«Nur.kz» دەگەن سايت كۇللى ەلدەن ء«سۇيىنشى» سۇراعانداي بولدى وتكەندە. قوستاناي وبلىسىنىڭ، ۋليانوۆ ەلدى-مەكەنىندە كازاكتاردىڭ وتباسى وزدەرىنىڭ تاريحى، ءداستۇرى، بولمىسىنا ساي كازاك اۋىلىن قۇرعالى جاتىر ەكەن.

قۇرىپ تا قويعان. اراسىندا اتامانى بار. اتى – پاۆەل پاراتيكوۆ دەيدى. سول ءبۇي دەپتى: «كازاكتار اۋەلدە اۋىلدا تۇرعان. حالىق قالاعا قاشىپ جاتقاندا، ءبىز كەرىسىنشە اۋىلعا كوشىپ كەلدىك» دەپتى. جارايدى، بۇل ءوز ەركى.  ونىڭ «تاريح پەن داستۇرگە ساي كازاك اۋىلىن قۇرامىز» دەگەنى قاۋىپتى.

الدىمەن «Nur.kz» تۋرالى ايتايىق. بۇل سايت ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋىمەن اينالىساتىن سياقتى. وتكەندە قازىر ءىستى بولىپ جاتقان ەكس-پرەمەر سەرىك احمەتوۆ وسى Nur.kz بار جانە تاعى بىرنەشە ىقپالدى سايتتى وتىرىك اقپارات تاراتىپ وتىر دەپ ايتقان. احمەتوۆ بۇلاي دەگەن بولسا بۇعان سەبەپ بولدى دەگەن ءسوز.

بۇل جولعىسىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ اينالاسى ونشاقتى كازاك وتباسىن كۇللى قازاقستانعا جارنامالاۋ ءۇشىن اتالعان سايت ۇلكەن رەپورتاج جاساپتى. بۇل كىمگە كەرەك بولدى؟ «Nur.kz» ونى نەگە قۋانا حابارلايدى؟ ەستىپ جاتسا، وزدەرى جاۋاپ بەرەر دەپ ويلايمىز.

الگى اتامان ايتقانداي، ۋليانوۆتاعى كازاكتار قاۋىمى ءوز داستۇرىنە ساي اۋىل قۇرماق ەكەن. ولاردىڭ ءداستۇرى نە؟ ەڭ بىرىنشىدەن اسكەري فورما. ويتكەنى ولار ۇلت ەمەس، اسكەري جاساق.

تاريحىنا توقتالماي-اق قويالىق. تەك ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مىناۋ: ءوزىنىڭ Facebook-تەگى پاراقشاسىندا جاسارال قۋانىشالين تاريحشى حوروشكين دەگەنگە سىلتەمە جاساپتى. ول نە دەگەن؟

«كازاكتارعا  – ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جىلدام جۇرۋىنە اتسالىسۋ، ورىس وتارلاعان جەرلەردە يمپەريانىڭ ىقپالىن ارتتىرۋ، وتارلاعان جەرلەردى قورعاۋ مىندەتى جۇكتەلگەن(بىلايشا ايتقاندا، ولار جازالاۋشى وتريادتىڭ قىزمەتىن اتقارعان، اۆت.)». 

يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن كازاكتار دا قۇرىعان بولاتىن. ەندەشە قازاقستانداعى كازاكتاردىڭ قايتا ء«تىرىلۋىن» قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ قازاقتاردىڭ ەرماكتان كورگەن قورلىعى از با؟

كازاكتارمەن سويلەسكەنىمىز بار. ولار وزدەرىن ورىس سانامايدى. بىزدەر «ەركىن تۋعان، ەرەكشە جاراتىلعان ادامدارمىز» دەيدى. ولاردىڭ ەرەكشەلىگى، يمپەريانىڭ قولشوقپارى بولعانىندا…

قازاقستان تاۋەلسىز العاندا ولار قۋلىق جاسادى. مەملەكەت باسشىسى نازارباەۆتى جوعارعى اتامان ەتىپ تاعايىندادى. پرەزيدەنت كەلىستى…

قازاقستاننىڭ زاڭى بويىنشا، جالپى ءوز-ءوزىن سىيلايتىن كەز-كەلگەن ەلدە بوتەن ءارى سول ەلدىڭ اسكەري ۇلگىسىمەن سايكەسپەيتىن فورمانى كيۋگە بولمايدى! سوعان قاراماي، الگى ۋليانوۆتە قونىستانىپ العان كازاكتار اسكەري كيىمى مەن شاشكىسىن كيىپ الىپ تايراڭداپ ءجۇر. ولارعا كىم رۇقسات بەردى؟ 

ولار نەگە ورىس يمپەرياسىنىڭ تۋىن ۇستايدى؟

«كازاچيا ستانيتسا» دەيدى…جارايدى، بىرىككەن ەكەن. جاڭا اۋىل قۇرماق ەكەن. بىراق، سىزدەر الگى «Nur.kz-كە» شىققان كازاكتاردىڭ سۋرەتىن كوردىڭىز بە؟

اسكەري كيىمى ءوز الدىنا، ولار الدەقاشان قۇرىپ بىتكەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۋىمەن سۋرەتكە ءتۇسىپتى (تومەندە سۋرەتتە). 

اق، سارى، قارا ءتۇستى بۇل جالاۋ الدەقاشان قۇرىعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۋى. بۇل تۋعا ءتىپتى رەسەيدىڭ وزىندە تىيىم سالىنعان دەسەدى. بىزدە بارىنە رۇقسات. بەيقامدىق.

يمپەريا دەگەنىمىز نە؟ ول وتارلاۋشى جانە قاناۋشى.

بۇل سۋرەت نەسىمەن قاۋىپتى؟

بيىلعى جىلدىڭ باسىندا «براتيا سلاۆيانە» دەگەن ۇيىم ءدال وسى تۋدى ۇستاپ سۋرەتكە ءتۇسىپ، ونى ءارى قاراي الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تاراتقان (تومەندە سۋرەتتە).

 سۋرەتتى ەسى دۇرىس ەمەس ەرمەك تايچيبەكوۆ ءىلىپ الىپ كەتىپ، «ورىس يمپەرياسى جاساسىن!» دەپ جار سالعان ەدى.

ۇقك بۇل ۇيىمدى دەسترۋكتيۆتى دەپ تاپقان. مىنە، كازاكتار ۇستاپ تۇرعان جانە الگى ارانداتۋشى ۇيىمنىڭ قولىنداعى تۋ – ءبىر تۋ!  

ەندەشە ساۋال: الدەقاشان قۇردىمعا كەتكەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۋىن ۇستاۋعا الگى ۋليانوۆتاعى كازاكتارعا كىم رۇقسات بەردى؟ جالپى بۇل تۋدىڭ كازاكتارعا قانداي قاتىسى بار؟ سەن قازىر قازاقستاندا ءومىر سۇرەسىڭ. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل تۋ تۇرماق، قازىرگى رەسەيدىڭ رەسمي تۋىن ۇستاۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى.

ينتەرنەتكە كىرىپ: «ورىستىڭ فاشيستىك ۇيىمدارى» دەپ تەرسەڭىز مىناعان كۋا بولاسىز: بۇگىندە بۇل تۋ وسى فاشيستىك ۇيىمداردىڭ «ۇلتتىق» جالاۋى.

رەسەيدىڭ 80-گە تارتا قالاسىندا 53 فاشيستىك ۇيىم بار. رەسمي تىركەلگەن!

لاۆرۋحين دەگەن كىم نەمەسە كازاكتار شەۆتسوۆا-ۆالوۆانى قولداي ما؟

ەندى ەكىنشى جايت. «وڭتۇستىك ايماقتاعى كازاكتار وداعى»  دەگەن ۇيىم بار.  اتامانى – لاۆرۋحين دەگەن بىرەۋ. بۇل كىم؟ بۇل قازاقتاردى جاڭقاعا تەڭەگەن تاتيانا شەۆتسوۆا-ۆالوۆاعا  (تشۆ) قورعاۋشى جالداۋ ءۇشىن اقشا جيناعان ادام.

تشۆ-نى قورعاعان لاۆرۋحين نە دەيدى؟

«تانيۋشا، قورىقپا! ءبىزدىڭ ءىسىمىز دۇرىس. بۇل قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسىنىڭ قۇقىعىن اياققا تاپتاۋ» دەپتى الگى شەۆتسوۆا ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا اڭگىمەدە. ۇلت ارازدىقتى قوزدىردى دەگەن شەۆتسوۆا-ۆالوۆانى ەلىمىزدە رەسمي تىركەلگەن توراعاسى، بىلايشا ايتقاندا اتامانى قولداپ وتىرسا، ەندەشە قازاقتارعا قاتىستى كازاكتاردىڭ وي-پىكىرى قانداي ەكەنىن قازىردەن بولجاي بەرىڭىز.

تۇسىنگەنىمىز، كوپۇلتتى قازاقستان دەگەن جاي ءسوز. كوپۇلتتى قازاقستاندا قازاقتى جەك كورەتىندەر كوپ…

 «اتامان» دا اناسىن تىڭدايدى

مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆ 90-شى جىلدارى بۇلىك شىعارماق بولعان كازاكتاردىڭ «قىلىعىن» بىلاي دەپ باياندايدى (سارسەنباەۆتىڭ «تاۋەلسىز ەلدە تاۋمەندى تۇلعالار بولماۋى كەرەك» كىتابىنان الىندى).

سولتۇستىكتە «گوركايا لينيا» دەگەن كازاكتاردىڭ ۇيىمى شەرۋ جاساپ، تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەك بولدى. سول جەرگە بارىپ جۇمىس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. سولتۇستىك قازاقستانداعى كازاكتاردىڭ باسشىسى اچكاسوۆ دەگەن بىرەۋ ەكەن، كازاكتاردىڭ پولكوۆنيك شەنىندەگى اسكەري فورماسىن كيىپ الىپتى. «اتامان اچكاسوۆ» دەپ كىرىپ كەلدى. ءتۇرى تانىس سياقتى. قاسىمدا وتىرعان وبلىستىڭ پروكۋرورىنا: ء«سىز نەگە مىناعان شارا قولدانبايسىز؟ نەگە مەملەكەتتىك مەكەمەدە كازاكتاردىڭ فورماسىمەن جۇرەدى؟»، – دەپ سۇرادىم.

اچكاسوۆقا: «كيىمىڭدى اۋىستىرىپ كەلمەيىنشە، سەنىمەن سويلەسپەيمىز»، – دەدىك. اسكەري كيىمسىز كەلگەن سوڭ قاراسام، ءتۇرى تىپتەن تانىس. «وسى مەن سەنى قايدان كوردىم؟» دەسەم، «وبكوم كومسومولدا زاۆوتدەل بولعام» دەيدى. كومسومول تاراعاننان كەيىن، «اتامان» بولىپ كەتكەن ەكەن.

«اتامانمەن» سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس، ەلىرىپ تۇر. سوسىن اناسىن شاقىرىپ الدىق تا: «ەگەر كازاكتار شەرۋگە شىقسا، ءبىز اسكەري كۇش قولدانامىز. قاقتىعىس بولادى. بالاڭىز تۇرمەگە كەتەدى. قاسىندا جۇرگەندەردىڭ ءبارى قۇتىلىپ كەتەدى دە، ءسىزدىڭ بالاڭىزعا قيىن بولادى. ويتكەنى ءبارىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن سول»، – دەپ تۇسىندىردىك. انا بايعۇستىڭ جاعدايى بەلگىلى عوي، بالاسىن ۇيىنە قاماپ، الاڭعا شىعارماي قويدى. قالعان بەلسەنگەن توپتى دا بولشەكتەدىك.

ەل تىنىشتالىپ، ەندى كەتەيىك دەپ جاتقاندا، حابار جەتتى. جامبىلدان ءبىر پويىز قازاقتىڭ ازاماتتارى «كازاكتاردى قىزىلجاردا تالتاڭداتىپ قويمايمىز، تويتارىس بەرەمىز» دەپ كەلە جاتىر ەكەن. ولار قالاعا كىرسە، ارەڭ باسىلعان كازاكتار قايتا كوتەرىلەدى. سوسىن، پەتروپاۆلدان 100 شاقىرىم جەردە ولاردى توسىپ الۋعا تۋرا كەلدى. داستارقان جاساپ، جىگىتتەردىڭ ءبارىن كۇتىپ، «ويباي، جاۋ كەتتى، ەندى كەرى قايتىڭدار» دەپ، بيلەت اپەرىپ، ارەڭ باستىق. قازىر كۇلكىلى سياقتى. ول كەزدە ءورتتىڭ لەبى سەزىلىپ تۇراتىن.     

دايىنداعان, دۋمان بىقاي

"قالا مەن دالا" گازەتى