ادام جاندۇنيەسىنىڭ نەگىزگى تىرەگى ءدىن ەكەنى اقيقات. ءاربىر پەندەنىڭ ومىرگە كەلگەننەن كەتكەنگە دەيىنگى ارقا سۇيەپ، ىشكى جان دۇنيەسى راحات سەزىمگە بولەپ، رۋحىن شات قىلىپ، تىنىشتاندىراتىن ونىڭ ءدىنى. ءدىن قاي قوعامدا دا وزدىگىنەن پروبلەما بولمايدى. ول تەك ساياساتتىڭ بولماسا بەلگىلى ءبىر توپتىڭ جەكە ماقسات-مۇددەسىن ىسكە اسىرۋ، نەمەسە ونىڭ تابيعاتىن تەرەڭ ۇعىنباي، قاساڭ قاعيدالىق شارتتى ۇعىمداردىڭ اياسىنان شىعا الماعان  جاعدايلاردا عانا ءدىن ماسەلەسى قوعامدىق دەرتكە اينالا باستايدى. كەزىندە كارل ماركستىڭ ءدىن اپيىن دەپ ايتۋى وسى جاعدايلاردىڭ سالدارىنان بولسا كەرەك.

قوعامدا ءدىن ماسەلەسى نەگە وتكىر تۇر دەگەن ساۋالعا اركىم ارقانداي جاۋاپ بەرەرى انىق. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعامدا ءدىننىڭ ناسيحاتتالۋى مەن ءتۇسىندىرلۋى ءار قيلى ءارى ەلىمىزدىڭ ءدىن ساياساتىنا ساي كەلمەي جاتاتىنى جايلارىدا جوق ەمەس. ەندى وسى ماسەلەدە ءدىننىڭ كوممەنتاريى مەن ءتۇسىندىرۋىنىڭ ءداستۇرلى ۇلگىسىن جاسايتىن مەكەمە بۇل – قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى. ال، ەندى وسى ءدىني باسقارما قانداي باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىر دەگەن ساۋالعان كەلەتىن بولساق، بۇل كەيدە تۇماندى ءارى كۇماندى جاعداي ەكەنى بارشاعا ءمالىم. سوڭعى كەزدە ءدىني باسقارماعا سىندار ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. مۇنى ءدىني قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنە جابىلعان جالا، تاققان ايىپ رەتىندە قاراستىرادى. بۇل زاڭدى قۇبىلىس. سىن مەن اقيقات ادام جۇرەگىنە اۋىر تيەتىن دۇنيە. بىراق، بۇل جەردە بىزگە نەگە سىن كوپ ايتىلادى دەگەن ويدا قاتار ءجۇرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. اسىلىندە، جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باس قيمىلدامايتىنى تاعى بار. وسىعان ءبىر زەرتتەۋ جاساپ كورەيىكشى.  

ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولى، حالىقتىڭ تۋرا جول كورسەتەر رۋحاني كوسەمىن ءدىن قىزمەتكەرلەرىن قوعامدا جوعارى دەڭگەيدەگى تۇلعا رەتىندە كورگىمىز كەلەتىنى راس. وكىنىشكە وراي كەيبىر جاعدايدا ءبىز يمامداردىڭ كوبىسىن مۇنداي دارەجەدە كورە الماي كەلەمىز. بۇل جاعدايدىڭ وزىندىك  سەبەبى دە جوق ەمەس. كەشەگى كەڭەستىك داۋىردەگى قول ءۇزىپ قالعان رۋحاني بايلىعىنىڭ نەگىزى دىنمەن دە قاۋىشتى. وسى كەزەڭدە دىننەن ساۋاتى بار مامانداردىڭ تاپشىلىعى دا قاتتى سەزىنگەندىكتەن ەلىمىزدە العاش ەكى جەردەن مەدرەسە (الماتى جانە مەركە) اشىلىپ ءدىني مامان كادرلار دايارلاۋدى قولعا الدى. سونىمەن پارالەلدىك جاعدايدا شەت ەلدەردەگى تەولوگيالىق وقۋ ورنىدارىنا دا بارىپ جاستارىمىز وقىپ، ءبىلىم الىپ جاتتى. وسى كەزەڭدەگى ءبىلىم العان ازاماتتاردىڭ دەنى 18-30 جاس ارالىعىنداعى ءالى وڭدى-سولىن تانىماعان جاستار ەدى (سونىڭ بىرەۋى مەن ءوزىم).  كەڭەستىك كەزەڭدەگى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ءوزىمىزدىڭ ءتول مادەني قۇندىلىقتارىمىزبەن تاريحىمىزدى ناسيحاتتاي الماۋىمىزدىڭ سالدارىنان  جاستاردىڭ دەنى ءوز قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداي الماعان ومىرلىك تاجىريبەسى از، قازاقشا ايتقاندا شيكىوكپە ەدى. سونىڭ سالدارىنان باسقا ەلدىڭ مادەنيەتىمەن سالت ءداستۇرىن ءدىننىڭ نەگىزى قاعيدالاردى دەپ ءتۇسىنۋ دە زاڭدىلىق. سول كەزدەگى ءدىني ءدارىس بەرگەن  مامانداردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەلدەگى تاپشىلىعىنا وراي شەت ەلدەردەن بولماسا باسقا ۇلتتاردان بولدى. (ولاردىڭ نيەتىن ءبىر عانا اللا بىلەدى). باسقا ەلدىڭ تەولوگيالىق وقۋ وردالارى بولماسا ۇلتى باسقا، تانىم تۇسىنىگى باسقا ماماندار ءار حالىقتىڭ ءوز ءداستۇرلى تانىمىنداعى ءدىن دەپ تۇسىندىرمەيتىنگى بەلگىلى. وسى سەبەپتەن ءبىزدىڭ جاستارىمىز ءدىنىن باسقا حالىقتىڭ تانىم-تۇسىنىگى، كوزقاراسىمەن قاراپ تانىپ، تاربيەلەندى. سودان كەيىن ءوز ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى مەن تىنىس-تىرشىلىگى دىننەن الشاق كورىپ، وسى قۇندىلىقتارىنا باسقا ولشەممەن قاراپ، رەۆيزيا جاساۋعا كوشە باستادى.

وسى قۇبىلىستىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە ءدىن ماسەلەلەرى مەن قاعيدالارى بويىنشا الۋان ءتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىر قالىپتاسىپ، جيىرما ءۇش جىلدا ءبىر-بىرىمەن كەلىسپەيتىن ءتىپتى، جاۋلاساتىنداي جاعدايعا جەتتى.

وسى كەمشىلىكتەردىڭ ورنىن تولىقتىرۋ ءدىني باسقارمانىڭ مىندەتى ەكەنىن بىلە تۇرا ەگەمەندىك العان ۋاقىتتان بۇگىنگى كۇنىمىزگە دەيىن شەشىمىن تاپپاۋى ويلانتارلىق جاعداي. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دەگەن ۇستانىمدى پايدالانعان كەيبىر ءدىن ماماندارىنىڭ ىشىندە وسىدان جيىرما جىل بۇرىڭعى (كەيدە ودان دا ءارى) جاتتاندى ۋاعىزدارىن  ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ كەلە جاتقاندارى دا بار. كەيدە ءمۇفتياتتىڭ بەكىتىپ بەرگەن تاقىرىبىنان اۋىتقىپ باسقا باعىتتا ۋاعىز ناسيحات ايتاتىندارى دا كەزدەسەدى.

قازىرگى ۋاقىتتا جاستار ساناسىنا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسى مۇلدە بولماسا دا جايلاپ ءوشىپ بارا جاتقانى بايقالادى. بۇل مەشىتتەگى بولماسا ينتەرنەت سايتتارىنداعى  ۋاعىز ناسيحاتتاردىڭ اركەلكى تۇسىنىكتەگى سونىمەن قوسا مەتودولوگيالىق كەمشىلىكتەرىنىڭ اسەرى. ماسەلەن، وسى ءمۇفتياتتىڭ اتىنان شىعىپ جۇرگەن كوپتەگەن يمام-تەولوگتاردىڭ وي-پىكىرلەرىنە ساراپتاما جاساپ قارايتىن بولساق، قازاق حالقى تەك توقسانىنشى جىلدان بەرى مۇسىلمان بولعانىن كورۋگە بولادى. بۇل مامانداردىڭ دورەكى مەتودولگيالىق كەمشىلىگى ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

تەولوگيالىق پرينتسيپتىك تۇرعىدان قاراعاندا ۋاعىز جۇرگىزىپ جۇرگەن تەولوگ مامانداردىڭ ءوز ويلارىن نەگىزدەۋ ءۇشىن قۇراننان ايات، حازىرەت پايعامبارىمىزدىڭ ومىرلەرىنەن حاديستەر كەلتىرۋلەرى دۇرىس. بىراق بۇل – تەوريا. ءدىني پراكتيكا دەگەن بار عوي. ءدىني پراكتيكا دەگەنىمىز نە؟ ول – جەرگىلىكتىڭ مۇسىلمان حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلە جاتقان مادەنيەتى، ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى، اۋىز ادەبيەتى. بۇل قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى قۇران مەن حاديستەن باستاۋ الىپ، شاريعات زاڭدىلىقتارىمەن استاسىپ، سونىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان. تەوريامەن عانا شەكتەلمەي ءدىني پراكتيكادا قوسا ءجۇرۋى ءتيىس. مىنە وسى مەتودولگيالىق كەمشىلىكتەردىڭ اسەرىنەن اراب داستۇرشىلدىگى باسىم ءتۇسىپ، جاستار بويىندا ءوزىنىڭ ۇلتىنا دەگە ماحابباتى مەن وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى كەمي تۇسەتىنى بەلگىلى جاي.

قاتارىنان ەكى جىلدى ء«دىن مەن ءداستۇر» جىلى دەپ جاريالاعان ەدى. بۇل قۋانتارلىق ءىس بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. وكىنىشكە وراي، كەي جەرلەردە ءدىني  ماماندارى بىردە ءداستۇردىڭ دە وزىعى بار توزىعى بار دەسە، بىردە قازاقتىڭ كەيبىر داستۇرلەرى مەن يسلام ەش قابىسپايدى دەپ استىرتىن تۇردە رەۆيزيا جاساپ جۇرگەنى بايقالىپ تا جاتادى. مۇنداي نەگىزسىز، جالاڭ ۋاعىز-ناسيحاتتاردىڭ سالدارىنان جاستارىمىزدىڭ كوزقاراس، وي-پىكىرلەرى ون جىل بۇرىڭعىمەن سالىستىرعاندا اجەپتاۋىر وزگەرىسكە ياعني،  قىسقاشا ايتقاندا كوپ جاستاردىڭ بويىنان سالافيلىك تەندەنتسيا بايقالادى.

ءدىني باسقارمانىڭ اتىنا سىنداردىڭ ءجيى ايتىلۋىنىڭ سەبەپتەرىن ءتىزىپ ايتار بولساق، ەلىمىزدەگى زايىرلى پوزيتسيا ۇستانىمى تۋرالى جانە ساياسي-عىلىمي تۇرعىدان دا مۇلدەم ساۋاتسىز، ءدىندى قازاق مادەنيەتىنىڭ ەمەس، اراب مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە تۇسىندىرەدى. ءدىندى حالىقتىڭ رۋحاني قۇندىلىعى ەمەس، ءوزىنىڭ جەكەمەنشىگى بولماسا تابىس تاۋىپ، بايۋدىڭ كوزى رەتىندە سانايدى. سونىمەن قوسا مورالدىڭ-ەتيكالىق قاتىناستارى مەن ينتەلەكتۋالدىق قابىلەتتەرى تومەن دارەجەدە (بۇل ماسەلە ءوزى الدىنا جەكە اڭگىمە). ء«بىز» جانە «باسقالار» دەپ قوعامدى ەكىگە جارادى. ماسەلەن، مەرەكەلىك ءىس-شارالاردا كوپشىلىك قول شاپالاقتاپ، قوشەمەت كورسەتىپ جاتقاندا بولەكتەنىپ «اللاھۋ اكبار» دەپ ورىنسىز تاكبير شاقىرۋلارى وزدەرىنە دەگەن قوعامنىڭ رەنىشىن تۋردىرىپ جاتادى. وزدەرىن ءدىني مامان بولعاندىقتان ءبىلىمدى ساناپ باسقا سالاداعى عالىمداردى تومەندەتىپ، ولاردى ءدىني ءبىلىمسىز دەپ مويىنداماي، ءتىپتى كەيبىر جەرلەردە: «نەگە ءدىننىڭ اتىنان سويلەمەي، مەملەكەتتىڭ اتىنان سولەيسىڭ»، بولماسا: «ياساۋي ءىلىمى ءبىزدىڭ ءمۇفتياتتىڭ ساياساتىنا ساي كەلمەيدى» دەگەن ويلارىمەن مەملەكەتىڭ ساياساتىنا كەرى كوزقاراستارىن اشىق كورسەتىپ تە جاتاتىندارى جوق ەمەس. وسىنداي جاعدايدا  پىكىرلەرىنە قارسى شىعىپ، سىن ايتاتىنداردى ءوز ىرقىنا كوندىرۋگە (كوپشىلىك بولىپ پسيحولوگيالىق قىسپاققا الۋ ارقىلى), كونبەگەن جاعدايدا جولىن كەسىپ، ءارتۇرلى جولدارمەن سول ازاماتتى حالىق الدىندا جاماناتتى كورسەتۋگە تىرىسىپ، ونى قوعامنان شەتتەتۋگە ارەكەت جاسايدى. مىنە، وسىنداي رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى بىلىققا بەلشەسىنەن باتىرىپ جۇرگەن كەيبىر ماماندارىمىزدىڭ ارەكەتتەرى سىن ايتۋعا يتەرمەلەپ جاتاتىنى زاڭدى قۇبىلىس.

قازىرگى ۋاقىتتا يمامدارىمىز قانداي سيپاتتا وزدەرىن دامىتۋ كەرەك دەگەن ساۋالعا ادامنىڭ جان دۇنيەسىن تۇسىنە بىلەتىن، ونىڭ ويىنداعى ءاربىر ساۋالىنا تۇششىمدى جاۋاپ تابا الاتىن پەدوگوگ ءارى پسيحولوگ، وتكەنىنە كوز جۇرگىرتىپ، بولاشاعىن بولجاي الاتىن كونەكوز تاريحشى، ءومىردىڭ ءمانىن ۇعىپ، ونىڭ ءار قۇبىلىسىنا كوڭىل ءبولىپ، جاۋاپ تاباتىن اقىلى تەرەڭ فيلوسوف، ءتىپتى اقىن، جىرشى-تەرمەشى بولسا دا ارتىق بولمايدى دەپ جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. يمامدارىمىزدىڭ وسىنداي جان-جاقتى ءارى سان-سالالى بىلگىر بولماعى قوعامنىڭ ءھام ۋاقىتتىڭ تالابى.

مەن بۇل جەردەگى ماقساتىم ءدىني باسقارماعا سىن ايتىپ بەدەل جيناۋ ەمەس، كەرىسىنشە ەلىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءدىنىمىزدىڭ ابىرويىن  كوتەرۋ. سونىمەن قوسا، ءدىني باسقارما ماماندارىنا سىن نە ءۇشىن ايتىلادى دەگەن ماسەلەگە ازدا بولسا تۇسىنىك بەرۋ ەدى. ءدىندى كاسىپ ەتىپ، ءوزىنىڭ تۇپكى ويىن جاسىرىن ۇستاپ جۇرگەندەر مەنىڭ ويىمشا ءدىني باسقارمانىڭ بەدەلىن كوتەرمەسى انىق.

اتا-بابالارىمىز قانداي دا ءبىر قيىنشىلىق بولسا دا جاقسىلىقتان ءۇمىت ۇزبەگەن عوي. سوندىقتان جاڭا باستامالارمەن كەلگەن ءارى سونى ىسكە اسىرۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ جاتقان مۇفتيىمىزگە وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرادى دەگەن زور ءۇمىت ارتامىز.

تاڭجارىق تۇرعانقۇلوۆ، ءدىنتانۋشى

Abai.kz