جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256; http://abai.kz/post/view?id=5335

تاۋكە حان ەلدىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باتىل شارا الۋعا تەكتەن-تەك بەكىنبەگەن ەدى. ونىڭ تۇپكى سەبەبى سول، ورىس مەملەكەتىنىڭ جۇرگىزگەن سوعىستارىنا بەلسەنە قاتىسۋ ارقىلى پاتشا سەنىمىنە ابدەن كىرگەن، تيىسىنشە، پاتشالىقتىڭ  قامقورلىعى ارقاسىندا قالماق حاندىعىن كۇشەيتىپ، قۋاتتى، جاقسى ۇيىمداستىرىلعان اسكەر جاساقتاپ  العان ايۋكە حان قازاق حاندىعىنىڭ تەرىستىگىندەگى بىتىسپەس جاۋىنا اينالعان بولاتىن.

(رف-نىڭ قۇرامىندا قالىپ قويعان قازىرگى قالماق رەسپۋبليكاسىنىڭ كارتاسى. استاناسى ەليستا قالاسى).

قالماق حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى شاپشاڭ دا ورالىمدى جاساقتارىمەن اۋەلدە قازاقتاردان ەرىكسىز ايىرىلعان نوعايلارعا جورتۋىلداتىپ، ولاردىڭ كۋبانداعى اۋىلدارىن، اۋىلدارداعى قازاندارىن (شاڭىراقتارىن)  شاۋىپ كەتىپ ءجۇردى.  (قالماقتار ورىس اسكەرلەرىمەن بىرلەسىپ قانشاما قىرىپ-جويعانمەنەن، نوعايلار ءالى دە پاتشالىق ىقپالىنا تولىق تۇسە قويماعان ەدى). ودان قازاق حاندىعىنا – پەتر پاتشانىڭ قولى جەتپەگەن تاۋەلسىز ەلگە  تۇراقتى جورىق جاساپ تۇرۋدى ادەتكە اينالدىردى. بالكىم مۇنىسى ءوزىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كونفەدەراتيۆتىك قوجايىنى (نەمەسە سيۋزەرەنى) جوڭعار حاندىعىمەن ونىڭ شىڭعىس حان زامانىنداعىداي الىپ يمپەريا قۇرۋدى كوزدەيتىن باستى ماقساتىنا بىرلەسىپ جەتۋ  ورايىندا قيمىل ۇيلەستىرۋ جونىنەن كەلىسىپ العاندىعىنان شىعار. قالاي بولعاندا دا، ول جورتۋىلدارىمەن قازاق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىن مەكەندەيتىن جۇرتتى، تۇرىكمەندەردى دە شاپتى. ارال ماڭىنداعى ەلدى، قاراقالپاقتار مەن وزبەكتەردى دە شاپقىنشىلىققا ۇشىراتتى. ءتىپتى حيۋا حاندىعىنا دەيىن شابۋىلداپ بارىپ  ءجۇردى. نە كەرەك، ەدىل قالماقتارى دا، ولاردىڭ وڭتۇستىكتەگى قاتىگەز تۋىستارى جوڭعارلار سەكىلدى، ءتىپتى سولارمەن بىردەي دارەجەدە قازاق ەلىنە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان. تاۋكە حان وسىنى زايىر ۇقتى.

قالماق حاندىعى اسكەرلەرىنىڭ قازاق حاندىعىنا جاساعان شاپقىنشىلىعىن كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رۋ-تايپالارى باسىندا تۇرعان سۇلتاندار باستان كەشىپ جاتتى. سولاردىڭ ءبىرى تاۋكە حانمەن اتالاس تورە تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى، جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكەدەن تاراعان بولەكەي سۇلتان ۇرپاعى قاجى سۇلتان ەدى. ول باۋىرى بولەكەيۇلى باتىر حانمەن قاتار وسكەن بۇتاق وكىلى بولاتىن. قاجى سۇلتان كۇللى وزىنە قاراستى اۋلەتىمەن، بالالارىمەن (ىشىندە ورتانشى ۇلى، بولاشاق ابىلقايىر ءباھادۇر بار) سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا ءومىر ءسۇردى. قاراقۇم اتىرابىن قىستاپ، جاز ايلارىندا تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىندا، جەمگە تاياۋ ماڭدا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. 17-ءشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وسى اۋماقتى مەكەندەيتىن قازاقتار ەدىل قالماقتارىنىڭ اسكەري شابۋىلدارىنا ءجيى-ءجيى ۇشىرادى. وسىنداي احۋالدا ءجاسوسپىرىم ابىلقايىر شايقاسقا ەرتە ارالاسىپ، ۇرىستاردا تانىتقان ەرجۇرەكتىگىمەن، باتىرلىعىمەن ەرەكشەلەندى. (رەسمي تاريحي ادەبيەتتە ول 1693 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەپ جازىلىپ ءجۇر. الايدا  ابىلقايىر حاننىڭ ءومىر جولىن تەرەڭ جانە جان-جاقتى زەرتتەپ، تەڭدەسسىز عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك جۇمىس جۇرگىزگەن تاريحشى يرينا ەروفەەۆا ونى 17-ءشى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتا كەزىندە تۋعان دەپ سانايدى. ونىڭ تاماشا جۇمىسىن جانە وزگە دە تاريحي ماعلۇماتتاردى سالىستىرىپ قاراستىرا كەلە، ءبىز بۇعان ءسال تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ابىلقايىردى تاۋكە حان تاققا وتىرعان شامادا – 1680 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەگەن ويعا توقتادىق).

1698 جىلى قازاق حاندىعى وڭتۇستىك-شىعىسىنان جوڭعار حاندىعىنىڭ جويقىن شابۋىلىنا ۇشىراعاندا، سولتۇستىك-باتىسىنان قالماق حاندىعىنىڭ جاساقتارى دا جەر-سۋىنا تارپا باس سالدى. ايۋكە حاننىڭ ورىس پاتشاسى اسكەرىمەن ءتۇرلى سوعىستاردا ءبىر ساپتا شايقاسىپ كوپ تاجىريبە جيناقتاعان جاۋىنگەرلەرى جاقسى قارۋلانعان، اسكەري ونەرگە كاسىبي ماشىقتانعان بولعاندىقتان دا، كوپ جاعدايدا  قازاقتاردان الدەقايدا باسىم ءتۇسىپ ءجۇردى. الايدا، وتانىن قورعاپ جۇرگەن سەبەپتى، قازاق ساربازدارىنىڭ رۋحى مىقتى بولاتىن. ولار وزدەرىنەن كۇشتى جاۋدان جەڭىلگەنمەن، قۇتى قاشپايتىن، ەڭسەسىن تۇسىرمەيتىن.

ۇرىستار اراسىنداعى ءبىر بەيبىت ساتتە ءجاسوسپىرىم ابىلقايىردى كوپكە ايگىلى قازاق باتىرىنىڭ قالاي كورىپ، تانىسقانىن جانە ءبىر كورگەندە قانداي دەڭگەيدەگى باعالاۋمەن اسپەتتەگەنىن ايتا كەتەيىك. بۇل جونىندە عاسىرلار بويى ەل ىشىندە ساقتالعان اڭىزدى دالا توسىندە ايداۋدا بولعان الدەبىر ورىس زيالىسى جازىپ كەتكەن ەكەن. ءوز اتى-ءجونىن كورسەتپەي، «نەۆولنيك»، ياعني «باس بوستاندىعى جوق» دەپ قول قويىپ، «پرەدانيە و كيرگيز-كايساتسكوم حانە ابۋلحايرە» – «قازاق حانى ابىلقايىر تۋرالى اڭىز» دەگەن تاقىرىپپەن 19-شى عاسىردىڭ سوڭىندا تورعاي وبلىستىق ءباسپاسوزى بەتىندە جاريالاپتى. اڭىزدى عىلىمي اينالىمعا ەروفەەۆا ەنگىزدى. سونداعى جوعارىدا اتالعان ەپيزودتى اڭگىمەلەيىك. ءبىر عانا وزگەرىس – باتىردىڭ ەسىمىن ناقتىلايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا،   ابىلقايىردى 17-ءشى عاسىردىڭ سوڭىندا، ياكي 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا كەزىكتىرگەن – كەيىن حاننىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالاتىن جانىبەك باتىر ەمەس (ويتكەنى بۇل شاقتا ول تىم جاس – 1693 جىلى تۋعان), دۇرىسى – جانىبەكتىڭ اكەسى قوشقار باتىر بولسا كەرەك. اڭىز سونىسىمەن دە اڭىز، ۋاقىت وتە كەلە كەي دەتال بەيكۇنا وزگەرىسكە ۇشىراعان عوي دەپ ويلايمىز.

(«بۇل بالانىڭ بولاشاعى زور. ايتپادى دەمەڭدەر!» – دەيدى ۇيىقتاپ جاتقان بالا ابىلقايىردى نايزاسىمەن ءتۇرتىپ وياتقان قوشقار باتىر).

سونىمەن... ۇلى دالا. ءتۇس كەزى. ەسىمى ەلگە ايگىلى، ەرلىگىنە بەك رازى حالىق تىك تۇرىپ قۇرمەتتەيتىن قوشقار باتىر دۋلىعاسى كۇنگە شاعىلىسا جالتىلداپ، جاساعىنىڭ الدىندا جەلىپ كەلەدى. الدىنان جەكە-دارا ءوسىپ تۇرعان قالىڭ بۇتاقتى اعاش كورىنەدى. اعاشتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، باتىر تىزگىنىن تارتادى. جاساق ونىڭ قوس قاپتالىنان، قاۋمالاي توقتايدى. ءبارىنىڭ نازارى باتىر قاراعان جاققا اۋادى. اعاش تۇبىندە اسا كوركەم ءبىر ءجاسوسپىرىم جىگىت قاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر ەكەن. جانىبەك باتىر وعان سۇيسىنە قارايدى. «ورىمدەي جاس، الايدا نەتكەن ءور كەسكىن! قۋات پەن جىگەر توگۋىن قارا... مىنا بالاۋسا بوزبالانىڭ قانىندا تەكتىلىك بار!» – دەپ سۇيسىنەدى ول. جان-جاعىنان قاۋمالاعان ساربازدارىنا ءجۇزىن بۇرىپ: «قاراڭدارشى، – دەيدى، – قۇشاعىن قالاي باتىل دا كەڭ جازا جايىپ جاتقانىنا كوڭىل بولىڭدەرشى! ول قۇددى ءوزىنىڭ قاجىرلى قولدارىمەن بۇكىل الەمدى قۇشاقتاپ العىسى كەلەتىندەي!»

ساربازدار اۋىزدىعىمەن الىسقان اتتارىنىڭ باسىن تارتىپ، جەتەكشىلەرىنىڭ اۋزىنا قارايدى. باتىر ۇيىقتاپ جاتقان جىگىتتىڭ ادەتتەگىدەن تىس عالامات كوركىنە سۇيسىنگەننەن، وعان ات ۇستىنەن ەسى كەتە ءۇڭىلىپ تۇرىپ: «بۇل بالانىڭ بولاشاعى زور. ايتپادى دەمەڭدەر!» – دەيدى. سوسىن ۇزىن نايزاسىنىڭ ۇشىمەن بوزبالانىڭ قولىن ءتۇرتىپ قالادى. سول-اق ەكەن، بالا جىگىت ويانىپ كەتەدى. قوشقار باتىر نايزاسىن كەرى تارتىپ الۋعا ۇلگەرەر-ۇلگەرمەستەن، جولبارىسشا سەرپىمدى قيمىلمەن ورنىنان اتىپ تۇرادى. جانىندا جاتقان ساداعىن الا كوتەرىلەدى. تۇرعان بەتتە جەبەنى باتىردىڭ كەۋدە تۇسىنا باعىتتايدى. ساداق جاعىن كەرە تارتىپ، اتۋعا ءازىر وجەتتىگىن تانىتادى. «توقتا، جانكەشتى بالا، توقتا، – دەپ ايقاي سالادى باتىر، – تاستا ساداعىڭدى، مەن قوشقار بولام! قوشقار باتىر جايىندا تالاي ەستىگەن بولارسىڭ، سەنىڭ ساداق كەزەنىپ تۇرعانىڭ – سول، قوشقار باتىر! مەن ساعان جاۋ ەمەسپىن. مەن ساعان جاقسىلىق تىلەيتىن دوس بولام!»  بالا جىگىت ساداعىن كەزەپ تۇرعان قالپى، باتىردىڭ بەتىنە تىك قاراپ، ءور ۇنمەن: «مەيلى، سەن  اتاقتى قوشقار باتىر بولساڭ – بولا عوي، بىراق سەنىڭ ءوز بەتىنشە تىنىش جاتقان ادامدى مازالاۋىڭ قالاي؟ ال مەن ابىلقايىر سۇلتانمىن! الدەكىمنىڭ ات ۇستىندە وتىرىپ، ءوزىمدى نايزامەن تۇرتكىلەۋىنە مەن توزبەيمىن!» – دەيدى. 

باتىردىڭ نوكەرلەرى مىنا بەيتانىس بوزبالانىڭ وجەتتىگى مەن جاسىنا ساي ەمەس وركوكىرەك مەنمەندىگىنە قايران قالادى. اڭىرىپ، ءبىر-بىرىنە قاراسادى.  جابىلا قامشىنىڭ استىنا الىپ، جۋاسىتىپ جىبەرسە قايتەر ەدى؟! بىراق قوشقار باتىر بەيتانىس بوزبالانىڭ قىلىعىنا رازى بولعانى سونداي، ءبارىن ودان سايىن تاڭىرقاتىپ، اتىنان تۇسەدى دە، تاتۋلاسۋ نيەتىن كورسەتىپ، وجەت بالاعا قولىن ءوزى سوزادى. سوندا بالا جىگىت ساداعىن تومەن تۇسىرەدى. باسىن ءيىپ، ىزەت كورسەتە تۇرىپ، ەل قادىرلەگەن باتىردىڭ قولىن قىسادى. جاس ابىلقايىر سۇلتان ەل تانىعان دالا باتىرىمەن وسىلاي تانىسادى. بۇل كەزدە قوشقار باتىردىڭ بالاسى جانىبەك ءالى جەتى-سەگىز جاستا عانا. ول دا اكە جولىن قۋا كەلە، ەل قورعانىنا اينالعان باتىر، شاقشاق  جانىبەك اتانادى. سوسىن ابىلقايىر حانمەن ۇزەڭگىلەس بولادى.

ال وعان دەيىن ابىلقايىر ەداۋىر تاعدىر تالقىسىنان وتەدى. نەبىر شايقاستاردى باستان وتكەرەدى. ۇتادى دا، ۇتىلادى دا. ەدىل ويراتتارىنىڭ قولباسىلارى ونى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ولار جۇرەك جۇتقان جاس قازاققا ءارى تاڭدانا، ءارى قىزىعا قارايدى. بۇل كەزدە ولار اسا قۋاتتى ەدى. كوپتەگەن ءساتتى اسكەري جورىقتارى بارىسىندا قالماقتاردىڭ دا، ولاردىڭ باس ءامىرشىسى ايۋكە حاننىڭ دا بەدەلى ارتا تۇسكەن. سول 18-ءشى عاسىردىڭ باسىندا قالماق حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي جاعدايى الدەقايدا نىعايعانى سونداي،  ءالى دە پاتشالىق قارماعىنا تۇسە قويماعان كورشى ايماقتارعا وكتەم بيلىك جۇرگىزۋگە تىرىسقان. وسى رەتتەگى ونىڭ وزگە كورشىلەرىنەن باسىمدىعى كوزگە ۇرىپ، تيىسىنشە، ابىرويلىلىعى ارتقان، حالىقارالىق دارەجەدە تانىلعان. وسىنداي بيىك مارتەبەگە جەتكەن ايۋكە حاننىڭ قۇزىرىندا ەداۋىر وزگە جۇرت وكىلدەرى، سولاردىڭ ىشىندە، قالماقتاردىڭ جەڭىستى جورىقتارىنىڭ بىرىندە الدەقانداي تاعدىر تالقىسىمەن تۇتقىندالعان جاس ابىلقايىر سۇلتان دا قىزمەت ەتكەن ەدى.

قالماق حاندىعىندا ەركىنەن تىس وتكىزگەن ۋاقىتىن جاس ابىلقايىر ناتيجەلى وتكىزىپ، پايداسىنا اسىرا ءبىلدى. باتىل، زەرەك، اقىلدى جاس باتىر سول شاقتاعى اسا بەدەلدى جانە تانىمال دالا قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالعان ايۋكە حاننىڭ اسكەري ءىستى قالاي ۇتىمدى تۇردە قايتا قۇرىپ العانىن زەردەلەدى. ونىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ەل باسقارۋ جۇيەسىن پارىقتادى. قالماق حانىنىڭ اسكەري-ساياسي قىزمەتىندەگى ەلەۋلى وزىق تاجىريبەنى اڭعارىپ، ول جۇزەگە اسىرعان امالدىڭ – بايىرعى دالا ادەتىنە ەۋروپالىق داستۇرلەردى كىرىكتىرۋدىڭ انىق ارتىقشىلىقتارىن بايقادى. نە كەرەك، قۇداي بويىنا اسا زور كۇش-قايراتقا قوسا دارىتقان اقىل-ويدىڭ ارقاسىندا، ابىلقايىر سۇلتان ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس ءبىراز مەزگىل ۋاقىتشا ءامىرشىسى بولعان ايۋكە حاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ونى  بەلگىلى دارەجەدە جاۋىنگەرلىك شارۋا مەن مەملەكەتتىك ىستەردى ۇيىمداستىرۋدا ونەگە كورسەتكەن ۇستازى رەتىندە دە قابىلداعانداي بولدى. اقىرى، تانىعانى مەن ۇيرەنگەنىن، قول جەتكىزگەن بىلىگىن ءوز ەلى يگىلىگىنە جۇمسايتىن شاق تۋعانىن ءتۇيسىندى. ءسويتىپ، ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق حاندىعىندا وتكىزگەن ازىن-اۋلاق ۋاقىتىنان كەيىن، ابىلقايىر سۇلتان ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن وڭىرىنە – سىر سۋىنا شەكتەسەتىن دالا مەن قاراقۇم القابىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋعان-تۋىسقاندارى اراسىنا قايتتى. ەلگە ورالعاننان كەيىن تەز ارادا اينالاسىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ باتىرلىعىمەن بىرگە، شايقاس جۇرگىزۋدەگى وتە وڭتايلى تاسىلدەردى ۇيىمداستىرا بىلەتىن اسكەري شەبەرلىگىمەن قايران قالدىرىپ، مويىنداتتى. ۇزاماي قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردان قۇرالعان جاساقتى باستاپ، باشقۇرت ەلىنەن ءبىر-اق شىقتى.

قاھارلى يۆان (يوانن گروزنىي) تۇسىندا بوداندىققا تۇسكەن باشقۇرتتار ورىس تاعىنا رومانوۆتار كەلگەلى بەرى ايرىقشا قىسىم كورىپ جۇرگەن. باشقۇرت جەر-سۋى تالان-تاراجعا ۇشىراتىلىپ، اتامەكەندەرىنە شەكارالىق بەكەتتەر، قامالدار، پاتشالىقتىڭ ءوز تۇرعىندارى عانا جايلاعان ەلدى مەكەندەر، حريستيان موناستىرلارى سالىندى. تاريحي قۇقتارى تاپتالىپ، بوستاندىقتارىنان ايرىلعان باشقۇرتتار 17-ءشى عاسىردا الدەنەشە رەت كوتەرىلىسكە شىعىپ، جەرگە، دىنگە بايلانىستى كوپتەگەن تالاپتارىن ورىنداتۋعا قول جەتكىزە العان. الايدا پاتشالىق قاشاندا ءوز وزبىرلىعىندا ءبىر قادام شەگىنسە، ارتىنشا ەكى قادام ىلگەرىلەپ، نەبىر جادىگوي ارەكەتكە باراتىن. ونىڭ ۇستىنە، وكىمەتتىڭ باشقۇرت ىشىندەگى پايداكۇنەم شەنەۋنىكتەرى وكىلەتتىلىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ، قيلى زورلىق كورسەتۋ جولىمەن، بودانداردان زاڭدا جوق الىم-سالىق العان. سونداي قىسىمدار سالدارىنان باشقۇرتتار 1704 جىلى قايتا كوتەرىلدى. التى-جەتى جىلعا سوزىلعان بۇل كوتەرىلىستىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە، 1708 جىلدار شاماسىندا، باشقۇرتتاردىڭ ورىس پاتشالىعىنىڭ اسكەرلەرىنە قارسى شايقاستارىنا  ابىلقايىر سۇلتان دا اتسالىستى. ول مۇندا باشقۇرت جەتەكشىسى الدار ەسەنگەلديننىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن ەدى. ءوزى باستاپ اكەلگەن قازاق-قاراقالپاق وداعىنىڭ قۇراما جاساعى پاتشا اسكەرىنە قارسى بەلسەندى ۇرىستار جۇرگىزدى. وسى شاقتا ابىلقايىر ءوزى يگەرگەن جانە ماشىقتانعان اسكەري ونەرىن باستاپ اكەلگەن جاساعى مەن كوتەرىلىسشىلەرگە رياسىز ۇيرەتتى. سوعىسۋدىڭ قىر-سىرىمەن ءبولىسىپ، ءوز اسكەرىنە دە، باشقۇرت جاساقتارىنا دا شەبەر جەتەكشىلىك ەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە باشقۇرت كوتەرىلىسشىلەرى مەن ولاردى قولداۋشى ساربازدار سارىتاۋ (ساراتوۆ), استراحان، سامارا، قازان، ۆياتكا، ءتىپتى كاۆكاز بەن توبىلعا دەيىن  ات ويناتقان. ابىلقايىر ءباھادۇردىڭ جەكە باسىنىڭ ەرلىگىنە، جاۋگەرشىلىگىنە، اسكەري قولباسىلىق قابىلەتىنە ءتانتى بولعان باشقۇرتتار ونى وزدەرىنىڭ حانى دەپ اتادى. 

تەرىستىكتەگى باشقۇرت كوتەرىلىسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ورىس وكىمەتىنە قارۋ الىپ قارسى تۇرۋ وڭتۇستىكتە 1708 جىلى قايتادان ورىستەدى. ول قازاق حاندىعىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەي تۇسكەن جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسىلىق كورسەتۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ جاتقان شاعىنا سايكەس كەلدى. كۇردەلى ساياسي جاعدايدى جان-جاقتى ساراپقا سالعان تاۋكە حان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەل بيلىگىنە رەفورما جاساۋدى قولعا العان. سوعان وراي ايتەكە بي باستاعان باس ادامدار باشقۇرت ەلىندە ورىس اسكەرىمەن سوعىسىپ جۇرگەن ابىلقايىر سۇلتاننىڭ ەلگە قايتۋىن سۇراعان. سودان، قازاق-قاراقالپاق قولىن باسقارىپ، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قولداۋدا ەداۋىر تابىستى جەڭىستەرگە جەتكەن، ەۋروپالىق جالپاق وڭىردە دە جيھانگەر، قولباسشى رەتىندە كەڭىنەن تانىلعان ابىلقايىر ءباھادۇر تۋعان ەلىنە ورالادى. ورالىسىمەن، ويراتتاردىڭ ەكى تۇستان دا جاساپ جۇرگەن شاپقىنشىلىعىنا قايتىپ توتەپ بەرۋگە بولادى دەگەن ومىرلىك ماسەلەنى اقىلداسقان باس قوسۋلارعا قاتىسادى. وسى تاعدىرلى ساۋالدى قاراستىرۋ ءۇشىن (تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەگەن اتاۋمەن ايگىلى بولعان) حالىق وكىلدەرى جينالىسىن شاقىرۋعا بەلسەنە اتسالىسادى.

قاراقۇم قۇرىلتايىنا قاتىسقان كىشى جۇزدەن جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنەن كەلگەن بيلەر مەن رۋباسىلار، اقساقالدار، باسقا دا باس ادامدار  1710 جىلى ابىلقايىردى حان لاۋازىمىنا سايلايدى جانە وسى ەكى جۇزدەن جاۋعا قارسى جاساقتالاتىن اسكەردىڭ باس ساردارى ەتىپ تاعايىندايدى. ابىلقايىر حان مەملەكەتتىڭ تۇركىستانداعى ورتالىق ورداسىندا وتىرعان باس حان ءاز تاۋكەنىڭ باتىس ولكەدەگى ارقا سۇيەيتىن سەنىمدى تىرەگى، قازاق حاندىعىنىڭ قابىرعالى، قارىمدى قورعاۋشىسى رەتىندە قابىلدانادى.

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz