بۇگىنگى تاڭدا ەجەلدەن ويى سەرگەك، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قازاق جۇرتى وتىرىقشى ەلگە اينالدى. الايدا بىلىممەن قارا ءۇزىپ، العا شىعۋىمىز بىلاي تۇرسىن، ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى بەرگەن ديپلومداردى الەمنىڭ ەشبىر ەلى مويىنداماي وتىر. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ديپلومى بارى دا، جوعى دا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابۋى مۇڭ بولدى.

مەكتەپ ديرەكتورىنان باستاپ، ءبىلىم سالاسىن باسقارىپ وتىرىپ، جەمقورلىقتىڭ كەسىرىنەن سوتتالعانداردىڭ ىشىندە ءمينيستردىڭ ورىنباسارى دا بوي كورسەتتى. ال «اراكىدىك ءىشىپ-جەپ، استىرتىن قىلعىتىپ» قويسا دا ۇستالماي جۇرگەندەرى قانشاما؟!

مۇنداي جاعدايدا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات قانداي بولۋعا ءتيىس؟ ارينە، ەڭ الدىمەن ويعا ورالاتىنى – شىعىنى از، ناتيجەسى جەمىستى بولۋى قاجەت. ويتكەنى نارىقتىڭ زاڭى سولاي. كەلەسىدە، قازىرگى قوعام ءومىرىنىڭ ماقساتى مەن تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن ءتيىمدى بولۋى قاجەت. سونىمەن قاتار الەم عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ كوشىنەن قالمايتىن جانە ءبىرتۇتاس جۇيەلى بولعانى ابزال.

الەم تۇتاسىپ، رۋحاني دۇنيە جاھاندانعان مىنا الاساپىرىن زاماندا ءبىزدىڭ جارقىن بولاشاعىمىز، كەلەشەكتىڭ كەمەل ازاماتتارى نەنى ءبىلىپ، ونى قالاي يگەرۋى كەرەك؟ ءاربىر مادەنيەتتى ادام ادامزات رۋحانياتىنىڭ مادەني مۇرالارىن، ونىڭ نەگىزدەرىن مىندەتتى تۇردە تانىعانى دۇرىس. ال بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، بىزدە دە ەسكىرگەن ادىستەمە مەن كوزبوياۋشىلىقتار جەتكىلىكتى.

قاراپايىم بولا تۇرا، اركىمگە تۇسىنىكتى، بەلگىلى دۇنيەنىڭ ءوزىن اۋىرلاتىپ، شاقشاداي باسىڭدى شىر اينالدىرىپ جىبەرەتىن وقۋلىقتار مەن ساباق بەرۋدىڭ كونەرگەن ادىستەمەسىمەن ەندىگى جەردە الىسقا شابا الماسىمىز انىق. جەكە تۇلعانىڭ دەنى ساۋ، تابيعي ويلاۋ جۇيەسىنە ايتەۋىر مىندەتتى تۇردە وسىلاي ۇقتىرۋىم كەرەك دەگەندى العا تارتىپ، تەرىس تاسىلمەن «شابۋىل جاساۋدىڭ» پسيحولوگيالىق جاعىنان زاردابى كوپ كورىنەدى. ايتالىق، عىلىمي تانىمنان، جۇيەلى ءبىلىم مەن مادەنيەتتەن قورقاتىن، ءوز الەۋەتىنە سەنبەيتىن نەمەسە بارلىق نارسەگە دوگماتيكامەن قارايتىن، سىڭارجاقتىققا بوي ۇراتىن اپەرباقاندىق جوعارىداعىداي ەسسىز «شابۋىلداۋدان» تۋادى ەكەن.

جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردە ادامزات مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارى جۇيەلى تۇردە وقىتىلۋعا ءتيىس. نەگە مادەنيەتكە جابىسىپ قالدىڭ دەسەڭىز، ءار ادام كۇندەلىكتى قولدانباسا دا، مىندەتتى تۇردە بىلۋگە ءتيىس تەوريالىق ۇعىمدار بولادى. سونىڭ ءبىرى مادەنيەت – ادام بالاسىنان عۇمىر بويى ءبىر ەلى قالمايدى، ونىڭ ءومىرىن جونگە سالىپ، انىقتاپ وتىرادى. مىسالعا ماتەماتيكا عىلىمىن الايىق. ناتۋرال جانە ءبۇتىن سانداردى، راتسيونال مەن يرراتسيونالدى قانداي سيپاتىنا قاراي قالاي ءبولۋدى، ديففەرەنتسيال مەن ينتەگرالدىڭ نەگىزدەرىن اركىمنىڭ بىلگەنى جاقسى. بىراق سول ءۇشىن ءبارىمىزدىڭ ماتەماتيك بولۋىمىز مىندەتتى ەمەس.

ماتەماتيكا – مودەلدەۋ ءارى ابستاركتسيالىق ويلاۋ عىلىمى. سونىمەن قاتار فيزيكا، حيميا جانە ماتەماتيكا پاندەرى مودەلدەۋدى لايىقتى ايقىنداعانىمەن، ونى گەومەترلىك سىزبالارمەن كورسەتكەندە ويعا قونىمدى بولاتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، ماتەماتيكالىق مودەلدەۋ ويدى گەومەتريالىق تۇرعىدان، گرافيكالىق جاعىنان كورە بىلگەندە عانا ادام بالاسى ونىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعىن ءتۇسىنىپ، ومىردە قولدانا الادى ەكەن.

فيزيكا، حيميا پاندەرىنەن ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ۇشى-قيىرسىز قاپتاعان فورمۋلالاردى جازدىرىپ، ەسەپ شىعارتىپ قويادى دا، ءدال قانداي زاڭدىلىقتىڭ قىزمەت ەتىپ تۇرعانىن ءار وقۋشىعا تۇسىنىكتى ەتىپ كورسەتە بەرمەيدى. ىشكى سىرى مەن سەبەپتەرىن تۇسىنبەي، زاڭدىلىقتاردىڭ جالپى قۇرىلىمدارىمەن ءجىتى تانىسپاعان سوڭ، ول پاندەر تەز ۇمىتىلادى جانە ونى قايتا ەسكە ءتۇسىرۋ دە مۇمكىن ەمەس. جالپى ءاربىر عىلىمعا قىزمەت ەتەتىن نەگىزگى زاڭدارى مەن ىشكى سيپاتتارىن كۇردەلى رەتتەرىمەن جۇيەلى ءتۇسىندىرۋدى ءبىز بۇگىندە مادەنيەت رەتىندە تانۋىمىز كەرەك سەكىلدى.

ىرگەلى بازالىق عىلىمي پاندەردىڭ سىرتىندا جالپى مادەنيەتتى يگەرۋگە، ارينە، مىندەتتىمىز. وعان: دۇنيەتانۋ، بيولوگيا، ءتىلتانۋ، قوعامتانۋ، ونەرتانۋ، تۇرمىستىق جانە تەحنولوگيا مادەنيەتى سەكىلدى پاندەر جاتقىزىلماق. ءتىلتانۋ جاعىنان كەلگەندە، بىزدە انا تىلىمەن قاتار شەت ءتىلىن وقىتۋ ءىسى ءبىرشاما جولعا قويىلعان، وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي تاجىريبەمىز دە بارشىلىق. دەگەنمەن، ءىس جۇزىندە سويلەۋگە شورقاق، ءوز ويىن جازباشا بىلدىرۋگە وسال جاستاردىڭ كەزدەسىپ جاتاتىنى سالانى جەتىلدىرۋ تەتىكتەرىن ءالى دە قاراستىرۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى.

گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ مازمۇنىن تاريحتان باستاپ، قۇقىق نەگىزدەرىمەن ساباقتاستىرىپ، ومىرمەن ءجىتى بايلانىستىرۋ قاجەت سەكىلدى كورىنەدى. بۇگىندە ءحىىى–XIV عاسىرلار تاريحى كوشپەندىلەرمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگى ەسكەرىلمەيدى. كەرىسىنشە، وتارلاۋشىلار جاساعان جاساندى تاريحقا سۇيەنەمىز دە، ءوزىمىزدىڭ اسقان جابايى ءارى مايمىلدان تاراعان قاڭعىباس تايپالار دەپ تۇسىندىرە سالۋدان تايمايمىز.

سول سەكىلدى فيلوسوفيانى ءدىني قاعيدالارمەن ساباقتاستىرىپ ءتۇسىندىرۋدى ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتە باستادى. ونىڭ وزىندە ساۋدا-cاتتىق، قارجى-نەسيە ماسەلەلەرى سەكىلدى كەيبىر ەكونوميكالىق اسپەكتىلەر دە بەلگىلى مولشەردە قاراستىرىلىپ جاتسا – نۇر ۇستىنە نۇر.

ادەبيەت ءپانى ورتا مەكتەپتەردە ءبىرشاما ءتاۋىر وقىتىلۋى مۇمكىن. ال مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى سەكىلدى پاندەردىڭ جاعدايى مۇلدە سىن كوتەرمەيدى. نەگىزى اتالمىش ەكى ءپاندى ادەبيەتپەن بىرگە توپتاستىرىپ وقىتۋدىڭ ءبىرتۇتاس جۇيەسىن قۇرۋعا بولاتىن سەكىلدى. ونى ونەرتانۋ دەگەن جالپى اتاۋمەن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىپ، ونەر سالاسىنىڭ ءتۇرلى اعىمدارىن، ادامزات تاريحىنداعى اسىل مادەني مۇرالاردى تانىستىرىپ، تۇسىندىرسە، جاس بۋىننىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيى ارتقان بولار ەدى.

قازىر كوپ جاعدايدا بۇل پاندەر نەگىزىنەن باستاۋىش مەكتەپتە عانا تاقپاق جاتتاتىپ، حورمەن ءان ايتقىزۋدان اسا الماي ءجۇر. ونىڭ وزىندە ارنايى دايىندالعان ماماندار بولسا عانا. ورتا مەكتەپتە ونەر تاريحى مەن رۋحاني قۇندىلىقتار جايىندا ءتىپتى اڭگىمە قوزعالمايتىن دا شىعار. ال تەاتر، بالەت، كينو، تەلەۆيزيا ونەرى جايىندا ەشكىم اۋىز اشپايتىنى ەندى ايدان انىق. مۇنداي سالعىرتتىقتى وزگەرتەتىن ۋاقىت كەلدى.

كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ومىرلىك قاجەتتىلىككە اينالعان تۇرمىستىق مادەنيەت ماسەلەلەرى دە ەسكەرۋسىز قالماۋى كەرەك سەكىلدى. ونىڭ ءوزىنىڭ ىشكى زاڭدارى مەن قاعيدالارى بار. ساۋلەت ونەرىنەن، ديزايننان حاباردار بولۋمەن قاتار، انتروپومەتريكا، ەرگونوميكا، بەلگىلى زاتتىڭ ءوڭىن، ءتۇر-ءتۇسىن ۇيلەستىرە ءبىلۋدىڭ العاشقى ماعلۇماتتارى ءاربىر مادەنيەتتى دە وركەنيەتتى ادامدا بولۋعا ءتيىس. تۇرمىستىق جانە ەكولوگيالىق تازالىقتارىنىڭ نەگىزىن تانۋ دا بۇگىنگى ءومىر تالابى. جاسايتىن ءونىمىمىز، كورسەتەتىن قىزمەتىمىز تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ بارلىق تالابىن قاناعاتتاندىرۋى مىندەتتى. ءومىر مەن ەڭبەكتى ۇيلەستىرە ءبىلۋدىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە تۇرمىستىق مادەنيەتپەن تىكەلەي بايلانىسپاق. «بالانى – جاستان...» دەمەكشى، مۇنىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى مەكتەپتە قالاناتىنى ءمالىم.

ادامي قوعام دامۋىنىڭ ەڭ نەگىزگى فاكتورى تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ وركەنى. ولاي بولسا، تەحنولوگيا مادەنيەتى دە جەكە ءپان رەتىندە وقىتىلىپ، ودان ارنايى ماماندار ساپالى ءبىلىم بەرۋى ءتيىس. تەحنولوگيا دەگەنىمىز – وزىندىك تاريحي دامۋ جولى بار، ءىشىنارا كوپتەگەن ۇستانىمداردان تۇراتىن، سالالاپ جۇيەلەۋگە بولاتىن عىلىم.

ادام بالاسى تۇتىنىپ كەلە جاتقان ماتەريالدىق بايلىقتى جاساۋ پرينتسيپتەرى ساناۋلى عانا كورىنىستەرگە نەگىزدەلەدى. ايتالىق، ەرىتىپ قۇيۋ، تاڭبالاۋ، باسىپ شىعارۋ، بولشەكتەۋ، جاپسىرۋ، ت.س.س. مەتالل، بالشىق، پلاتماسسا دەيسىز بە، ءبارىبىر. قازىرگى زاماندا قارقىندى دامىپ، اۋىزدان تۇسپەيتىن بولعان نانو، ميكروتەحنولوگيانىڭ دا ءپرينتسيپى نەگىزىنەن ۇقساس. سونىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن زاڭدىلىقتارىن جەتكىنشەكتەرگە تۇسىندىرسەك، ونىڭ جەمىسى دە بولار ەدى. شەتەل تەحنولوگياسىن سوقىرلىقپەن كوشىرۋمەن قاشانعى كۇنەلتەمىز؟

جالپى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا تەوريالىق باعىتتا جوعارىداعى مادەني ماسەلەلەردى يگەرتۋمەن شەكتەلمەي، ونىڭ پراكتيكۋمىنىڭ دا ورنى ەرەكشە بولماق. سەبەبى ءار ادام العان ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قولما-قول اتقارعاندا عانا ونىڭ ىسكەرلىك ساپاسىنىڭ تيىمدىلىگى ارتا تۇسەتىنى بەلگىلى. ءار بالا ءوز قابىلەتى مەن دارىن بەيىمىنە قاراي تاڭداۋ جاساپ، ساز اسپاپتارىندا ويناپ، قولونەر تۋىندىلارىن جاساۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن ناقتى جوبالارمەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك جاسالعانى ابزال. مىسالى، جىلقى فەرماسىن سالۋ، ونىڭ قۇرىلىس جوباسىنىڭ ەسەبىن جاساتۋعا بولادى. بيولوگيالىق، زووتەحنيكالىق جاعدايىن زەرتتەۋ، جۇمىس ورىندارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن رەتتەۋ، ەستەتيكالىق، تازالىق تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قانداي ۇكىمەتتىك ورىنداردان نەندەي رۇقسات الۋ، قارجى كوزدەرىن تابۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋ سەكىلدى ناقتى ءىس-ارەكەتتەر ۇيرەتىلسە، بالانىڭ ومىرگە دۇرىس جولداما الۋىنا كومەكتەسكەن بولار ەدىك.

جالپى پراكتيكۋمدىق جوبالار ارمان-قيالعا نەگىزدەلگەن العا جەتەلەيتىن سيپاتتا كورىنىس تاپسا – قۇبا-قۇپ. پراكتيكۋم جۇمىستارىنىڭ جوباسىن بارلىق پاندەردىڭ ماماندارى تالقىلاپ، باعا بەرىپ، اقىل-كەڭەس قوسىپ وتىرسا، ناقتى قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن بولار ەدى. مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ بولاشاق ماماندىعى مەن كاسىبىن دۇرىس تاڭداۋىنا جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋلەرىنە زور قولعابىس جاساعاندىق بولار ەدى.

جوعارى ءبىلىم دەمەكشى، بۇل جۇيەنى قازىرگى تاڭدا تەوريالىق باعىتقا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى ەتىپ ۇيىمداستىرىپ جاتقانى – زامانا تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان قاجەتتىلىك. ەندى جەدەلدەتىپ پراكتيكالىق باعىتتاعى ينجەنەر، تەحنيك، تەحنولوگتار دايىندايتىن ينستيتۋتتارعا ءبولىپ جىكتەمەسە، مەملەكەت قاراجاتى مەن قارجىسى شىن مانىندە جەلگە ۇشىپ جاتىر.

كوپتەگەن ماماندىقتاردى بۇرىنعىداي قۇرعاق ۋاعىزدان قۇرىلعان دوگما دارىستەرمەن توپەلەۋدىڭ قاجەتتىلىگى ءدال قازىرگى تاڭدا قاجەتى شامالى. جوو باعدارلامالارىنىڭ دەڭگەيى بىرىزدىلىككە نەگىزدەلگەنىمەن، ءىشىنارا بىرەر بولىگىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋگە باسىمدىق بەرگەنى، تەرەڭدەتىلگەن كوپجىلدىق وقۋعا، ەندى ءبىر توبىنىڭ پراكتيكاعا باسىمدىق بەرگەن قىسقا مەرزىمدىك ءبىلىم بەرۋگە كوشۋى – زاڭدى قۇبىلىس.

قالاي بولعاندا دا، ەڭ نەگىزگى عىلىمي زاڭدار مەن زاڭدىلىقتاردى، باستى ەرەجەلەردى بىلىمگە تالاپتانعان ءاربىر جاستىڭ ءبىلۋىن مىندەتتەۋگە ءتيىسپىز. سەبەبى زاڭدار مەن زاڭدىلىقتاردى تولىق ءبىلىپ يگەرگەن ادام عانا ناقتى ءارى شىنايى ويلاي الادى. قازىر اقپارات كوپ. الايدا ونى ءتۇسىنىپ، وزىنە قاجەتىن ءىلىپ اكەتىپ كادەگە جاراتا بىلەتىن قابىلەتتىلىكتى يگەرۋ بارىنەن ماڭىزدى بولىپ وتىر. ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن ارتتىرعان، ونى قولدانىسقا، اينالىمعا ەنگىزە بىلگەن ادام ءاردايىم وزگەدەن وق بويى العا وزا بەرەدى.

قازاق بالاسى تۋمىسىنان زەرەك كەلەدى. ەندى پراگماتيكاعا شىنايى بەيىمدەلگەن كومپاكتىلى بىلىمگە شىنداپ دەن قويسا، تابيعي بايلىقتان جۇزدەگەن ەسە ارتىق قۇندىلىعىمىز سول عانا بولماق. وعان ۇكىمەتتىك بيۋدجەتتەن قوسىمشا قارجى جۇمساۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. تەك قانا بارلىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم وشاقتارىندا شىن بىلىكتىلىكتى قولدايتىن دەنى ساۋ اۋرا قالىپتاسسا، سىبايلاستىق پەن جەمقورلىقتان قۇتىلسا، قازاق ءبىلىمى ءوزىن عانا ەمەس، باسقالاردى دا جارىلقاۋعا قابىلەتتى بولار ەدى.

 قۋاندىق شاماحايۇلى، حالىقارالىق جۋرناليست

 Abai.kz