قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا ءتۇيىندى ماسەلەلەردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلگەن ءبىر فەنومەن – وتىرىك. كوپشىلىك سىرتتان كەلەتىن جاۋدى كۇتىپ وتىرعان كەزدە ەلدى، قوعامدى ىشتەن ىرىتەتىن، ىدىراتاتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى وسى. وتىرىكتىڭ بۇگىنگى تۇرلەرى – ساندىق كورسەتكىشتەردى بۇرمالاۋ، جالعان اقپار بەرۋ، ۋادەنى ورىنداماۋ، كوزبوياۋشىلىق، جاعىمپازدىق جانە وسىلارعا سۇيەنۋدەن تۋىندايتىن سىبايلاس جەمقورلىق.

جالپى وتىرىك دەگەن نە؟ ايتالىق، «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە»: «وتىرىك – شىندىققا قاراما-قارسى، شىن ەمەس، جالعان; بۇرمالانعان، جالا ءسوز ايتۋ; شىن مانىندەگى جاعدايدى ادەيى بۇرمالاۋعا ساياتىن قارىم-قاتىناس فەنومەنى» دەلىنەدى. ال، «جانتانۋ اتاۋلارىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» بويىنشا وتىرىك، ادەتتە، ناقتى ءبىر جاعداياتتاردا جەكەلەي نە الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارعا يە بولۋعا تىرىسۋدان تۋىندايدى. ياعني، سوزدىكتەردىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان وتىرىكتىڭ سانالى تۇردە ايتىلاتىنىن نە جازىلاتىنىن كەلتىرەدى.

ال، يسلام ءدىنىنىڭ باستى كىتابى بويىنشا «وتىرىك – ءبىر وقيعا تۋرالى بىلە تۇرىپ، ونى تەرىس ءتۇسىندىرۋ». قاسيەتتى قۇراندا وتىرىك ۇلكەن كۇنالار قاتارىنا جاتادى. وتىرىك ايتۋ – ەكىجۇزدى ادامنىڭ نەمەسە كاپىردىڭ ءىسى. پايعامبار مۇحاممەد (س.ا.س.): «وتىرىكتەن ساقتانىڭدار! سەبەبى ول بۇزىقتىققا اپارادى. ال، بۇزىقتىق توزاققا اپارادى» دەيدى. يسلام دىنىندە جالعان سويلەۋ رۋحاني قىلمىس سانالادى دەيدى يسلام ويشىلدارى. وتىرىكتىڭ باستاۋى ءىبىلىستىڭ ءوزى، ىبىلىستە شىندىق جوق. وتىرىك ايتۋ، جالعان سويلەۋ يمانسىز، كەرى كەتكەن قوعامدا بەل الادى. قاسيەتتى حاديستەردە «وتىرىك ايتۋ ريزىقتى، نەسىبەنى ازايتادى» دەلىنەدى. ياعني، وتىرىك سويلەگەنى ءۇشىن ادامنىڭ ءوزىنىڭ، كاسىپكەردىڭ كاسىبىنىڭ بەرەكەسى كەتەدى، ىرىسى ازايادى.

ءيا، وتىرىك دەگەنىمىز شىندىققا ادەيى ساي كەلمەيتىن جانە سانالى تۇردە ايتىلعان تۇجىرىم. كۇندەلىكتى ومىردە وتىرىك دەپ فاكتىلىك جانە سەزىمدىك اقپاراتتى بەرۋشى ادامنىڭ ءوزى شىندىققا ساي كەلمەيدى دەپ ەسەپتەيتىن تۇجىرىمدى باسقا ادامعا ادەيى بەرۋدى اتايدى. جالپى وتىرىك تۋرالى ايتقاندا ەرەسەكتەر بىردەن بالانىڭ وتىرىگىن اۋىزعا الادى. دەگەنمەن، بۇل كىشكەنتاي سابيلەردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ءوز قيالىن شىن دەپ بەرۋى، شىندىق پەن قيالدىڭ ارا-جىگىن اجىراتا الماۋىنان ورىن الاتىن، ادام دامۋىنداعى كادىمگى ءبىر وتپەلى كەزەڭ (7 جاسقا دەيىن). ال، ەرەسەكتەردىڭ وتىرىكتى ءجيى ايتاتىنى سونشالىق، بۇل ادەتكە اينالىپ كەتكەن جانە ونى كوپشىلىك ەلەي بەرمەيدى. ونى اقتاپ الۋعا يتەرمەلەيتىن ءمان-جايلار دا بار. ادام بالاسى تىرشىلىكتە قالاعان نارسەنىڭ بارىنە قول جەتكىزۋى وڭاي ەمەس. ادامدى جەتەلەيتىن ارمانى مەن ءۇمىتى، ءۇمىتسىز شايتان عانا. تىرلىكتىڭ بىتپەيتىن كۇيبەڭىنەن شارشاعان كەزدە ادام ءوزىن-ءوزى الداۋعا جۇگىنەدى – ىشكى دۇنيەسى سەزە تۇرا، جالعان تۇجىرىمدى شىنايى دەپ سەنۋگە تىرىسادى. قول جەتپەسكە اينالعان ارمانىن اقيقاتقا بالاۋ وزىنە بەرىلگەن ءومىردى ءسۇرۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى بولۋى دا مۇمكىن. ال، وتىرىك ايتۋ ءۇشىن وتىرىك ايتاتىن نەمەسە پاتولوگيالىق وتىرىكشىلىككە دۋشار بولعان ادامدار بۇرىن-سوڭدى بولعان جانە بولا بەرەدى. قازاق ولاردى سۋايت دەپ سەنبەيدى. «وتىرىكشىنىڭ شىن ءسوزى زايا كەتەدى» دەيدى قازاق.

وتىرىك سوناۋ ادامزاتتىڭ العاشقى داۋىرلەرىنەن بەرى بار قۇبىلىس، وعان ايگىلى پلاتون مەن سوكراتتان باستاپ تالاي ويشىل باس قاتىردى. سوكرات وتىرىكتى زۇلىمدىق كونتەكسىندە قاراستىردى، – ياعني، وتىرىك بىلىمسىزدىكتىڭ، ناداندىقتىڭ سالدارى، سول سەبەپتى ول زۇلىمدىق تۋدىرادى، الەۋمەتتىك قۇلدىراۋعا اكەپ سوعادى. پلاتون بولسا ىزگى، زيانسىز وتىرىك ايتۋدى جاقتايدى، ول «مەملەكەت» اتتى شىعارماسىندا ءمىنسىز مەملەكەتتە پاتشا-فيلوسوفتار جالپىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن وتىرىكتى پايدالانادى دەيدى. بيلىك دەڭگەيىندەگى ىزگى وتىرىك قوعام مۇشەلەرىنىڭ، ەل تۇرعىندارىنىڭ بويىندا بەلگىلى ءبىر پىكىردى قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى. مىسالى، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ وتىرىك ايتۋعا ءماجبۇر بولعانىن مويىندايدى. ارينە، كەيدە بۇل تابىسقا جەتكىزۋى دە مۇمكىن، ايتالىق، سول كەزدە ەلباسى جەتەكتەپ ءجۇرىپ، بيزنەسكە تارتقان ازاماتتار بۇگىنگى كۇنى وليگارحتارعا اينالعانى ءمالىم. بيلىك قولداناتىن وتىرىك نەگىزىنەن مەملەكەتتى دامىتۋعا قىزمەت ەتەتىن، قوعامداعى تىنىشتىقتى ساقتاۋدان تۋعان، سانالى تۇردە تاڭدالعان ستراتەگيا مىندەتىن اتقارۋى دا ىقتيمال. بۇل زاماناۋي دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردىڭ بارىنە دەرلىك ءتان قۇبىلىس. بىراق، مۇنداي «ىزگى وتىرىك» تە شەكتەن اسىپ، پاتولوگيالىق سيپات الىپ كەتكەن جاعدايدا ءتارتىپ پەن قوعامدىق مورالگە نۇقسان كەلتىرەتىن وتە اۋىر الەۋمەتتىك ناۋقاستارعا (قىلمىس، ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق، بۇزاقىلىق جانە ت.ب.) اكەپ سوعادى. بۇل ىزگى وتىرىكتىڭ سالدارى.

ولاي بولسا، وتىرىكتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بار ما؟ تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى وتىرىكتى ۇساق-تۇيەككە جاتقىزساق، ال، ۇجىمدىق، قوعامدىق دەڭگەيدەگى وتىرىكتىڭ دە زياندىسى مەن زيانسىزى بار. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنە كۇنىنە ءۇش-ءتورت رەت وتىرىك ايتادى ەكەن. ۇساق-تۇيەكتىڭ ءوزى كەيدە ۇلكەن جانجالعا اكەپ سوعادى. دەمەك، زيانسىز وتىرىك بولمايدى. وتىرىكتىڭ سالدارىنان قانشاما ەرلى-زايىپتىنىڭ سەزىمدەرىنە سەلكەۋ ءتۇسىپ، شاڭىراقتار شايقالدى.
جالپى وتىرىكتىڭ ءتۇرى كوپ ەكەندىگى انىق، اسىرەسە، قازىرگى كۇنى سانالى تۇردە اقپاراتتىڭ ساپاسىن وزگەرتۋ، ياعني وتىرىك اقپارات بەرۋ نەمەسە ونى بۇرمالاۋ كوپ كەزدەسەدى. وتىرىكتىڭ بۇل ءتۇرى – جالعان مالىمەت حابارلاۋ، فابريكاتسيا – كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە، ادامي قارىم-قاتىناستا، ۇلكەندى-كىشىلى مەكەمەلەردە بارشىلىق. سونداي-اق، بەرىلەتىن اقپاراتتىڭ كولەمىن سانالى تۇردە وزگەرتۋ – الداۋ نەمەسە جاسىرۋعا جاتادى. ستاتيستيكا دەرەكتەرى، ءتۇرلى ساندىق كورسەتكىشتەر، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى مەرزىم سايىن بەرىلەتىن ساندىق ەسەپتەر وسىنداي جالعان اقپاراتقا تولى. مىسالى، ستاتيستيكا اگەنتتىگى قازاقستان بويىنشا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن 5% دەپ كورسەتەدى، الايدا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇمىسسىز ەكەنىن، الماتى قالاسىنىڭ سەيفۋللين كوشەسىندە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ىزدەگەن ەر-ازاماتتاردىڭ ءالى تۇرعانىن ەسكەرسەك، بۇل مالىمەت شىندىقتىڭ اۋلىنان الدەقايدا الىس جاتىر.

ۇجىمدىق دەڭگەيدە كەزدەسەتىن وتە ءبىر جاعىمسىز وتىرىك – جالا جابۋ، ياعني، بىرەۋ تۋرالى ادەيى ونى قارالايتىن جالعان مالىمەت تاراتۋ دا بەلگىلى ءبىر ماقساتتان تۋادى. كەيبىر جاعدايدا باسشىلار تاراپىنان وزىنە جاقپايتىن ادامدى قىزمەتىنەن كەتىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى سىلتاۋلار ويلاپ تابۋ، باسقان ءىزىن اڭدۋ، ءسۇرىندىرۋ جالا جابۋمەن استاسىپ جاتادى.

شاعىن ۇجىمنان مەملەكەتتىك اپپارات دەڭگەيىنە دەيىن جايلاپ العان بۇگىنگى وتىرىكتىڭ وتە تۇرپايى ءتۇرى – جاعىمپازدىق.  وتىرىك پەن جاعىمپازدىقتىڭ اراسى الىس ەمەس، ەكەۋى تۋىس، سەبەبى، جاعىمپاز، جاعىنعىش ادام بىرەۋمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتۋ، ءوز ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونىڭ بويىندا جوق قاسيەتتەردى تاڭىپ، ۇلعايتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلادى. ول ءوز مۇددەسى ءۇشىن كەرەكتى ادامىنا جالعان ماقتاۋ ايتىپ، اسىرا دارىپتەۋدەن، كوپشىك قويۋدان كورىنەدى. ءوزى جاعىمپازدىققا جاقىن، اينالاسىنا دا وزىنە ۇقساستاردى جينايتىن باسشىلار قاتارى از ەمەس. ءتىپتى، قازىر جاعىمپازدىق قالىپتى نارسە، سولاي بولۋى ءتيىس سيپات الىپ كەتكەن سىڭايلى. وتىرىك فەنومەنىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – ميستيفيكاتسيا (ادەيى اداستىرۋشىلىق) نەمەسە فاكتىگە نەگىزدەلمەگەن، شىن دا، وتىرىك تە بولۋى مۇمكىن، شىنايىلىعىنا سەنىمسىز ءسوز. ميستيفيكاتسيا، اسىرەسە، عىلىم سالاسى ءۇشىن اسا زيان، – تاجىريبەمەن، فاكتىلەرمەن بەكىتىلمەگەن بولجامدار مەن تەوريالار ۇسىنۋ عىلىمنىڭ دامۋىنا كەدەرگى.

تاريحي وتىرىك، تاريحتى بۇرمالاۋ مەملەكەت دەڭگەيىندەگى ۇلكەن وتىرىك، ساياسي ءتاسىل ساناتىندا كوپتەگەن ەلدە بار. بۇل ساياسي مۇددەدەن تۋعان قاجەتتىلىك جانە ول قاي كەزدە دە سۇرانىسقا يە (Big Lie). ويتكەنى، تاريح – كەز-كەلگەن مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ قۇرامداس بولىگى جانە وتكەن شاقتى بۇگىنگى ءومىردىڭ تالابىنا ساي قىزمەت ەتۋگە يكەمدەۋشى قۇرال. ۇلكەن وتىرىك ا.گيتلەردىڭ بۇكىل ءىس-ارەكەتىنىڭ باستى ءتاسىلى، ناسيحات قۇرالى بولعان. رەسەيدىڭ دە ءداستۇرلى رۋحاني ۇستانىمىنا اينالعان ساياسي دەڭگەيدەگى وتىرىك «ورىس الەمى»، «ورىس وركەنيەتى» ىسپەتتى جاساندى يدەيالاردان كورىنىس تاپتى. ولار وسى جالعان «ورىس الەمىمەن» ءالى دە حالىقتى الداپ، زۇلىم پيعىلىن اقتاۋعا تىرىسىپ وتىر («وتىرىك – بەيسانالىق اگرەسسيانىڭ كورىنىسى» فرەيد). ورىس ساياساتى رۋس تاريحىنداعى شىڭعىس حان، التىن وردا كەزەڭىن مۇلدە بۇرمالاپ كورسەتۋى تەگىن ەمەس. ءتىپتى، «وردا» ءسوزىن تەرىس، جاعىمسىز ماعىنادا قولدانۋىنىڭ وزىنەن (مىسالى، «فاشيستسكايا وردا») ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا بىردەن ءبىر ىقپال ەتكەن وردا ءداۋىرىن ءوز تاريحىنان مۇلدە سىزىپ تاستاعىسى كەلەتىنى انىق بايقالادى. رەسەيلىك ۇلتتىق سانا ءۇشىن وتىرىك، الداۋ كادىمگى تيپتىك الەۋمەتتىك-مادەني فەنومەن بولسا («پراۆدۋ گوۆوريت – نيكومۋ نە ۋگوديت»، «نەپراۆدويۋ جيت – نە حوچەتسيا، پراۆدويۋ جيت – نە موجەتسيا»، «سلادكايا لوج لۋچشە گوركوي پراۆدى» جانە ت.ب.), باتىستىق مادەنيەتتە وتىرىك ادام قۇقىعىن بۇزۋدىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلادى، بۇل باتىستىق قوعامدىق مورالدىڭ زاڭدىلىعى، بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى، ول زياندى.

ال، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا وتىرىك، جالعان سويلەۋ ءازىل-قالجىڭمەن قاتار قولدانىلعانىن ەرتەگى، اڭىزدار، وتىرىك ولەڭدەر ارقىلى بىلەمىز. وتىرىك ولەڭدەر بالانىڭ قيالىن قاناتتاندىرىپ، قىزىعۋشىلىعىن وياتادى، بىلمەككە قۇمارلىعىن ارتتىرادى، قيالىن شىندىققا اينالدىرۋعا ەرتەدى. «الدار كوسە» فەنومەنىنىڭ ءوزى وتىرىكتى شىندىق ءۇشىن كۇرەستە پايدالاناتىن قۇرال، ادىلەتتىلىكتى ورناتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى، ساراڭ ءارى قايىرىمسىز بايلاردان كەك الۋدىڭ جولى رەتىندە قولدانۋدان تۋعان. ءار اۋىلدا كەزدەسەتىن سۋدىر احمەتتەر مەن سۋجۇقپاس سۋايتتارعا كوزقاراس وتىرىكشىلىكتىڭ جالپىعا ءتان ەمەستىگىن دالەلدەيدى. «بۇرىنعى قازاقتا «قىرىق وتىرىك» ەرتەگىدە عانا ايتىلاتىن، بىراق الەۋمەت جۇمىسىنا ينەدەي وتىرىك قاتىستىرىلماۋشى ەدى. حۇكىمەت كوزدەرى اق جولدان اداسقان سوڭ، شىن جولمەن ءجۇرىپ، تالاي جاپا شەگىپ، زاپىس بولعاندىقتان، قازاقتىڭ كوپشىلىگى وتىرىكتىڭ ورداسى بولىپ الدى» (قوشكە كەمەڭگەرۇلى، 1924 ج.).

قازاقتىڭ باسى بوداندىق قامىتىن كيگەن ساتتەن باستاپ، قيالي قىرىق وتىرىك جايىنا قالدى. تەك قازاق حالقى ەمەس، حح عاسىرعا دەيىن  كوپتەگەن حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمىندا، ءدىني قاعيدالاردا وتىرىك ەتيكاعا قايشى، جات قۇبىلىس سانالىپ كەلسە، بۇدان بىلاي ول بيلىك دەڭگەيىندە قوعامدىق سانانى الداپ-ارباۋدىڭ ناقتى قۇرالى، ۇستەم قۇندىلىق، ساياسي قۇرال رەتىندە جاڭا رولدەرگە يە بولدى. ءحىح عاسىرداعى ورىس قوعامىنىڭ ءحالىن سيپاتتاعان تاريحي-ادەبي دەرەككوزدەردە وتىرىكتىڭ جولىنداعىنىڭ ءبارىن جالماعان جۇقپالى دەرت دەڭگەيىنە جەتكەنى اشىق جازىلعان. وسىلايشا، پاتشالىق رەسەيدى اپاتقا ۇشىراتقان ورىس وتىرىگى (بەردياەۆ ن. «پراۆدا ي لوج ۆ وبششەستۆەننوي جيزني»، 1917 ج.) بولشەۆيكتىك قوعامعا دا دەندەپ ەندى. «ەۋروپانى كەزگەن كوممۋنيزم ەلەسى»  كەڭەس وداعىنا كەلىپ تۇراقتاپ قالدى، – كەڭەس حالقى جەتپىس جىل وسى ەرتەگىگە الدانىپ، ءومىر ءسۇردى. ساياسي بيلىك كۇندە قايتالاي بەرەتىن كوممۋنيزم راحاتىن وزدەرى كورىپ جۇرگەندىكتەن سەنگەن بولار. ال، قاراپايىم حالىق شىن جۇرەگىمەن بۇكىل ەڭبەگى مەن كۇش-قۋاتىن كوممۋنيزم ورناتۋعا ارنادى. تۇرمىستىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن كوممۋنيزم كەلگەندە ەڭسەرەتىنىنە سەنىپ، جالعان قيالمەن كۇن كەشتى. ءتىپتى ن.حرۋششەۆتىڭ 1960 جىلدارى تۋعان ۇرپاق كوممۋنيزم تۇسىندا ءومىر سۇرەتىنىن مالىمدەگەنى دە بار. وسىلايشا جالعان الەم قۇرىپ بەرگەن ساياساتكەرلەردىڭ وتىرىگى سالدارىنان قۇدايسىز، ەشبىر قاسيەت تۇتار رۋحاني قۇندىلىعى جوق قوعام قۇلاپ تىندى.

ءار ءداۋىردىڭ وزىنە ءتان وتىرىگى بار، – وتە كۇردەلى، كوپقىرلى قۇبىلىس رەتىندە قيراتۋشى كۇشكە يە بۇل فەنومەن قۇددى ازازىلدەي ءتۇرى مەن سيپاتىن وزگەرتىپ وتىرادى. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى جەتپىس جىلعى جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق قاتىناستارعا بىردەن قويىپ كەتكەن ەلىمىز جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايىن ەمەس ەدى. بارلىعى جوعارىدان نۇسقالاتىن جوسپارلى ەكونوميكا قاعيدالارى دەربەس ويلاۋعا، ءوز بەتىمەن ارەكەت ەتۋگە ۇيرەتپەدى. نارىققا قاجەتتى تەتىكتەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى سەبەپتى،  باسىم كوپشىلىك وعان كىرىگۋدىڭ وزگە، وڭاي دا بۇرالاڭ جولدارىن ىزدەستىرە باستادى، ول – پارا بەرۋ، جاعىمپازدانۋ، نەپوتيزم، تامىر-تانىستىق. بىرتە-بىرتە بۇل كوپشىلىك ءۇشىن قانعا سىڭگەن ادەتكە اينالدى، – «بارا بەرگەنشە پارا بەر»، – زاڭداردى اياقاستى ەتكەن قۇقىقتىق نيگيليزم ەڭ الدىمەن بيلىكتىڭ كوپتەگەن تارماقتارىنىڭ ءوز مىندەتتەرىنە جاۋاپسىز قاراۋىنان، مەملەكەت مۇددەسىن مانسۇق ەتىپ، جەكە قۇلقىنىن الدىڭعى ورىنعا قويۋىنان جاپپاي ەتەك الدى. پوستكەڭەستىك ەلدەرگە ءتان بايلىققا كۇمانمەن قاراۋ كوزقاراسى وسى تۇستا پايدا بولدى جانە كاسىپكەرلىك قىزمەتتى اقشا تابۋدىڭ لاس، زاڭسىز جولى رەتىندە قابىلداۋعا اسەر ەتتى، ءبىر جاعىنان بۇعان كاسىپكەرلەردىڭ جەكە مىنەز-قۇلقى، ءوزىن وزگەلەردەن جوعارى ۇستاۋى، حالىقتان الشاقتاۋى دا ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز.

قاي كەزدە دە وتىرىكتىڭ بارلىق ءتۇرى بەلگىلى ءبىر ماقساتتى كوزدەۋدەن تۋاتىنى، ايتەۋىر ءبىر ناتيجەگە قاراي باعىتتالاتىنى بايقالادى. وتىرىكتى قولدانۋشىلار ارنايى ايتىلعان الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق سوزدىك اكتىنىڭ كومەگىمەن سانالى تۇردە اقيقاتقا قايشى نارسەنى ورنىقتىرۋعا، اداستىرۋعا تىرىسادى. بۇگىنگى كۇنى الۋان ءتۇرلى باق قۇرالدارىندا جاريالانىپ جاتقان اقپاراتتىڭ شىنايىلىعى مەن جالعاندىعىن ايىرۋ قيىن، – وتىرىك پەن شىندىقتىڭ ارا-جىگى ءبىتىسىپ، شەكاراسى جويىلىپ كەتتى. ادەتتە جۋرناليستەر قاۋىمىن شىندىقتى اسىرا سىلتەپ، بويامالاپ، اسىرەلەپ بەرۋگە قۇمار كاسىپ يەلەرى سانايتىندار وسىعان سۇيەنەدى. ال، كورەرمەن، تىڭداۋشى، وقىرمان وتىرىككە سۇتتەي ۇيىپ، ءۇنسىز جۇتا بەرۋدە. بۇل كورىنىس نەگىزىنەن باق-تىڭ كوممەرتسيالانۋىنان، اقپارات اتاۋلىنىڭ ساتىلاتىندىعىنان بولسا كەرەك. ارنايى تاپسىرىسپەن ورىندالاتىن اقپارات، حابارلاما بەلگىلى ءبىر مۇددەنى كوزدەيتىنى انىق. وسىدان كەلىپ، ەكرانداعى، ەفيردەگى، باسىلىم بەتتەرىندەگى وتىرىك كەڭ تارالۋدا، ءتىپتى، جارناماداعى كۇنىنە ءجۇز قايتالاناتىن شىلعي وتىرىككە كوزىمىز دە، قۇلاعىمىز دا ءۇيىر بوپ كەتتى. بۇل ەندى اركىمنىڭ وزىنە قاجەتتى دەگەن دەرەكتەردى تالداپ، كوزىن جەتكىزۋىنە بايلانىستى ورىن الاتىن جايت.

پايدالى نارسەنى عانا شىن دەپ سانايتىن پراگماتيستىك كوزقاراسپەن قاراعاندا، الەۋمەتتىك وتىرىك قوعامدى، وركەنيەتتى اپاتتان، جويىلۋدان ساقتايدى-مىس. الەۋمەتتىك قاتىناستاردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وتىرىك ايتۋ، حالىقتى الداپ-سۋلاپ ۇستاۋ، ورىندالۋى كۇماندى يدەيالارمەن الدارقاتۋ ىسپەتتى جارتىكەش شىندىق فەنومەنى بۇرىن دا، قازىر دە بار. مۇنداي وتىرىك نەگىزىنەن بيلىك دەڭگەيىندە ايتىلادى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى وتىرىكتەر اراسىندا ۇلعايتىپ (ازايتىپ) كورسەتۋ ءادىسى كەڭ تاراعان. بەرىلگەن اقپارات شىن بولعانمەن دە، كەلتىرىلگەن ساندىق سيپاتتامالار شىندىققا ساي كەلمەيدى. رەسمي ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇرتتىڭ مۇلدە سەنبەۋى دە وسىدان.

وتىرىك ايتۋدا الدىنا جان سالمايتىن لاۋازىمدى ءبىر توپ – اكىمدەر. جىل سايىنعى ەسەپ بەرۋ جينالىستارىندا (ول جينالىسقا كىمدەر قاتىساتىنىن، سۇراق بەرۋدىڭ ءمان-جايىن كوپشىلىك بىلەدى) بەرىلەتىن اقپارلاردىڭ تەك بىرىڭعاي ءپوزيتيۆتى سيپاتى مەن جاساندىلىعى حالىق پەن بيلىك اراسىن ودان ءارى الشاقتاتۋعا قىزمەت ەتۋدە. 2014 جىلى ماڭعىستاۋدا ءبىر اۋىلدىڭ اكىمى بەرگەن ەسەپتەگى «جۇمىسسىز ادام مۇلدە جوق» دەگەن ءسوز جۇمىس تاپپاي سەندەلىپ جۇرگەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، اكىمنىڭ جاعاسىنان الۋعا دەيىن اپارعان.  ال، ەلىمىزدەگى ۇلكەن ءبىر قالانىڭ ۇلكەن اكىمى ءبىر جينالىستا جاساعان بايانداماسىن ءۇش جەردە وقىپ بەرگەنى ءبىزدىڭ اكىمدەردىڭ دەڭگەيىنىڭ دالەلى.
مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنداعى ءۇردىس بويىنشا لاۋازىمدى ورىنعا قابىلدانعان قىزمەتكەر ارنايى انت بەرەدى. الايدا، لاۋازىم يەلەرىنىڭ حالىق قىزمەتشىسىنە جات تىرلىكپەن اينالىسىپ، بەرگەن انتىنان اينيتىنى سوڭعى كەزدە جيىلەپ كەتتى. بۇل دا وتىرىكتىڭ ءبىر ءتۇرى، – انت بۇزۋ. سالتاناتتى تۇردە بەرىلگەن انتتى بۇزۋ حالىقتى الداۋمەن تەڭ، بۇل ول ادامنىڭ ار-نامىسىنان ايىرىلۋى، ەڭ ۇيات وتىرىك. بيلىك دەڭگەيىندەگى وتىرىكتەر اسىرەسە سايلاۋ ناۋقاندارى كەزىندە قىزا تۇسەدى. سايلاۋعا تۇسەتىن ۇمىتكەرلەردى ءتۇرلى مالىمدەمەلەر مەن ۇگىت ماتەريالدارىندا، جارنامالاردا اسىرا دارىپتەۋدىڭ نانىمدىلىعى سونداي، ولار ءوز وتىرىگىنە وزدەرى سەنىپ قالاتىن ءتارىزدى. «وتىرىكتى شىن قىلعان، ول – ادامنىڭ قىزىلكوزدى پالەسى!» دەپ، بۇرىنعى جىراۋلار وسىندايدا ايتقان بولسا كەرەك.

بيلىك دەڭگەيىندە فاكتىلەر مەن رەسمي اقپارات شىنايى مالىمەتتەردەن اسىرىپ كورسەتىلۋىنىڭ ءبىر مىسالى: 2014 جىل قورىتىندىسىندا يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى ءا.يسەكەشوۆ قازاقستاندا ءۇيدمب شەڭبەرىندە 1-بەسجىلدىق بويىنشا 700-دەن استام كاسىپورىن ىسكە قوسىلدى دەپ ەسەپ بەردى. ال، 2015 جىلدىڭ مامىر ايىندا قر پارلامەنتىنىڭ ماجىلىسىندە ەسەپ كوميتەتى بەرگەن اقپاردا پايدالانۋعا بەرىلگەن وسى 770 جوبانىڭ جارتىسى (42%) نەمەسە 322 كاسىپورىن تولىق قۋاتىمەن جۇمىس ىستەۋدە، ال قالعاندارى جارتىلاي جۇمىس ىستەيدى نەمەسە مۇلدەم توقتاپ تۇر دەلىندى. ءسويتىپ، 2 مىڭعا جۋىق جۇمىس ورنى قۇرىلماعان. الايدا، وسى وتىرىك ەسەبى ءۇشىن مينيستر دە، كاسىپورىننىڭ باسشىلارى دا جازالانبادى، جاۋاپ تا بەرگەن جوق، ءتىپتى، ول تۋرالى ءسوز قوزعالعان جوق. سوندا لاۋازىمدى تۇلعانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، جەلگە ۇشقان حالىق قاراجاتىنىڭ سۇراۋى قايدا؟

ناقتى شىندىقتى بۇركەمەلەپ، وعان بالاما ۇسىنىپ وتىرعان بيلىك دەڭگەيىندەگى وتىرىكتىڭ جازالانباۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، – بۇل سول وتىرىكتى كوپشىلىك قاۋىمنىڭ مويىنداۋى نەمەسە سوعان سەنۋشىلەردىڭ كەمشىلىگى. بۇدان الەۋمەتتىك نيگيليزمنىڭ دە ءيسى شىعادى. الايدا، بۇل ونىڭ سالدارىنان تۋىندايتىن ءبىر جاعداياتقا دا بايلانىستى بولۋى ىقتيمال – وتىرىككە سەنبەي، وعان مويىنۇسىنباعانداردىڭ قانداي كۇيگە تۇسكەنىنە كۋا بولعان كوپشىلىك امالسىز سەنگەن كەيىپ تانىتادى. وسىلايشا، وتىرىكشىلەردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر. وسى ىسپەتتى وتىرىكتىڭ نەشە الۋان ءتۇرىنىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق سالاسىن جايلاپ الۋىنا سەپ بولىپ وتىرعان فاكتورلار:
– قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادامگەرشىلىك مادەنيەتىنىڭ قولدانىستان تىس قالۋى (ار-ۇيات، تىيىم جانە ت.ب.);

– اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ شەكتەن تىس ۇلعايۋى ناتيجەسىندە جات ەلدىك جالعان مادەنيەت ەكسپانسياسىنىڭ بەل الۋى، قازاقى دۇنيەتانىمعا مۇلدە سىيمايتىن مىنەز-قۇلىق ۇلگىلەرىنىڭ كەڭ تارالۋى;

– بالانىڭ الەۋمەتتەنۋى ۇدەرىسىندە وتباسىنىڭ ەڭ باستى تاربيەلەۋشى قۇرال مىندەتىنەن ءىشىنارا ايرىلىپ، ينتەرنەتتىڭ نەگىزگى الەۋمەتتەندىرۋشى اگەنت قىزمەتىنە يە بولۋى;

– قوعامدا كەز كەلگەن دەڭگەيدەگى وتىرىك پەن جالعان سوزگە تويتارىس بەرىلمەۋى، ادامگەرشىلىككە جات كورىنىستەردىڭ ايىپتالماۋى، جازالانباۋى، – ماكياۆەلليزمگە جول اشىلۋى (پارا بەرۋ-الۋ، اشىنالىق، جاعىمپازدىق، تامىر-تانىستىق، ت.س.س.);

– الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ – باي مەن كەدەي ارا-جىگىنىڭ تەرەڭدەي ءتۇسۋى، ماتەريالدىق بايلىقتىڭ باق ارقىلى شامادان تىس ناسيحاتتالۋى;

–  تۇتىنۋ قوعامىندا تەك تۇتىنۋشىعا اينالعان تۇرعىندار ءار نارسەگە سىن كوزىمەن قاراۋدان گورى كۇنكورىس، باسەكەلەستىك, پايداكۇنەمدىككە شەكتەن تىس بەرىلۋى.

مىنە، وسىنىڭ ءبارى بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامدا وتىرىكتىڭ لەگيتيمدىلىككە يە بولۋىنا اكەپ سوقتى، وتىرىك پەن جالعان ءسوز ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى. ءيا، وتىرىكتى ءبارىمىز جەك كورەمىز، بىرەۋدەن الدانىپ قالۋدى ەش قالامايمىز. بىراق، سوندا دا كۇن سايىن ۇلكەندى-كىشىلى، زياندى-زيانسىز وتىرىك ايتۋدى جالعاستىرامىز. ەگەر دە، وسىلاي ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ جۇرە بەرەتىن بولساق، وندا ناداندىق جاپپاي سيپات الادى جانە بىرتە-بىرتە بۇكىل قوعامدى جايلاپ، ونى تىعىرىققا تىرەيدى. جوعارىدا ايتىلعان يمانسىز جانە كەرى كەتكەن قوعام ءوز وتىرىگىنىڭ باتپاعىنا باتىپ، ودان شىعا الماي، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ تۇبىنە جەتەتىنىن تاريح دالەلدەپ بەردى.

وتىرىككە دەگەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ ءبىر سەبەبى، شىندىقتى ايتۋدىڭ قاۋىپتىلىگى. ەگەر، قوعامدا ادىلەتتىلىككە، اقيقاتقا اپاراتىن جول جابىلىپ، شىندىق قىسىم كورسە، ادامدار اراسىنداعى سەنىم السىرەيدى. سەنىم جوق جەردە وتىرىك ايتۋ باستالادى. ءتۇرلى مەكەمەلەردە، ءتىپتى مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە شىندىقتى بەتكە ايتاتىن، جاعىمپازدىققا جانى قاس، ءوز قۇقىعىن قورعاۋعا ۇمتىلاتىن ادامدار باسشىلىق تاراپىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قوعامنان الاستالۋى، جەككورىنىشتى كورسەتىلۋى، جۇمىسىنان ايرىلۋى ءجيى كەزدەسەدى. قانشاما ادام جالعان جالامەن ناقاق كۇيىپ كەتتى. وسىلايشا، ادامداردى قورقىنىش پەن ۇرەيدە ۇستاۋ جالعاندىق جايلاعان قوعامنىڭ ءادىس-ءتاسىلى. 
قازىرگى قوعام ادامى وتىرىككە قالاي قارايدى؟ مۇندا بىرنەشە ءۇردىس انىق اڭعارىلادى، ولار – وتىرىكپەن ءومىر سۇرەتىندەر، وعان نەمقۇرايدى، كوز جۇما قارايتىندار جانە قوعامنىڭ، ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىندار. پايداكۇنەمدىك ماقساتپەن وتىرىك ايتاتىندار ءۇشىن بۇل ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىر ءادىسى، قانعا سىڭگەن ادەت. ال، باسىم كوپشىلىك جالعان ايتۋدىڭ سالدارى جايلى باس اۋىرتقانشا، وتىرىك جايلاعان قوعامدا تىپ-تىنىش جۇرە بەرگەندى دۇرىس كورەدى.

وتىرىكتىڭ جويىلماۋىنا مۇددەلى ەكىجۇزدى تيپتەر، وكىنىشكە وراي، بيلىكتە دە بار، ولار جاقسى سوزدەر ايتادى، ەلگە جاقسى كورىنەدى. ادامعا تابىنۋ، شەكتەن تىس دارىپتەۋ ۇردىستەرىن تاراتىپ وتىرعان دا سولار، – بۇل ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستى شارتى. الايدا، ەكىجۇزدىگە سەنىم جوق، بۇگىن بىرەۋگە باس يگەن بۇل تيپتەردىڭ ەرتەڭ كەلەسىنىڭ اياعىنا جىعىلماۋىنا ەشكىم كەپىل ەمەس. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام»، – وتىرىك ايتۋ جەكە ادامنىڭ قىلىعىنان تۇتاس ۇلتتىڭ مىنەزىنە اينالىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعانىن جاسىرىپ-جاباتىن ۋاقىت ءوتتى. «اۋرۋدى ءولىم اشكەرەلەيدى». ەگەر حالىقتىڭ ساناسىن، جان-دۇنيەسىن وتىرىك جايلاپ السا، ونداي قوعام ودان ءارى ءىرىپ-ءشىري بەرمەك.

وتىرىك تامىر جايعان قوعامدا وتىرىك ايتۋ ادامداردىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىنە اينالادى. اسىرەسە اينالاداعى وتىرىككە كۇندە كۋا بولاتىن جاستاردىڭ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ وتىرىكتىڭ قۇلى بولىپ كەتۋىنىڭ الدىن الۋ مىندەت. جۇقپالى اۋرۋعا قارسى ەكپە ەگىلگەن جاس بالا ءتارىزدى، وتىرىككە قارسى يممۋنيتەت تە بەسىكتەن باستالادى. بۇل اتا-بابا داستۇرىمەن، ۇلتتىق تاربيەمەن، وتباسى ۇلگى-ونەگەسىمەن كەلەتىن نارسە. «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ».

وتىرىككە قارسى كۇرەستى ۇرانداتىپ، ناۋقانداتىپ جۇرگىزۋ قاجەتسىز. بىرەۋ سىرتتان كەلىپ تۇزەتىپ بەرۋگە دە مىندەتتى ەمەس. «بۇل دۇنيەنىڭ ەڭ ءبىر جيىركەنىشتى كەساپاتىن اشكەرەلەۋ، وتىرىكشىلەردىڭ بەت پەردەسىن اشا سىناۋ» (اباي) بيلىك دەڭگەيىندە ءتيىمدى. ال ادامي قاتىناستا ءار ادام وزىنەن باستاسا، وتىرىككە ءۇنسىز باعىنىشتىلىقتان باس تارتسا، وتىرىك ارالاسقان ىستەرگە قاتىسپاسا، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋدى توقتاتساق، – بۇل دا وتىرىككە دەگەن نارازىلىق، قارسىلىق. ار-ۇياتىمىزبەن تولىق ۇيلەسىمدە ءومىر ءسۇرىپ كەتە قويماساق تا، ەڭ بولماسا سوعان ۇمتىلايىق. تۇپتەپ كەلگەندە، وتىرىككە كوزقاراس –  ادامي قادىر-قاسيەت، ار-وجدان ماسەلەسى.

قاتال نارىق زاڭى جايباراقات، تاڭعى اسىن تاڭىرىنەن كۇتكەن قازاقتىڭ قازىرگى  ەڭ قيىن ماسەلەسى تۇرمىس-تىرشىلىك قامى، بالا-شاعانى اسىراۋ، وقىتۋ ەتىپ قويدى. جالعان اتقامىنەرلەردىڭ وڭتايىنا كەلىپ-اق تۇر. بولماشى جالاقى باسىنا تارتسا اياعىنا جەتپەي جاتقانىنا قاراماستان، وتىز ەلدىڭ ەلەسى قول بۇلعايدى. الەۋمەتتىك ءوزارا قارىم-قاتىناستان مەملەكەتتىك اپپارات دەڭگەيىنە دەيىن وتىرىك جايلاپ بارا جاتقان قازاق قوعامىنىڭ الدىندا ءدال قازىر ۇلتتى، قازاق ۇلتىن وتىرىكتەن قۇتقارۋ ماسەلەسى تۇر. قازاق وتىرىگىنىڭ قۇنى – قازاق قوعامىنىڭ تاعدىرى، بولاشاعى!!! ونى ساقتاپ قالۋ – قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني تازارۋىنا، جاڭعىرۋىنا تىكەلەي بايلانىستى.

دينا يمامباەۆا، الەۋمەتتانۋشى

Abai.kz