نەمەسە الماتى ورتا ازيانىڭ گەي-استاناسى ما؟

مىنە، بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى قازاقتىڭ ءىرىلى-ۋاقتى اتقامىنەرلەرى دە، اتقا ءمىنۋدى ارمانداپ قوس وكپەسىن قولىنا الىپ شاپقىلاپ جۇرگەن جاندايشاپتارى دا ء«بىز قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام ورناتۋدامىز» دەگەندى ءجيى قايتالاۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الدى. ءتىپتى، كۇيەۋى شاپالاقپەن سالىپ جىبەرگەنى ءۇشىن ميليتسيا شاقىرىپ، «مۇندايلاردى وسىلاي قۇتىرتىپ قويساق، قالاي ازاماتتىق قوعام قۇرامىز؟» دەپ جىلاعان ايەلدى دە كورىپ كۇلگەندەر بار.

قازىر وسىنداي «تەڭ پراۆولى» قاتىن-قالاش كۇيەۋىم، ەرىم دەۋدى «ارتتا قالۋشىلىق» دەگەن ناداندىق ويمەن «جولداسىم» دەيتىن بولدى. بۇل اۋرۋ باياعى كەڭەس كەزىندەگى «توۆاريشش» دەگەننىڭ ساقتالىپ قالعان سارقىنشاعى. ال، ازاماتتىق دەگەنىمىز ادامگەرشىلىك قوي. ەندەشە ءبىز ازاماتتىق قوعام قۇرامىز دەگەنىمىز، ەندى-ەندى عانا ادامگەرشىلىگىمىز بولادى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ دەمەك، ء«بىز وسى كۇنى ادامگەرشىلىگى جوق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز با؟»، «سوندا مەنىڭ مەملەكەتىم ازاماتتاردىڭ مەملەكەتى ەمەس پە؟» دەگەن كۇناھار ساۋال ويىڭا وراتىلا بەرەدى ەكەن.

ارينە نە اتقامىنەر، نە پارلامەنتكە دەپۋتات بولماسا دا ورالىمدى وي-پىكىرى بار، كوزى اشىق سانالى قازاق مۇنىڭ ارجاعىندا الدەبىر ازۋلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىر ۇلتتىڭ ىشىنە ىرىتكى سالىپ دىنىنەن، دىلىنەن، تىلىنەن ايىرىپ وق شىعارماي-اق جاۋلاپ الۋ ساياساتى جاتقانىن جاقسى بىلەدى. ال ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز بەن باسشالارىمىز سونى بىلە تۇرا ەۋروپا، رەسەي، اقش سياقتى ازۋلىلاردىڭ بۇكىل قاڭسىعىن قازاققا تاڭسىق، ياعني، ۇلگى قىپ كورسەتۋدە. ولار قايسىبىر حالىقارالىق ۇيىم دەپ اتالاتىندار قوعامىمىزعا نە ۇسىنسا سونى قۇران سۇرەسىندەي قابىل الىپ جاس ۇرپاعىمىزدىڭ، جالپى قازاق ۇلتىنىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرەتىن بولدى. ءتىپتى، الگىلەر شىنىمەن حالىقارالىق ۇيىم با، الدە ءدىنى، سالت-ءداستۇرى، بۇكىل دۇنيەتانىمى قازاققا جات ەكى-ءۇش مەملەكەتتىڭ ارناۋلى، قۇپيا قىزمەتتەرى قۇرعان ءبىر جىمىسقى ۇجىم با ونىمەن دە جۇمىسىمىز جوق. ءبىزدىڭ مىقتىلارىمىز جات ەلدىكتەرگە سىزدەر ۇسىنعان بۇل جاڭالىق قازاقتىڭ ۇلتتىق جاراتىلىسىنا تاريحي قالىپتاسقان ۇلتتىق ءۇردىس-سالتتارىنا سايكەس كەلمەيدى دەۋگە دە جۇرەگى داۋالامايتىن سياقتى.

مىنە، سونداي باتىستىق «جاڭا ۇلگىنىڭ» ءبىرى – «ازاماتتىق قوعام» دەگەندى قۇرۋ يدەياسى. بۇل يدەيانىڭ اۆتورلارى دا سول باتىسەۋروپالىق فيلوسوفتار، مادەنيەتتانۋشىلار، ساياساتكەرلەر، ەكونومشىلار جانە ءارتۇرلى قۇپيا قىزمەت ادامدارى. سوناۋ جىلدارى ەۋروپانىڭ الەم الدىندا قۇلدىراپ بارا جاتقان ءرولىن كوتەرۋ ءۇشىن وسى كۇنگى ەۋرووداقتى (ەس) قۇرعان دا سولار. ال دۇنيەجۇزىلىك باعا (نارىق) مەن قۇندى ءوز ۋىسىندا ۇستاپ، الەمدىك بازار نارىعىنا بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن قۇرعان دا سولار ەدى. سول سياقتى گەندەرلىك ساياسات، ادام حۇقى جانە باسقا دا تولىپ جاتقان ماسەلەلەر جونىندەگى ەۋروپا مەن امەريكادا قۇرىلعان كوميتەتتەر ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىم دەپ اتالاتىندار سول كۇنباتىستاعى «بولشەكتە دە بيلەي بەر» دەگەن قۋلىق-سۇمدىق يدەيانى تۇتىنۋشىلاردىڭ ويلاپ تاپقاندارى بولاتىن. اسىرەسە، گەندەرلىك ساياسات دەگەن جىمىسقى ساياساتتىڭ تورىنا كەيىنگى جىلدارى قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى كوپتەپ شىرماتىلاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. وعان ءسال كەيىنىرەك. قازىر ەكى قازاقتىڭ ءبىرى «گۋمانيزم»، «تسيۆيليزاتسيا»، «ەتيكا»، «تولەرانتتىق» دەگەن سوزدەردى ءجيى قولدانۋدى وزدەرىنە دارەجە كورەتىن بولدى. جاقىندا شاشىمدى الدىرىپ وتىرىپ شاشتارازعا ءبىر-ەكى ەسكەرتۋ جاساعانىمدا كەزەكتە وتىرعان گالستۋكتى قازاق جىگىتى ماعان ء«سىز پاريحماحەرگە تسيۆيليزوۆاننوە وتنوشەنيەنى ءبىلۋىڭىز كەرەك» دەپ «اقىل» ايتتى. الگىگە قاراپ بۇرىلىپ وتىرىپ ادەيى ۇزاق كۇلدىم. وسى ءبىر تسيۆيليزاتسيا، ەتيكا، تولەرانتتىق دەگەن ءۇش-ءتورت ءسوزدى بىلىكتى فيلوسوفتار «بۇلار ناقتى ۇعىمدار ەمەس، ءجاي ابستراكتىلى، وتە بۇلدىر ۇعىمدار» دەيدى. «اسىرەسە، تولەرانتتىق، تسيۆيليزوۆاننىي، ياعني، وركەنيەتتىلىك دەگەن سوزدەر قازاق سياقتى ۇساق ۇلتتاردىڭ ازاماتتارىن ۇلتتىق ساناسىنان ايىرىپ، دۇبارالىققا اينالدىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى دەيدى ساۋاتتى فيلوسوف-ساياساتكەرلەر.

ازاماتتىق قوعام يدەياسىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى – جاڭاعى ايتىلعان گەندەرلىك ساياسات. الگىندە ايتقان ۋادەمىز بويىنشا بۇل «قۇرامداس بولىككە» ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. ونىڭ «زاڭى» بويىنشا بىلاي: وتكەن تۇندە ءسىزدىڭ قۇداي قوسقان جارىڭىز ۇيگە قونبادى. تاڭ اتا ءبىر-اق كەلدى. سوسىن سىزگە قاراپ: «نەمەنەگە ەجىرەيەسىڭ؟ مەن بۇگىن ءوزىم كوپتەن بەرى كوڭىلىم اۋىپ جۇرگەن ءبىر جىگىتپەن بىرگە بولدىم. تۇنىمەن ۇيىقتامادىق. شارشادىم. جاتامىن» دەۋى دە ابدەن مۇمكىن. سول جەردە ەگەر ءسىز وعان قول تيگىزىپ، ۇيدە جانجال شىعارساڭىز ول پوليتسيا شاقىرىپ، ءسىزدى ۇستاتىپ جىبەرۋگە تولىق حۇقىلى. ويتكەنى، ونىڭ ۇيگە قونباۋى، ۇيالماي-قىزارماي «بولعان ءىستى» بايانداپ بەرۋى ونىڭ «ازاماتتىق حۇقى». ياعني، ول ايەل ازاماتتىق قوعامنىڭ مۇشەسى..

ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز ەڭ اۋەلى ەركەكتىڭ وتباسىنداعى – ەركەكتىك پارىزىن، اكەلىك پارىزىن ساقتاۋىنا، ايەلدىڭ – انالىق، وشاقيەلىك، ايەلدىك پارىزىن ساقتاۋىنا تاربيەلەيتىن قوعام بولۋى كەرەك. ازاماتتىق قوعام–ايەلدىڭ كۇيەۋىن، ونىڭ اتا-اناسىن سىيلاۋعا، اتا-بابا ءداستۇرىن، ءدىنىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋى كەرەك. بۇل جەردە ماسەلەنى ايەل جىنىستىعا اكەپ تىرەپ وتىرعان سەبەبىمىز كەشەگى كەڭەستىك رەسەي باسقارعان كەزدە دە، بۇگىنگى باتىسەۋروپالىق ۇلگى بەلەڭ الىپ تۇرعان كەزدە دە جىمىسقى ساياسات جۇرگىزۋشى ەلدەر وزدەرىنىڭ قارماعىنا تۇسىرگىسى كەلگەن ەلدەردى ەڭ اۋەلى ايەل جىنىستىسىن ازعىرۋ مەن ازعىنداتۋدان باستايدى. اقيقاتتى ايتار بولساق، ايەل تەڭدىگى، ايەل حۇقى، بالا حۇقى، بالا-شاعاسىنىڭ الدىنداعى اتا-انانىڭ پارىزى سياقتى كيەلەر مەن قاسيەتتەردى ەڭ بيىك ورىنعا قويعان بىردەن-ءبىر ءدىن – يسلام ءدىنى. «ەگەر اكەڭ مەن اناڭ ەكەۋى ءبىر ساتتە اتىڭدى بىردەي اتاپ شاقىرسا، اۋەلى اناڭا جۇگىرىپ بار» دەگەن قاعيدات تەك يسلامدا عانا بار. كەڭەستىك رەسەي بىزگە ءوزىمىزدىڭ وسىناۋ ۇلى تاربيەمىزدى ءوڭىن اينالدىرىپ وزدەرىنىڭ ويلاپ تاپقانى ەتىپ ۇسىندى. ولار ايەل تەڭدىگى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ ايەل جىنىستىلاردىڭ الدىنا شەكتەن تىس تاربيەسىزدىك، بۇزاقىلىق جولدارىن اشىپ بەردى. بۇل ءۇشىن ەرىنە قارسى جۇگىرىپ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، تەمەكى شەگىپ، شاراپ ىشەتىن، سونىسى ارقىلى دا وتە مادەنيەتتى، وقىعان، وركەنيەتتى، كوزى اشىق قىزمەتكەر بولىپ كورىنەتىن ايەلدەر مەن قىزدار تۋرالى فيلمدەر، تەلەحيكايالار، جىلتىر مۇقابالى جۋرنالدار قازاقستان سياقتى جاس مەملەكەتتەر مەن مۇسىلمان ەلدەرىنە توپان سۋداي ءالى دە توگىلۋدە. شىندىقتى ايتۋ شىرىق بۇزۋ ەمەس، ەلىمىزدە تەلەديدار ارقىلى كورسەتىلىپ جاتقان نەبىر تەلەحيكايالار مەن ورىس تىلىندە شىعاتىن، رەسەيدەن كەلەتىن گازەت-جۋرنالدار وسىنىڭ ءبىر دالەلى. قازىر قازاقتار سول گازەت-جۋرنالدارداعى تىرجالاڭاش قىز-كەلىنشەكتەردىڭ سۋرەتىن بالا-شاعاسىنىڭ كوزىنشە كورىپ وتىرا بەرۋگە دە ەتى ءولىپ كەتتى.

ايتپاقشى، ازاماتتىق قوعام يدەياسىن تاراتۋشىلار دۇنيەتانىمى، مادەنيەتى تومەن، وي-ءورىسى وتە قارابايىر ونەر ادامدارى، كينوگەرلەر بولۋى دا مۇمكىن. مىسالى، زەيىن قويىپ قاراساڭىز، امەريكانىڭ، باتىستىڭ فيلمدەرىندە الدەبىر پوليتسەيدىڭ قاسىندا ءبىر ايەل، نە ءبىر نەگر الدەبىر «يسلاميست تەرروريستى» ىزدەپ شاپقىلاپ جۇرەدى. ارينە، ەكەۋىنىڭ دە نە پيستولەتى، نە ۇزىن ارقانى بار. ولار وسىنداي فيلمدەر ارقىلى وزدەرىن اق، قارا ءناسىلدى دەپ بولمەيتىن ادام حۇقىنىڭ نەمەسە گەندەرلىك ساياساتتىڭ ۇلگىسى رەتىندە كورسەتەدى. جۇرت بۇل قۋلىق ساياساتىمىزدى تۇسىنبەيدى دەپ ويلايدى. مۇنداي ارزانقول، قارادۇرسىن، ۇلگى-ونەگەسى جوق فيلمدەردى قيساپسىز اقشاعا ساتىپ الىپ جاس ۇرپاعىمىزعا كورسەتىپ جۇرگەن قازاق تەلەارنالارى وزدەرىن ەلىمىزدە ازاماتتىق قوعام قۇرۋعا ۇلەس قوسىپ وتىرمىز دەپ ويلايدى.

ءبىز ايتىپ وتىرعان باتىستىق ازاماتتىق قوعام اسىرەسە، باسشىلارىنىڭ ساياسي ءوز ۇستانىمى جوق، جەر بەتىندەگى مەملەكەت اتاۋلىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىساتىن جالتاق ەلدەردە وتە وڭاي ورنايدى. بۇگىندە مۇنداي «ازاماتتىق قوعام» قۇرۋ يدەياسى افريكا مەملەكەتتەرىنە كەڭىنەن تاراتىلۋدا. بۇل مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى ءوز ەلىندە الۋان-الۋان توپتارعا ءبولىنىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ قانىن سۋداي شاشۋدا. قيسىنعا جۇگىنەر بولساق – ازاماتتىق قوعام ورناعان ەلدە مونارحيا بولماۋى كەرەك. ال وزدەرىن «وركەنيەتتى» ەل دەپ اتايتىن انگليادا كونستيتۋتسيالىق مونارحيا. وندا كورولەۆانىڭ بالاسى كورول بولۋى كەرەك. مەيلى، كونستيتۋتسيالىق بولسىن، مەيلى ابسوليۋتتىك بولسىن مونارحيانىڭ اتى – مونارحيا. ەندەشە انگليا قالايشا ازاماتتىق قوعام يدەياسىن جاقتاۋشى ەل بولىپ وتىر؟

ازاماتتىق قوعامنىڭ ەڭ ءبىر سۇمپايى كورىنىسى – «ازاماتتىق نەكە» دەپ اتالادى. بۇل بۇكىل مۇسىلمان حالىقتارىنا، بۇكىل تۇركى جاماعاتىنا جات نارسە. بۇل دا بۇگىنگى ەۋروپالىق مورالدىڭ ەڭ ءبىر ازعىندىق ءتۇرى. مۇندا وتباسىنداعى ەركەكتىڭ – ەركەكتىك، قاتىننىڭ – قاتىندىق نەگىزگى مىندەتتەرى دەگەن بولمايدى. بۇل نەكەدە تۇرعان ايەلدىڭ بالا تۋ، تۋماۋى ءوز ەركىندە. كەز-كەلگەن ساتتە ەرى مەن قاتىنى ءبىز ايىرىلىستىق دەپ ەكەۋى ەكى جاققا كەتە بەرەدى. قىسقاسى، بۇل – قالىپتاسقان وتباسىلىق ەرەجە، ءتارتىپ، مورال دەگەن جوق، ءبىر ۇيدەگى ەكى ادام ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرەتىن «ازاماتتىق».

قازىر ازاپتاپ ادام ءولتىرىپ، قىز زورلاپ، وزگە دە تۇلابويىڭ تۇرشىگەتىن حايۋاندىق جاساپ تۇرمەگە تۇسكەندەر دە وسى «ازاماتتىق قوعام» قاعيدالارىن قارۋ قىلىپ ءوز ۇكىمەتىنە الۋان ءتۇرلى تالاپتار قويادى. ولاردىڭ تۇرمەدە اناۋ جەتىسپەيدى، مىناۋ جەتىسپەيدى، تاماعىمىز ناشار، ءار كامەرادا تەلەۆيزور جوق دەگەن سياقتى تولىپ جاتقان تالاپتارىن ەركىندىكتە جۇرگەن، ەمحانادا ەمدەلىپ، دەمالىس ۇيىندە دەمالىپ جاتقاندار دا قويا المايدى. دەمەك، ازاماتتىق قوعام دەگەن قوعامدا ايىبىنا سايكەس قاتاڭ جازا دەگەن بولمايدى. بۇگىندە باتىس ەلدەرى ۇسىنىپ وتىرعان بۇل «ازاماتتىق قوعام» كەز-كەلگەن ازعىننىڭ ازاماتتىق حۇقىق، دەموكراتيا، ادام حۇقى، وركەنيەتتىلىك دەگەندەردى سىلتاۋراتىپ باسسىزدىققا، جازاسىزدىققا، ءادىل زاڭعا باعىنباۋشىلىعىنا، ياكي وعان قارسى داۋ-جانجال شىعارۋىنا نەگىز بولادى. 2003 جىلى قازاقستاندا ءولىم جازاسىنا موراتوري جاريالاندى. ەندى تەك «تەرروريستىك ارەكەتتەر جانە سوعىس كەزىندە اسا اۋىر قىلمىس جاساعاندار» عانا ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولدى. قازىر، زاڭگەرلەر، ساياساتكەرلەر جانە قاراپايىم جۇرتشىلىق اراسىندا وسىعان وراي الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا. وسى زاڭدى قابىلداۋىمىزعا دا كەيبىر باتىس ەلدەرى مەن الدەبىر حالىقارالىق ۇيىم دەپ اتالاتىندار تۇرتكى بولعانى راس. قازىر نەبىر حايۋاندىق قىلمىسقا دا ءولىم جازاسى كەسىلمەيدى. وسىنى بىلەتىن جانە ادامدى مالشا ماۋىزدايتىن، تۇرمەنى ء«وز ءۇيى، ولەڭ توسەگىنەن» كەم كورمەيتىن كەز-كەلگەن قانقۇمار ءولىم جازاسىنان باسقا جازانىڭ بارىنە «تۇكىرىپ قويعان». اقيقاتىن ايتايىق، ءولىم جازاسى الىنىپ تاستالعاننان بەرى قىلمىس كوبەيمەسە ازايعان جوق. ەكىنشىدەن، بۇل زاڭداعى «تەرروريستىك ارەكەت»، «لاڭكەستىك» دەگەننىڭ ارجاعىندا مۇسىلمان ادامىنا مەگزەۋ اڭعارىلىپ تۇراتىن بولدى. ال وسى زاڭداعى «سوعىس كەزىندە اسا اۋىر قىلمىس جاساعاندارعا عانا ءولىم جازاسى كەسىلەدى» دەگەندى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ول قانداي «اسا اۋىر قىلمىس؟». و زامان دا بۇ زامان ادام ولتىرۋدەن وتكەن اۋىر قىلمىس بار ما؟ ءبىر سۇمدىعى قازىر كىسى ولتىرۋشىلەرگە كەشىرىم جاسالسا ول ادامگەرشىلىك اكت دەپ اتالاتىن بولدى. سول كەزدەرى ماجىلىستەگى ءبىر دەپۋتاتىمىز وسىنداي «ادامگەرشىلىك اكت جاساساق، بۇنىمىز يتاليا مەن پورتۋگاليانىڭ باستاماسىنا سايكەس كەلەر ەدى دەپ» ءماز بولدى. سونىڭ الدىندا بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 62-ءشى سەسسياسىندا يتاليا مەن پورتۋگاليا ءولىم جازاسىنا موراتوري جاريالاۋ، ول جازانى پايدالانباۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان ەدى. بۇل دەپۋتات قازەكەمە نەگە ەكەنىن قايدام وسى موراتوري قاتتى ۇناعان-اۋ دەگەنبىز، سول كەزدە ىشتەي. ءبىر بىلەتىنىمىز ءولىم جازاسى الىنىپ تاستالعان ەلدەردىڭ ەشبىرىندە قىلمىس ازايىپ، ءتارتىپ ورناپ، مامىراجاي باعداتقا اينالعانىن ەشكىم كورگەن ەمەس. ء«ۇي اراسىندا ءۇي جوق كورشى» – قىتايدا، تايلاندتا ادام ولتىرمەك تۇگىل ءبىر شوكىم ەسىرتكى ساتقانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا ۇكىم شىعارىلادى. سوندا بۇل ەلدەردىڭ قوعامى ازاماتتىق ەمەس قانىشەر قوعام دەي الاسىز با؟ جوق، ارينە!

ءاربىر جەكە پەندە سياقتى ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى، وزىنە ءتان جاراتىلىسى بولاتىنى تابيعي نارسە. ءبىر وكىنىشتىسى سول، ءبىزدىڭ قازەكەمنىڭ باسشىلارى ازاماتتىق قوعام قۇرامىز دەگەندە قازاقتىڭ اللاھ جاراتقان ۇلتتىق جاراتىلىسىنا نەنىڭ جۇعىمدى، نەنىڭ جۇعىمسىز ەكەنىن سارالاپ جاتپايدى. ويتۋگە الدە باتىلى بارمايدى، الدە ساياسي قابىلەتى دە جوق. بۇگىندە، ياعني ءححى عاسىردا عۇمىر كەشىپ جاتقان قاي مەملەكەت تە زاڭ جۇزىندە ءوزىن ازاماتتىق قوعام ورناتقان مەملەكەتپىز دەي الادى. بىراق ءبىز ءوز مينيسترلەرى، ءتىپتى، قازاق مينيسترلەرى دە انا تىلىندە، سويلەمەيتىن بىردەن-ءبىر ەل ەكەنىمىزدى، بۇنىڭ ءوزى ازاماتتىق قوعام قاعيداسىنا جاتپايتىنىن اۋزىمىزعا المايمىز، ونى ايتپايمىز. ەندەشە بۇل ازاماتتىققا جاتا ما؟ سوندا قازاق اتقامىنەرلەرى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەي-اق ازاماتتىق قوعام قۇرا بەرە مە؟ ونداي ازاماتتىق قوعام كىمگە قاجەت؟ ونىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ ءورىستىلدى تەلەارنالار كريشنايدتەردىڭ، ساەنتولوگيا شىركەۋىنىڭ «حۇقىن قورعايتىن»، تولەرانتتىققا باۋليتىن حابارلار كورسەتىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ تەلەارنالار مەن مەرزىمدى باسىلىمدارىمىز پالەن دەگەن ءمينيسترىمىز قىتايشا سويلەيدى، اناۋ ءمينيسترىمىز شەتەلدىك قوناقتارمەن اعىلشىنشا سويلەستى دەپ گۇمپىلدەيدى. ال، گرۋزيانىڭ بۇكىل ءمينيسترى ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا بىلە تۇرا شەتەلگە بارسا دا، قوناق قابىلداسا دا تەك گرۋزينشە سويلەسەدى. دەمەك، بۇل ولار ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق نامىسىنىن قورعايدى دەگەن ءسوز. ال ۇلتتىق نامىسى جوق ادامدا ەشقانداي ازاماتتىق بولمايدى. ءبىزدىڭ باسشىلار ارابتارعا ورىسشا سويلەپ وتىرادى...

شىنتۋايتىنا كەلگەندە ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز جوعارىدا ءبىز ايتقان ايەل، ەركەك، بالا، اتا-انا ماسەلەلەرىمەن بىرگە ازاماتتارعا ۇلتىن، ەلىن، وتانىن، ەلدىك رامىزدەرىن ءسۇيۋ، سولارعا قىزمەت ەتۋ تۋرالى تالاپ قوياتىن قوعام بولۋى كەرەك. ازاماتتىق قوعام مۇشەلەرى سول قاعيداتتاردى ساقتاپ، سوسىن مەملەكەتتەن دە سولاردى تالاپ ەتۋى كەرەك. ال ءبىز قازاق باسشىلارىمىزعا قازاقشا، ياعني مەملەكەتتىك تىلدە سويلە دەپ تە تالاپ قويا المايمىز. بۇگىندە بىزگە باتىس پەن امەريكا ۇسىنىپ وتىرعان ازاماتتىق قوعام قۇرۋ يدەياسى – ولاردىڭ قاسيەتتى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىنە، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ رۋحاني، تابيعي بايلىقتارىنا سۇرقيالىق كوزقاراستىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇنداي ازاماتتىق قوعام ۇلگىسى قازاق رۋحانياتىنا، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە، قازاقى ءۇردىس-سالتتارعا، اسىرەسە، قاسيەتتى يسلام دىنىنە وتە جات ۇلگى. مۇندا اركىم ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىن، ءوز جەرىن، ءوز وتانىن ءسۇيسىن، اركىم اۋەلى ءوز انا تىلىندە سويلەسىن، ايەل ەركەكتى سيلاسىن، اتا-ەنەنى تىڭداسىن، اجىراسۋ، ابورت جاساتۋ ۇلكەن كۇنا دەگەن سىڭار اۋىز ءسوز جوق. وندا اۋەلى ءداستۇرلى مادەنيەتىڭدى، ءداستۇرلى ادەبيەتىڭدى دامىت، ۇلتىڭدى جات، جابايى مادەنيەتتەن قورعا، ەڭ اۋەلى ءوز وتانىڭنىڭ پاتريوتى بول دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز تاپپايسىڭ. ونىڭ ەسەسىنە الدەبىر «بۇكىلادامزاتتىق»، «عالامدىق ماسشتابتا»، «پلانەتالىق ماسشتابتا» سويلە دەگەن سياقتى بۇلدىر ۇعىمدار باسا ايتىلادى. بىزگە بۇگىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان وسى «ازاماتتىق قوعامدا» نەگىزىنەن سەزىم بوستاندىعى دەگەندەر باستى قارۋعا اينالدىرىلعان. ادىلەتكە جۇگىنسەك، سەزىم بوستاندىعى دەگەنىمىز ەشبىر حايۋاندىق قىلۋاعا شەك قويماۋ ەمەس قوي! كەيبىر ازاماتتىق قوعامشىلدار گوموسەكسۋاليزم، گەي سياقتى قاسىرەتتى كورىنىستەردى دە اشىقتان-اشىق ناسيحاتتاۋعا شىقتى. قازاقستاندا باسىلاتىن ءورىستىلدى ءبىر گازەتتەر تىرجالاڭاش قىزداردان، نەشە ءتۇرلى ەروتيكالىق بيلەردى بيلەپ اقشا تاۋىپ جۇرگەندەردەن ينتەرۆيۋ الىپ، «سۇحباتتاسقان» بولۋ ارقىلى ءستريپتيزدى جىمىسقىلىقپەن جارنامالاپ جۇرگەنىن دە تالاي بايقادىق. ادەتتەگى تابيعي جىنىستىق قاتىناستاردىڭ «جاڭا تۇرلەرىن» دە وسى باسىلىمداردان كورەتىنبىز. قازاقستان تەلەارنالارىنىڭ كوپشىلىگى رەسەي مەنشىگىندە، وسىنداي ورەسكەلدىكتەردى دە تەك سولار كورسەتەدى.

بىلەتىندەردىڭ ايتىپ-ساپتاۋىنا قاراعاندا الماتى بۇكىل ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنداعى گەي – استانا كورىنەدى. ءتىپتى، وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ «سەزىم ەركىندىگىنە» قۇمارلارى، گەيلەر وسىندا اعىلىپ كەلىپ جاتاتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. مۇندا سول گەيلەر مەن لەسبيانكالاردىڭ دۋشارلاساتىن ءوز ورىندارى دا بار. قازاقستانداعى gav.kz سايتى گەيلەردىڭ كەزدەسۋىنە ارنالعان ەڭ قولايلى ورىنداردىڭ ءتىزىمىن بەرىپ وتىرادى. ال «كوگىلدىرلەر» دەپ اتالاتىندار شە؟ ايتا بەرسەڭ، ازعىندىقتىڭ ءتۇرى كوپ. وتە ەرتە زامانداردا سودوم مەن گوموررانىڭ تۇرعىندارى نەنى ەرمەك ەتكەنىنەن، ءريمنىڭ پاتريتسيلەرى (اقسۇيەكتەرى) كىشكەنتاي ەركەك بالالاردى نەگە «جاقسى كورگەنىنەن»، ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ اقىن قىزى سافو لەسبوس ارالىنداعى قانداي «ماحابباتپەن شۇعىلدانعانىنان كوبىمىز حاباردارمىز. ءتىپتى، اتاقتى سازگەر پ.چايكوۆسكيدىڭ ءوزى دە... مىنە، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ تاريحى قاسىرەتپەن اياقتالعان. ونىڭ ءبارى، ارينە نەلىكتەن ەكەنى ءبىر اللاعا عانا ايان.

بۇنىڭ ءبارىن مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز ەگەر ءبىز جەر جاھاننىڭ ءار تۇكپىرىنەن نە بولسا سونى قابىل الا بەرسەك، بۇل ازاماتتىق قوعامعا ەمەس وراسان زور قاسىرەت-قايعىعا اكەلەدى. ويتە بەرسەك، ەندى ءبىراز ۋاقىت وتكەندە جاس ۇرپاعىمىزدىڭ كوپشىلىگى قاپتاعان گەيلەر مەن لەسبيانكالار، «كوگىلدىرلەر» مەن گوموسەكسۋاليستەر، جىنىسىن وزگەرتكەندەر بولۋى وپ-وڭاي. ءبىر سوراقىسى وسىلارعا توقتاۋ سالۋ تۋرالى پىكىرتالاس، ءسوز قوزعالا قالسا، ولاردى جاقتاۋشىلار «ازاماتتىق قوعام» دەگەن ءسوزدى الدىڭا تارتا قويادى.

«18-گە قىز كەلىپ، پىسكەن ءبىر ميۋا بولعانى-اي، 25-تە جىگىتتىڭ اقىلى كامىل تولعانى-اي» دەيدى عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى. قازاق ەلى قازىر بالا شاقتان دا، بوزبالا شاقتان دا ءوتىپ كەمەلدى 25 جاسقا تولدى. اقىل-ەسىمىز كىرەتىن، اركىمگە جالتاقتاپ، كوزىمىزدى ويناقتاتۋدى قوياتىن كەزىمىز كەلدى. سوندىقتان، نەنىڭ «ايتاق»، نەنىڭ اقىل ەكەنىن اجىراتىپ، ۇلتىمىزعا قاجەتتىنى قابىلداپ، قاجەتسىزىنە «راحمەتتى» اياماي-اق ايتىپ قايتارىپ بەرۋدى ۇيرەنەتىن ۋاقىت جەتتى. ويتپەسەك، ناعىز «ازاماتتىق قوعامدى ازعىندىق قوعامعا» اينالدىرىپ العان ەلدەردى دە كورىپ وتىرمىز.  

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz