كەشە استانادا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «حەلسينكي قورىتىندى اكتىسىنىڭ 40 جىلدىعى جانە استانا ءسامميتىنىڭ 5 جىلدىعى قارساڭىنداعى ەقىۇ جەتىستىكتەرى مەن سىن-قاتەرلەرى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. وعان پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى، ەقىۇ اقىلماندار توبىنىڭ مۇشەسى قاسىم-جومارت توقاەۆ، مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ، سەربيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەقىۇ-داعى تۇراقتى وكىلى – ەقىۇ تۇراقتى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆۋك جۋگيچ، ەقىۇ-نىڭ قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ جونىندەگى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مارسەل پەشكو، اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى اسكەري-ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى بيۋروسىنىڭ اعا كەڭەسشىسى پول فريتچ، سونداي-اق، دەپۋتاتتار، ەلشىلەر، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى قازاقستاندىق جانە حالىقارالىق ينستيتۋتتار مەن ورتالىقتاردىڭ جەتەكشىلەرى، ساراپشىلار مەن باق وكىلدەرى قاتىستى.

ىنتىماقتاستىقتىڭ جانە ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ وزەكتى ما­سە­لەلەرى، وڭىرلىك جانە حالىق­ارا­لىق قاۋىپ­سىز­دىكتىڭ كەڭ اۋ­قىمداعى كۇن ءتارتى­بىن بىرلەسە قالىپتاستىرۋ پەرسپەك­تيۆالارى كەڭى­نەن تالقىلان­عان بۇل كونفەرەنتسيانى سىرت­قى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرى­سوۆ اشىپ، قاتىسۋشىلاردى حەل­سينكي قورىتىندى اكتىسىنىڭ 40 جىل­دىعى جانە استانا ءساممي­تىنىڭ 5 جىلدىعى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، اتالعان جيىن­نىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى.

ە.ىدىرىسوۆتىڭ ايتۋىن­شا، قازىرگى تاڭدا الەمدى تول­عان­دىرىپ وتىرعان كۇردەلى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇيتكىلدەردى شە­شۋدە، ازاماتتىق قوعامدى دامى­تۋدا جانە باسقا دا وزەكتى ماسە­لەلەردى وڭتايلاندىرۋدا ەقىۇ-نىڭ ىقپالى زور. قاسىم-جومارت توقاەۆ جىل وتكەن سايىن الەم حال­قىنىڭ الدىنان ءتۇرلى ماسەلەلەر شىعىپ جاتقانىنا، ولاردىڭ اراسىندا سوعىس، ەكونوميكالىق داع­دارىس، ادام ساۋداسى، بوسقىندار ماسەلەسى، ەسىرتكى اينالىمى، تا­بيعي جانە تەحنوگەندىك اپاتتار، يادرولىق ماتەريالداردى تاراتۋ سەكىلدى جايتتار بار ەكەنىنە نازار اۋدارا كەلىپ، بۇل ماسەلەلەردى وڭتايلاندىرۋدا ەقىۇ-عا ۇلكەن ءۇمىت ارتىلاتىنىن اتاپ ءوتتى.

– «قىرعي-قاباق سوعىس» əبدەن شيەلەنىسكەن كەزەڭدە ەقىۇ ۆان­كۋۆەردەن ۆلاديۆوستوكقا دەيىنگى ۇلكەن كەڭىستىكتە تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ ساقتالۋىنا زور ىقپال ەتتى. ءتىپتى، سول «قىرعي-قاباق سوعىس» بىتكەننەن كەيىن دە ەقىۇ حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردا كەيبىر كىربىڭدەردى جويۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 40 جىل وتكەننەن كەيىن دە بۇل ۇيىم ءوز ءمانىن جوعالتقان جوق. شيەلەنىستەردىڭ اۋقىمدى قاقتىعىستارعا اينالىپ، سول اۋماقتا قان توگىلمەگەنى ءۇشىن ءبىز ەقىۇ-عا قارىزدارمىز، – دەدى ق.توقاەۆ.

سەنات توراعاسىنىڭ ايتۋىنشا، ارادا وتكەن 40 جىل ىشىندە ەقىۇ-نىڭ گەوگرافياسى كەڭەيىپ، قاۋىپ­سىزدىك مəسەلەلەرىندەگى ءرولى ارتا تۇسكەن. وسى ورايدا، ق.تو­قاەۆ: «ەقىۇ – ۇجىمدىق شەشىم­دەر قابىلداناتىن، ءəربىر ەل ءوز مۇددەسىن قورعاي الاتىن تاپتىرماس ۇنقاتىسۋ الاڭىنا اينالدى»، – دەدى. بۇدان بولەك، ول جاھاندىق تۇراقتىلىق ءۇشىن سىن-قاتەرگە اينالعان ۋكراينا داعدارىسى الەمدىك قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنىڭ وسال تۇسى بولىپ تۇرعانىن ايتتى.

– ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى بايلانىستاردى جانداندىرا وتىرىپ، تۇيتكىلدى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋداعى باستى مىندەتتەرىن ءساتتى جۇزەگە اسىرۋدا. قازىرگى تاڭدا الەم­دىك قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن نىعايتۋ قاجەتتىگى بەلگىلى. سول ءۇشىن جالپى ەۋروپانىڭ قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن جە­تىلدىرگەن ابزال. تۇتاستاي ال­عاندا، قازاقستان ەقىۇ-نىڭ حا­لىقارالىق قارىم-قاتىناستاعى سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە، حالىقارالىق قۇقىق نەگىزىندەگى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان بارلىق باستامالارىن قولدايدى، – دەدى گۇلشارا ابدىحالىقوۆا.

سونداي-اق، شەشەن قازاقستان 2010 جىلى ەقىۇ-عا توراعالىق ەتىپ، استانادا ۇيىمنىڭ ءسامميتىن وتكىزگەنىن اتاپ كورسەتتى. بۇل قازىرگى قازاقستان تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعا بولدى. استانا ءسامميتى الەم ەلدەرى اراسىنداعى سەنىمدى قالىپتاستىرۋ جولدارىن زەرتتەپ-زەردەلەۋدى كوزدەگەن ەدى، – دەدى گۇلشارا ناۋشاقىزى.

مەملەكەتتىك حاتشى سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ءوز ەركىمەن ياد­رو­لىق پوليگونىن جاۋىپ، قۋاتى بوي­ىنشا ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنا­لىنان باس تارتقان جانە ورتالىق ازيادا يادروسىز ايماق قۇرعان تاريحتاعى تۇڭعىش ەل ەكەنىن ەكپىن تۇسىرە ايتتى. گ.ابدىقا­لىقوۆا ءسوزىنىڭ سوڭىندا ەۋرازيا­داعى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ارحيتەك­تۋراسىن نىعايتۋعا بۇل كونفە­رەنتسيانىڭ ناقتى ۇلەس قوسا­تىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

كونفەرەنتسيا بارىسىندا پرەزيدەنت جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستي­تۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان قارين ەۋرازيا قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى ءارى نەگىزگى بۋىنى رەتىندە قا­زاق­ستاننىڭ الەۋەتى ايقىن بايقا­لاتىنىنا نازار اۋداردى.

– ەقىۇ-نىڭ 2010 جىلعى استانا سامميتىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاق­ستان ەۋرازيا قاۋىپسىزدىگىن بايلانىستىراتىن بۋىن بولۋعا دايىن دەپ ايتقانى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ۋكراينا داعدارىسىن شەشۋ­دە دەلدالدىق كۇش-جىگەر جۇم­سالدى، يراننىڭ يادرولىق پروب­لەماسى بويىنشا ۇنقاتىسۋ الاڭىن قۇرۋ، سيريا بويىنشا كەلىسسوزدەر ۇيىمداستىرۋ ەۋرا­زيا قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى ءارى نەگىزگى بۋىنى رەتىندە تاعى دا قا­زاقستاننىڭ الەۋەتىن كورسەتىپ وتىر، – دەدى ە. قارين.

سپيكەر بۇعان قوسا بىلاي دەپ:

– بارشاڭىزعا ءمالىم، بۇۇ باس اسسامبلەياسى 70-ءشى مەرەي­توي­لىق سەسسياسىنىڭ جالپى پىكىرتا­لاسىندا ءسوز سويلەگەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە قول جەتكىزۋ جونىندەگى جالپىعا ورتاق دەك­لاراتسيا قابىلداۋدى العا تارت­تى. مەنىڭ ويىمشا، وسى تۇر­عىداعى ماسەلەلەر ەقىۇ اياسىندا تالقىلاناتىن تاقىرىپتار تىزبەسىنە ەنۋى كەرەك. ءتۇرلى حالىق­ارالىق ۇيىمداردا كوتەرىلگەن مۇنداي تاقىرىپتاردى ۇيلەستىرۋ كەرەك دەپ پايىمدايمىز، – دەدى ە.قارين. بۇعان قوسا، ول الەمدىك قاۋىپ­سىزدىكتىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن شەشۋ­دەگى قادامدار جۇيەلى بولۋى ءتيىس ەكەنىنە نازار اۋداردى، - دەدى.

– قازىر قاقتىعىستار كەز كەلگەن جەردە تۇتانۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە ءتۇرلى ماسەلەلەر سەبەپ بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى تالپىنىس­تار جۇيەلى ءارى كەشەندى بولۋى كەرەك، – دەدى ە.قارين. سونىمەن بىرگە، ول كونفەرەنتسياعا قاتىسۋ­شىلاردى «جاھاندىق ستراتە­گيالىق باستاما-2045» جوسپارىن ازىرلەۋ بويىنشا ۇسىنىستى تال­قىلاۋعا ۇندەدى.

– ەقىۇ ينستيتۋتتارىنىڭ ءتۇرلى الاڭدارى اياسىندا ساراپشىلار بۇۇ مىنبەرىنەن قازاقستان پرەزيدەنتى ۇسىنعان «جاھاندىق ستراتەگيالىق باستاما-2045» جوسپارىن ازىرلەۋ بويىنشا باس­تامانى تالقىلاۋعا قوسىلۋى قاجەت. بۇل تالقىلاۋلار الەمدىك قوعامداستىققا تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىككە قول جەتكىزۋ بويىنشا بىرىڭعاي قادامداردى بارىنشا باعالاۋعا، بىرلەسكەن كۇش-جىگەردىڭ تالاپتارىن دايارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، – دەدى ينستيتۋت ديرەكتورى.

استاناداعى ەقىۇ باعدار­لامالارى كەڭسەسىنىڭ باسشىسى ناتاليا زارۋدنا قازاقستاننىڭ توراعالىعى ارقىلى ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ساياسي ىقتيارى جۇزەگە اسقانىن ءسوز ەتتى.

– ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جا­نە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىندا حەل­سينكي قورىتىندى اكتىسىنىڭ 40 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ كەزىندە قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلگەنى جايىندا جانە قانداي سىن-قاتەرلەر شەشىمىن تاپپاعاندىعى تۇرعىسىندا ءسوز قوزعالدى. بۇل قيىن جۇمىس بولعانىمەن، مامىلە جولىن تابۋ قاجەت بولدى. اتاپ ايتقاندا، ءداستۇرلى قارۋ-جاراق تۇرلەرىن قاداعالاۋ، اسكەري سەنىمدى قۇرۋ، سونداي-اق، قاۋىپسىزدىكتى قالىپتاستىرۋ سالالارىندا ەلەۋلى ىلگەرىلەۋشىلىك بولدى. وسىعان بايلانىستى استانا دەكلاراتسياسى دەر كەزىندە قابىلداندى جانە ول قاۋىپسىزدىك انىقتاماسىن قايتا قاراستىرۋ قاجەتتىگىنە نەگىزدەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق­ستان توراعالىعى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلعان قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ءونىمى، ساياسي ىقتيارى بولدى، – دەدى ن.زارۋدنا.

القالى جيىندا ءسوز العان سەر­بيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەقىۇ-داعى تۇراقتى وكىلى – ەقىۇ تۇراقتى كەڭەسىنىڭ تور­اعاسى ۆۋك جۋگيچ، ەقىۇ-نىڭ قاقتى­عىستاردىڭ الدىن الۋ جونىندەگى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مارسەل پەشكو، اقش مەملەكەتتىك دەپار­تامەنتىنىڭ اسكەري-ساياسي ماسە­لەلەر جونىندەگى بيۋروسىنىڭ اعا كەڭەسشىسى پول فريتچ، ەقىۇ اقىلماندار توبىنىڭ مۇشەسى يۆو ۆيسكوۆيچ، ەقىۇ بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك ساياساتىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆولفگانگ تسەلنەر، پاريج قالاسىنداعى ساياسي عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى شاح­بانۋ تادجباحش جانە باسقا دا قاتىسۋشىلار بۇگىنگى ەقىۇ-نىڭ الەمدەگى ءرولى جانە الەمدى تولعاندىرىپ وتىرعان كۇردەلى جاعدايلار تۇرعىسىندا ءوز پىكىر­لەرىن ورتاعا سالدى. ولاردىڭ «ەۋرواتلانتيكالىق جانە ەۋرا­زيالىق كەڭىستىكتەگى قاۋىپسىز­دىك ارحيتەكتۋراسى»، «ورتالىق ازيا­داعى ايماقتىق قىر كورسەتۋلەر مەن قاتەرلەر»، «زاڭ ۇستەمدىگى جانە تۇراقتى ەكونوميكالىق دا­مۋدىڭ العىشارتى رەتىندەگى ازا­ماتتىق قوعامدى دامىتۋ» تاقى­رىپتارى بويىنشا ايتقان ويلارى كونفەرەنتسيانىڭ ماڭىزىن ارتتىرا ءتۇستى.

جيىن قورىتىندىسى بويىنشا مۇندا ايتىلعان ۇسىنىستار مەن پىكىرلەر الداعى ۋاقىتتا نازارعا الىناتىن بولادى...

جولدىباي بازار.

Abai.kz