبەلەپ كوردىك. الايدا مۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەيتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا، ەلىمىز الەم بويىنشا سۋيتسيد جونىنەن الدىڭعى ۇشتىكتەن تۇسپەي كەلە جاتىر. بۇل دابىل!  جالعان ستاتيستيكا جىرتىعىمىزدى جامامايتىنىن، كەمىمىزدى تولتىرمايتىنىن ءبىزدىڭ بيلىك ۇقپايدى ەمەس، ۇعادى. ۇقسا دا ادەيى ىستەيتىن سەكىلدى.  ويتكەنى ءوزىمىزدىڭ وكىمەتىمىز وگەي بولىپ بارادى. ونىڭ وگەيلىگى سول، ەلدەگى بولىپ جاتقان جانتۇرشىگەرلىك سۋيتسيدتەردىڭ سەبەبىن وزىنەن ەمەس، وزگەدەن، ناقتىراق ايتقاندا «ولگەن ادام» كىناسىنەن ىزدەپ وتىر. ءسۋيتسيدتى پسيحولوگيالىق دەرت دەگەنىمىزبەن، سول دەرتكە شالدىقتىراتىن قوعامدىق جۇيە، قوعامدىق قاتىناستار ەكەنىن ۇمىت قالدىرا بەرەمىز. بۇگىنگىدەي رۋحاني ازعىنداعان، ەكونوميكالىق قانا ەمەس، رۋحاني ءھام ادامي داعدارىسقا تۇيىقتالعان قوعامدا ادام جانى شاراسىزدىقتىڭ قۇربانى بولۋى زاڭدىلىق سەكىلدى. ەگەر ول وگەي بولماسا، وسى «زاڭدىلىقتى» بۇزىپ جارار وكىمەتىمىزدىڭ وزەگى نەگە ورتەنبەيدى؟ نەگە؟ جوق، الدە ول وكىمەت حالىقتى جانازاسىز جەرلەۋدى (دىنىمىزدە وزىنە-ءوزى قول جۇمساعان جاننىڭ جانازاسى شىقپايدى) ءجون كورە مە؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz