ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، 2016 جىلى اقبوكەندەر قازاق دالاسىنان مۇلدە جويىلىپ كەتەدى.  2014 جىلدىڭ باسىندا قازاقستانداعى اقبوكەندەردىڭ سانى 256,7 مىڭنىن ۇستىندە بولعان. بۇگىندە بوكەندەردىڭ سانى بار-جوعى 31 مىڭنان اسپايدى. بۇل تۋرالى 365info.kz سايتى جازادى.

2015 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ اياق شەنىندە تاشكەنت قالاسىندا كيىكتەر پوپۋلياتسياسىن زەرتتەپ، ولاردىڭ ءوسۋ، كوبەيۋ جانە كەمۋ زاڭدىلىقتارى باقىلاۋمەن اينالىساتىن، بوكەندەردى قورعاۋ تۋرالى حالىقارالىق مەموروندۋمعا قول قويعان حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ  كەڭەسى وتكەن بولاتىن. وكىنىشكە وراي تاشكەندەگى تەحنيكالىق كەڭەسكە قاتىسۋشى كيىك قورعاۋشىلار مەن ەكولوگ ماماندار قازاق دالاسىنداعى كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنىڭ ورتاق سەبەبىن انىقتاي الماعان(http://365info.kz/2015/11/sajga-v-kazahstane-ischeznet-v-2016-godu-ekspert/).

امەريكانىڭ NBC News سايتى قازاقستانداعى كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋى جايلى جاريالاعان ماقالادا ء«تورت كۇندە 60 مىڭ اقبوكەن قىرىلىپ قالدى، بىراق مۇنىڭ سەبەبىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى» دەپ جازعان.

ال ۇلىبريتانيانىڭ Express گازەتىنىڭ جازۋىنشا، قازاق دالاسىنداعى 140 مىڭ باس كيىك ەكى اپتاعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە الدەبىر ايقىن سەبەپسىز قىرىلعاننان كەيىن الەمدەگى كيىك سانى ەكى ەسەگە ازايعان.

مىسالى، بريتانيالىق بيولوگ ريچارد كوك «قازاقستانداعى كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اۋاداعى بەيمالىم باكتەريالار مەن قولايسىز اۋا-رايى سەبەپكەر بولۋى ابدەن مۇمكىن»، دەيدى(http://kstnews.kz/news/man-and-nature?node=26436). بريتانيالىق ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ۇستىمىزدەگى جىلى قازاقستاندا 210 مىڭنان استام كيىك قىرىلعان. جاھاندىق جىلىنۋ سالدارىنان اۋاداعى زيانسىز باكتەريالار مەن ميكروورگانيزمدەر جانۋارلار ءۇشىن قاۋىپتى بولعان. تاعى بىرقاتار ساراپشىلار، بيىلعى جىلدىڭ مامىر ايىندا قازاقستانداعى اۋا تەمپەراتۋراسى كۇرت ىسىعان. ال جازىق دالاداعى ىستىق جەل اۋاداعى زالالسىز باكتەريالاردى قوزدىرعان. ال بۇعان بوكەندەردىڭ يممۋندىق قورعانىسى شىداماعان.  سالدارىنان قازاق دالاسىنداعى 250 مىڭنان استام كيىك 31 مىڭ باسقا دەيىن كەمىگەن. ەندى قازاقستاندىق ەكولوگتار ءۇشىن وسى قالعان 31 مىڭ باس اقبوكەندى امان ساقتاپ قالۋ قيىنعا تۇسەتىنى ءسوزسىز. قازاقستاندىق ساراپشى، قازاق بيو الۋان تۇرلەر قورعاۋ اسسوتساتسياسىنىڭ توراعاسى سەرگەي سكليارەنكونىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى قىس – ۇلكەن جۇت بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، قازاقستاننىڭ جازىق دالالارىندا ايازدىڭ شەكتىك ولشەمى  -45º س-تان تومەن بولمايدى دەپ كۇتىلۋدە.

ال رەسەي تەرريتورياسىندا كيىكتەردىڭ جالپى سانى 4,5 مىڭنان اسپايدى ەكەن.

قازاق دالاسى بوكەندەردىڭ قىرىلۋىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاي الماي جاتقاندا قحر، شىڭجاڭدا قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرى كيىك ءمۇيىزىن زاڭسىز تاسىمالداعان كونتراباندا مۇشەلەرىن قۇرىقتاعان. تۇتقىنداۋ بارىسىندا كۇدىكتىلەر قۇنى 160 ميلليون يۋاندى قۇرايتىن  5300 باس كيىك ءمۇيىزىن  شەكارادان زاڭسىز الىپ وتپەك بولعاندىعى انىقتالعان (http://news.21cn.com/domestic/difang/a/2015/1105/13/30237697.shtml ).

قۇرىقتالعان توپ مۇشەلەرى كيىك مۇيىزدەرىن  قىرعىزستان اۋماعىنان الىپ وتپەك بولعان. مامانداردىڭ ايتىپ ايتۋىنشا، قىرعىز دالاسىندا بىردە-ءبىر كيىك قالماعانىن ەسكەرسەك، بۇل مۇيىزدەر قازاقستاننان جەتكىزىلگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن.

راس، ءبىز ءبىر كۇندە جۇزدەگەن كيىكتىڭ ەشبىر سەبەپسىز قىرىلىپ قالعانىنا باس قاتىرىپ جۇرگەنىمىزدە، بروكونەرلەر بوكەننىڭ باعالى ءمۇيىزىن كەسىپ، جانۋاردى اياۋسىز ءولتىرىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس.

مىسالى، 2015 جىلدىڭ 15-قازانى كۇنى قاراعاندى وبلىسىندا 36 باس كيىكتى اتىپ العان بروكونەرلەر قولعا تۇسكەن.  سونداي-اق، اوتوبە وبلىسى تەرريتورياسىنان 100 باس كيىكتىڭ ءمۇيىزىن تيەگەن ەكى جەڭىل كولىكتى ورمان قورعاۋشىلار قۇرىقتاپ، قۇقىقى قورعاۋشىلارعا تاپسىرعان.

ال قر اشم اقپاراتتارىنا سۇيەنسەك، سوڭعى 2 جىلدا قازاقستاندا قىزىل كىتاپقا ەنگەن، سيرەك كەزدەسەتىن بوكەن اتقىش بروكونەرلەرگە قاتىستى 139 قىلمىستىق ءىس قوزعالعان.

قۇقىق قورعاۋشىلار قۇنىققان بروكونەرلەردى قانشا قۇرىقتاعانىمەن، كيىك اتقىشتار سانى بۇدان ازايار ەمەس. مۇمكىن، ءبىزدىڭ ەلدە بروكونەرلەرگە قولدانىلاتىن زاڭ جەڭىل مە؟ قر قىلمىستىق كودەكسىندە كورسەتىلگەندەي، سيرەك كەزدەسەتىن كيىك اتقىشتار بار بولعانى 3000 اەك ايىپپۇل تولەۋ ارقىلى قۇتىلىپ كەتەدى(http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31575252).  الايدا، اڭشىنىڭ مىلتىعى، دۇنيە-مۇلكى، تۇتقىندالۋ كەزىندەگى كولىگى ت.ب. تاركىلەنبەيدى. اتالمىش باب بويىنشا، 3 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى ءالى قولدانىلماعان.

جوعارىداعى رەسەيدىڭ وزىندە كيىك اۋلاۋشىلارعا قولدانىلاتىن جازا بىزدەن الدە قايدا اۋىرلاتىلعان. ءيا، رەسەي تەرريتورياسىندا ءبىر كيىكتى مەرت قىلساڭ 7 جىلعا تەمىر تورعا توعىتىلاسىڭ. سوندىقتان بولار، رف-داعى بوكەندەرگە تابيعي اپاتتار مەن ەكولوگيالىق قاتەرلەردەن وزگە ادامي فاكتورلىق قاستاندىق تىركەلمەگەن.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz