جيگموند موريتس. جابايىلار
جيگموند موريتس (1879-1942)
كىشكەنتاي يت − پۋلي، قۇلاعىن تىكتەپ، يىسكەلەنىپ، ءبىرازدان سوڭ ازۋ تىستەرىن كورسەتىپ، ۇرە باستادى.
− نە بولدى؟- دەدى قويشى.
يت ودان بەتەر شاۋىلدەدى.
− قالالىقتار ما؟
يت ءبىر ساتكە تىنا قالدى.
− الدە دالالىقتار ما؟
قايتا ابالادى.
− نەگە سونشا شابەلەندىڭ؟
قويشى ەندى ۇرگەن يتكە كوڭىل اۋدارماي، ەسەگىنىڭ كولەڭكەسىندە ىقتاپ، تونىنىڭ ۇستىندە اۋناپ جاتa بەردى.
ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ەكى كوماندور[1] دا بوتەن بىرەۋلەردىڭ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، يەسىنە قوڭىراۋلاتقانداي ۇرە باستادى. ءتىپتى الدەبىرەۋ تەرىسىن سىپىرىپ جاتقانداي، اششى داۋىسپەن ۇرەدى.
قوجايىن ءپۋليدىڭ ۇرۋىنەن قويشى دوسىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن بىردەن ءتۇسىندى.
الدەن ۋاقىتتان سوڭ، الىستان ەسەككە مىنگەن ەكى قويشىنىڭ قاراسى كورىندى. ەسەكپەن اياڭداپ كەلەدى، ال ەكى يت اياق استارىنان شاۋىلدەۋىن قويار ەمەس.
پۋلي يەسىنىڭ اياعىنا ورالىپ، شابەلەنۋىن توقتاتپادى.
كوموندورلار سابالارىنا ءتۇستى، قويشىنىڭ تاعدىرلاستارىن تانىعان سىڭايلى. يتتەردى دە تانىسا كەرەك، تىنشي قالدى، سونان سوڭ قايتا ولەڭدەتىپ ءبىر-ءبىر شاۋىلدەپ بارىپ توقتاپ، ۇرۋگە كوپ ىقىلاس تانىتپادى.
تەك پۋلي پىشاقپەن ىرەپ جاتقانداي، ىشقىنا ءۇردى.
ەكى قوناق وتارعا ابدەن تاياعاندا، كوموندورلار كەلگەن يتتەرگە ارالاسىپ، ءبىر-بىرلەرىن جەرگە جىعىپ، تىستەلەپ جانتالاستى. قويشىنىڭ ءبىرى ەسەگىنەن ەڭكەيىپ، تاياعىمەن باسىنان ۇرىپ سەسپەي قاتىرماق بولۋعا ۇمتىلدى دا، بىراق ۇرماي، تونعا قاراي aياڭدادى.
− E-ە-ەي!
− „ەي”،- دەمە، -ەي!
قويشى شىنتاقتاي كوتەرىلىپ، جاقىنداپ كەلە جاتقاندارعا قارادى.
قويىڭدار ەندى!- دەدى ساڭقىلداپ يتتەرگە.
بۇعان توبەتتەر ەندى ءبىر-ءبىرىن سونداي قاتتى جۇلقىلاسپاي، ءبىراز سايابىرلاي قالدى.
ءبىر قوناق جەرگە ءتۇسىپ، ۇيرەكتەي ماڭعاز باسىپ قوجايىن قويشىعا جاقىندادى.
− قۇداي جارىلقاسىن.
− سەنى دە جارىلقاسىن.
بۇل سىپايىلىق تانىتىپ، ورنىنان تۇردى، قوناقتىڭ كىسى سىيلايتىنداي قاسيەتى جوق ەدى، دۇشپانى بولاتىن. وتكەندە چاردادا وتىرعاندا، ونىڭ وتارىن دالا قوجايىنى دەپ سالدى. نەگە ولاي دەيدى؟ قايدا كوڭىلى قالاسا، سوندا مال جاياتىن ول كىم ەدى سونشا؟
ادام كوڭىلىندەگى مەن ويىنداعىنى بىردەن جايىپ سالمايدى عوي. ەكەۋىنىڭ قولىن الىپ:
− ءتۇس، باۋىرىم، − دەدى.
ەكىنشى قويشى دا ەسەگىنەن ءتۇسىپ، ەكى ەسەك قاڭتارىلدى. ەسەكتەر ورىندارىنaن تاپجىلماي، قونعان سونادان قورىنىپ، تەرىلەرىن دىرىلدەتىپ تۇرا بەردى. قۇلاقتارى عانا قوزعالادى، دىبىس جوق.
ەكى قويشى ەسەكتىڭ ۇستىنەن توندارىن الىپ، ءشوبى كۇيىپ كەتكەن تاقىرلاۋ جەرگە جايىپ، جاستانا كەتتى. ءبىر-بىرلەرىنە قارسى جايعاسىپ، الىسقا قاراپ وتىردى. ءتىل قاتىسپادى.
ءۇش قويشىنىڭ دا وتار قويلارى بار ەدى. اندا-ساندا توي-تومالاق، بازارعا كەلگەندەرى بولماسا، جىل بويى كۇندەرىن قوي سوڭىندا وتكىزىپ، اۋىلدارىنىڭ بەتىن كورمەيتىن. كۇن قاقتاعان ءتۇز ادامدارى بولاتىن. اينالالارىندا كوكجيەكتەن باسقا ەشتەڭە جوق: كوكتە بۇلتتار اينالىپ، جەردە شەگىرتكەلەر سەكىرەدى. سوناۋ جەردە جابايى المۇرت اعاشى عانا قيسايا مۇڭايىپ تۇر.
وتار الىستا بولاتىن، قويشىنىڭ وگەي بالاسى باعىپ جۇرگەن. قويشىنىڭ ون ەكى جاسار بالاسىنىڭ باسىندا − قالپاق، ۇستىندە − شەكپەن. تۇرعان بويى − وسى، بالاعا ءتان ازداعان اۋەسقويلىعى دا بار. كەش قارايا وتاردى قايىرىپ، اكەسىنە دە جەتتى.
بۇلار بولسا ءالى تىم-تىرىس وتىرعان. قويشى حالقى كۇنى بويى ۇندەمەۋگە بار. باستارى قوسىلسا،بىرگە ءۇنسىز وتىرادى. بىرەۋلەر كەلىپ-كەتىپ جاتسا دا، پىسقىرمايدى.
− ايەلىڭىزدەن نە حابار؟ - دەدى قوناقتىڭ ءبىرى ۇنسىزدىكتى بۇزىپ.
ءتىل قاتقان ءىرى جيرەن ەدى. سەكپىل بەت، دەنەلى كىسى. كوزى كوك، جيرەن مۇرتتى. قالپاعى قاسىنا دەيىن ءتۇسىپ تۇرعاندىقتان، شاشىنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
ەكىنشى قويشى دا ءبىر قوزعالىپ قويدى. ول كىشىرەك، تاڭقى مۇرىن، جىلتىراق كوزدى ەدى. شىلىم تۇتىگىن سورىپ، ءبىر جاققا قاراپ وتىر. ۇندەمەدى.
− كەلىپ كەتتى.
− قاشان؟
− ءبىر اپتا بۇرىن.
− ەندى قاشان كەلەدى؟
− ءساتى تۇسكەندە كەلەر.
− ازىق بار ما؟
− تىسكەباسار بار.
− ەكى اپتاعا جەتە مە؟
− ون كۇنگە.
− ون كۇن دەشى …
بۇلار تاعى ۇنسىزدىككە باتتى.
بالا دا تىم-تىرىس تۇر. قيسىق تاياعىنا سۇيەنىپ، ۇندەمەي قوناقتارعا قاراپ قالعان. بۇلاردىڭ ويىندا نە بار، نە ءۇشىن كەلدى؟ بىلگىسى كەلەدى، ايتۋعا باتا المادى. سويلەسكىسى دە كەلمەدى. قويشىلار سويلەسكىسى كەلمەسە، بۇنىڭ دا سويلەسۋگە زاۋقى جوق. اسىعاتىن نە بار؟
كۇن ۇياسىنا كىرۋگە شاق تۇر. ول دا مىنا ءۇش ادامعا اۋەسقويلىقپەن قاراپ: „بۇلار كىمدەر؟ ويلارىندا نە بار؟”،- دەپ قاراپ تۇرعانداي. كوپ ۇزاماي ول دا ءوز وتارىمەن قوراسىنا كىرەتىنىنە وكىنىپ تۇرعانداي. مۇمكىن وعان دەيىن ءىستىڭ شەتى كورىنىپ قالار؟
ەشتەڭەنىڭ ۇشى شىقپادى، سەبەبى ءۇش ادام سول ورىندارىندا اياقتارىن ايقاستىرىپ قويىپ، مۇشتىكتى تەمەكىلەرىن سورىپ جاتا بەردى.
قوجايىن قويشى عانا ءبىر ءسات وتارىن ىزدەگەندەي جان-جاعىنا قاراعان بولدى، اسىلىندە تاياعى وزىنە تاياۋ جاتقانىن بىلگىسى كەپ ەدى.
كۇن ۇياسىنا كىرگەندە، ءىستىڭ شەتى كورىنە باستادى. ۇستەرىنەن قۇستار ارلى-بەرلى ۇشىپ ءجۇر. ۇساق قۇستار توپ-توبىمەن پىر-پىر ەتىپ ۇشادى. شىبىن-شىركەي ءشوپ اراسىنان بۇلتتاي قاپتاپ كوتەرىلىپ، قۇستار سولاردى قۋىپ ابىگەرگە تۇسكەن.
− تىڭدا بەرى.
− نە؟
− قايىس بەلدىگىڭ بار ما؟
− بار.
− بىلتىر قوشتاسقاندا كورگەنمىن، جەزبەن كومكەرىلگەن-اۋ دەيمىن؟
− ءيا، ءدال سونداي.
− سونى ماعان سات
− سات دەيسىڭ بە؟
− ءيا.
− ساتپايمىن.
− نەگە؟
− نەگە ساتپايسىڭ؟
− ساتىلمايدى. ءوزىم ءۇشىن جاساعام.
− وزىڭە مە؟
− ءيا، وزىمە جانە ۇلىما.
− ۇلىڭا دا ما؟
− ءيا، سوعان دا.
− ەكەۋىڭە دەيسىڭ عوي؟
− ءدال سولاي.
سولاي دەستى دە تاعى ۇندەمەي قالدى.
ىمىرت ءۇيىرىلدى. قاراڭعىنىن تەز تۇسكەنى سونشا، ء„ۇف” دەپ شىراقتى ۇرلەپ وشىرگەندەي لەزدە تاس قاراڭعى بولدى دا قالدى.
− سونىمەن ساتپايسىڭ با؟
− ايتتىم عوي.
بۇعان اناۋ ءداۋ قويشى تاياعىن الىپ، اقىرىن وزىنە جاقىنداتتى، ورنىنان تۇرايىن دەگەن سەكىلدى. قويشى قوزعالا الماي قالدى، قاۋىپتەنىپ، تىقسىرىلا بەردى.
− بۇل سوڭعى ءسوزىڭ بە؟
وسى ساتتە قوجايىن ورنىنان اتىپ تۇردى. انا ەكەۋى جابىلا كەتتى.
تاياقتار شارت-شۇرت ايقاسا كەتتى. ەكى تاياق ءبىر تاياقتى ۇرىپ، سونان سوڭ ءبىر تاياق قوجايىننىڭ باسىنا ءتيدى.
وماقاسىپ ءتۇستى.
− سول ءۇشىن كەلىپ پە ەدىڭدەر؟
باسقا ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلمەدى، انالار ء اپ-ساتتە جانىن جاھاننامعا جىبەردى. قويشى جانسىز قالدى، ال انا ەكەۋى سوندا دا تاياقتاپ جاتىر.
جەتكىنشەك قاستارىندا سىلەيىپ قاراپ تۇر. ءبارى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولدى، بالا قوزعالا الماي قاتتى دا قالدى.
− شەش اكەڭنىڭ قايىس بەلبەۋىن!- دەدى جيرەن − شەش دەيمىن جىلدام!
بالا ءوڭ-ءتۇسسىز، انالارعا جالتاقتاي قاراپ، اكەسىنىڭ قاسىنا بارىپ، بەلىنەن قايىس بەلبەۋدى شەشىپ الدى.
− اكەل مۇندا!
بالا قايىس بەلبەۋدى كوتەرىپ، ەكەۋىنىڭ قايسىسىنا بەرەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قالدى. ءسويتىپ قاراپ تۇرعاندا، باسىنا تاياقتىڭ قالاي تيگەنىن اڭعارعان دا جوق. توبەسىنە شارت تيگەن تاياقتان قۇلاپ ءتۇسىپ، لەزدە جان تاپسىردى.
ءتورت يت تۇككە تۇسىنبەي تۇرعانداي ەدى، ەندى ەستەرى كىردى. ەكى كوموندور انا ەكى يتكە تاپ بەردى، ءبىر-بىرلەرىنىڭ القىمدارىنان الىپ، الىسا كەتتى. قان شاشىپ، ارسىلداپ، قىڭسىلاپ، جۇلىستى.
پۋلي جيرەن قويشىعا سەكىرىپ، اياعىنان تىستەدى. قويشى تاياعىمەن ۇردى، بىراق بىردەن ولتىرمەدى.
ءتورت كوموندوردى قاراڭعىدا تانۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءبىر-ءبىرىن تالاپ جەدى.
ەكى پەندە تىك تۇرىپ، تاياقتارىنا سۇيەنىپ، يتتەردىڭ ءىسىن بىتىرگەنىن كۇتىپ تۇردى. ءبارى ءبىتىپ، قان-جوسا بوپ، جارالارىن تالاپ جاندارىنا كەلگەندە، جيرەن قويشى:
− قازىڭدار!- دەپ بۇيىردى.
ەكى يت جەر قازۋعا كىرىستى. كور قازا باستادى. بىراق جۋىق ارادا بىتىرەتىن تۇرلەرى جوق.
ەكەۋى ەسەكتىڭ ارقاسىنداعى قىسقا ساپتى كۇرەكتى الىپ، يتتەرگە كومەكتەستى.
كور دايىن بولعاندا، تاپال قويشى بالانى شۇڭقىرعا تاستادى. ال جان تاپسىرعان قويشى بولسا − دەنەلى.
− قايىس بەلبەۋى مىنە، -دەپ موينىنا بايلاپ، سونىمەن سۇيرەدى.
اي قارا اسپاننىڭ قاق توسىنە قادالعاندا، قوناقجاي قوجايىن مەن ونىڭ ۇلى جانە ءۇش ءيتى جەرگە كومىلدى. انا ەكەۋى مولانىڭ ۇستىنە تەزەك قالاپ، وت جاعىپ، شوشقانىڭ مايىن شىجعىردى. دامدەپ كەشكى تاماقتارىن ءىشتى.
− بۇل شارۋا ءبىتتى،- دەدى جيرەن، − ەندى جىلجيىق.
وتارلارىن قوزعادى. ءۇش ءجۇز باس قوي دالادا كەلەدى،ەرىنە ارەڭ قوزعالادى، سوندا تۇنەسە دە بولاتىن ەدى. ۇشى-قيىرسىز دالادا نەگە كوشىپ ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن قويلار تۇسىنەر ەمەس، كوشۋ كەرەك بولعاسىن كوشەدى دە. سوڭدارىنان ءتورت ەسەك پەن جارالانعان ەكى كوموندور دا ەرىپ كەلەدى.
ەكى قويشى اسىقپاي-اق سوڭدارىنان ىلەسۋدە.
-2-
ارادا ون كۇن وتكەندە ءبىر بويشاڭ، قارا تورى ايەل دالا كەزىپ ءجۇردى.
ۇستىندە − كەنەپ كويلەك، اياعىندا مىقتاپ بايلانعان باۋلى شاركەي، باسىندا − كەنەپ ورامال.
ارقاسىندا دورباسى بار، ءجۇرىسى جىلدام، ءۇش كۇن جاياۋلاپ كەلەدى. اۋىل تىم الىستا قالدى، كۇيەۋى ءوز وتارىنا جايۋعا الىس تا بولسا وسى جايىلىم جەردىڭ ءوزىن ارەڭ العان.
كوز ۇشىندا قيسىق المۇرت اعاشى كورىنگەندە جۇرەگى ورەكپي باستادى، وتاعاسى مالىن سول ماڭدا جايۋشى ەدى.
Aل قازىر كۇيەۋى ەش جەردەن كورىنبەيدى.
كۇنشىلىك جەردە نە قونىس، نە اۋىل جوق. ءتىرى پەندە جوق، قۋ مەديەن دالا. ەگەر ادام ادەپكى ورنىندا بولماسا، ىزدەپ تابۋ قيىن. جانعان وشاقتىڭ ورنىن تاۋىپ، قاسىندا ءبىراز وتىردى.
بۇرىن كورگەن جەرلەرىن ارالادى. وتاردىڭ ءىزى دە كورىنبەيدى. جاڭا باسقان ءىز، نەمەسە ۇساق قويدىڭ قۇمالاعى دا جوق. بىرنەشە اپتا بۇرىنعى ەسكى ىزدەر كەۋىپ قالعان. جاڭبىر جاۋىپ، بوران سوعىپ، ىزدەر باياعىدا-اق شايىلىپ كەتكەن.
ايەل ۇڭىرەيگەن ۇرەيلى اسپاننىڭ استىندا جاتىپ قانشا ويلانعانمەن، وتاعاسىنىڭ قايدا كەتكەنىنە اقىلى جەتپەي-اق قويدى. ازداپ كوز شىرىمىن العان سوڭ، باسقا قويشىلاردى تابۋ ءۇشىن، كۇنشىعىسقا قاراي بەت الدى. مۇمكىن سولار كۇيەۋى تۋرالى بىردەڭە ايتار.
بۋداقتاعان كوڭىلدى ءتۇتىن شىققان جەرگە جەتتى-اۋ اقىرى.
وتتىڭ جانىنداعى وتاعاسى ەمەس ەكەنىن جانعان وتتان-اق اڭعاردى. ونىڭ وت جاعۋعا زاۋقى بولمايتىن، تاماقتى قۇرعاقتاي، سۋىقتاي جەي بەرەتىن. تاڭعى اسقا ەشقاشان وت جاقپايتىن، نان مەن شوشقا مايىن، سارىمساق جەيتىن. Tۇستىككە نەمەسە كەشكى اسقا قۇرعاق كەسپە نەمەسە كوجە پىسىرۋگە وت جاعاتىن، ونىڭ ءوزىن دە بالا ءۇشىن ازىرلەيتىن.
الپامساداي يتتەر ارسىلداپ بۇعان قاراي ۇمتىلدى، بىراق بۇل قورىقپادى. ءيتتىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن قويشىنىڭ قىزى، قويشىنىڭ جارى ەمەس پە؟! يتتەر ۇرگەنىمەن، تيىسپەدى.
− قايىرلى كۇن، جاقسى ادامدار، -دەدى ايەل وتقا جاقىنداپ.
الىپ جيرەن قويشى الدىنان شىقتى، قاسىندا تاعى ءۇش باقتاشى بار.
− مەنىڭ مىرزام وتارىمەن قايدا كەتتى ەكەن؟ كورگەن جوقسىزدار ما؟ مىرزام مالدى كۇنباتىسقا جايۋشى ەدى.
− ءۇش ءجۇز قويىن با؟
− ءۇش ءجۇز قوي … ءيا. ءدال سولاي. بودري قويشى. اتى سولاي ەدى.
− تىزە بۇگىڭىز، اپكە.
ايەل سوستيىپ تۇر، ەندى اسىعىس ايتاتىن ءسوزى بولماعان سوڭ، وتىردى. قويشىعا ۇقساپ، تىزەرلەي جايعاستى.
− مىرزاڭىز قايدا ەكەنىڭ بىلمەيمىن. كۇنباتىسقا كەتكەن.
− قايدا كەتكەنىن ايتپادى ما؟
− ونى ايتپادى. „دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە كەتتىم”،- دەدى.
− دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە؟
− وسى ماڭعا كەلىپ كەتكەنىنە ون ەكى الدە ون ءۇش كۇن بولدى عوي دەيمىن. „بۇل جاقتان الىسقا كەتۋىم كەرەك، سەبەبى شابارماندارمەن ءبىر داۋىم بار،”- دەگەن سياقتى بولدى.
− مەنىڭ مىرزامنىڭ با؟
− ءيا، سونىڭ.
− شابارماندارمەن؟
− زاڭمەن.
ەشقاشان ول تۋرالى ايتپاپ ەدى. ەكى اپتا بۇرىن كەلىپ قايتقاندا، بۇل تۋرالى ءتىس جارماعان.
− سوزگە جوق ادام ەدى.
− سوزگە جوق ادام بولسا، بولار، بىراق وسىنى ايتتى.
قازاندى ارالاستىرىپ تۇرعان شانىشقىسىن ايەلگە ۇسىندى:
− الىڭىز.
− الام عوي.
− الىڭىز، ءوز اسىڭىزدى ىشكەندەي بولىڭىز. سىزدەن ايامايمىن.
ايەل تەك باسىن شۇلعىدى. شانىشقىنى المادى، قازانعا سالمادى. ەت بالبىراپ پىسكەن، ءدامدى ەدى. بۇل ادامداردىڭ ءومىرى تاڭنان-اق تاماشا باستالعان.
قويلارعا كوز سالدى. قويى مەن قوزىسى ارالاس ەكەن. ءوز قويلارىن كورگەندەي قاراي بەردى، قاراي بەردى. ەگەر مىرزاسى كەتىپ قالسا، ەندى قويدى دا، قوزىنى دا كورمەيتىن بولادى.
− وسىندا كەلگەندە ەسىمدە قالعانى قايىس بەلبەۋى بار ەدى، جەزبەن كومكەرىلگەن، - دەدى جيرەن قويشى.
− ءيا، ونىڭىز راس. قايىس بەلبەۋىن جاقسى كورەتىن، بەلىنەن تاستامايتىن.
− سۇراپ ەدىم، بەرمەدى.
− جوق، ونى جالعاندا ەشكىمگە بەرمەس ەدى.
− ءبارىن بەرەم دەپ ۋادە بەردىم، ميزەمەي قويدى.
− مەنىڭ مىرزا جانىم …− دەپ قولىن قۋسىردى ايەل.
− سۇراعانىم سول ەدى، دەرەۋ كەتەم دەدى.
− مەن تۋرالى بىردەڭە دەمەدى مە؟
− جوق، سۇراپ ەدىم، جاۋاپ بەرمەدى.
− ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى ما؟
− بار ايتقانى: „كەلىپ كەتتى”. قاشان؟- دەپ ەدىم: ء„بىر اپتا شىعار”− دەدى. وسىنى ايتتى.
− ءبىر اپتا شىعار؟ سولاي دەدى مە؟
− سولاي دەدى.
− وندا ءبىر اپتا بۇرىن وسى جەردە بولعان بولدى عوي؟
− ءبىر اپتا بۇرىن عانا ما؟
ايەل انا جىگىتتەرگە اينالا قاراپ شىقتى، ولاردىڭ ەشنارسەدەن حابارسىزىن بايقادى.
− مىنالار كورمەسە، سول كەزدە وسى جەردە بولماعاندارى عوي.
سوندا بۇلار قايدا ەدى؟
− ارقايدا.
− جاڭا كەلگەن ادامدار ما؟
− جاڭا ادامدار ەمەس، تەك ول كەلگەندە بۇلار جانىمدا بولعان جوق.
− سوندا مىرزام نە ءۇشىن كەلىپتى؟
− جاي كەلدى. وتارىمەن ايالدادى. سامارقاۋ كورىندى. بىردەڭە جاسىرعانى انىق، ءۇن-ءتۇنسىز كۇيدە ءجۇردى.
− ءدال ءوزى،- دەدى ايەل.
ويلى كوزدەرىن الىسقا قاداپ تۇر، جۇرەگى ودان بەتەر شيىرشىق اتتى.
− ەشقانداي بەلگى قالدىرمادى ما؟
− بەلگى؟ نەگە؟ قولى سونداي اشىق ەمەس-ءتى.
− وندا ..
ايەل ورنىنان تۇرەگەلدى.
− قاسىندا بالا بولمادى ما؟
− بالا؟ ءبىر رەت ءبىر بالامەن قوي جايىپ جۇرگەنىن كورگەنمىن.
− ءيا.
− ەكى كوموندورى جانە ءبىر پۋلي ءيتى بار بولاتىن.
− ءدال ايتتىڭىز.
− كۇتىنىز، مۇمكىن كۇزگە دەيىن قايتىپ كەلەر. مۇمكىن ودان دا كەش ورالار … ۇيىڭىزگە قايتىڭىز. مۇندا قالسانىز دا بولادى. ءبارىمىز ادامبىز عوي. ءبىر كۇن وسىندا ايالداڭىز.
− دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە كەتتى دەدىڭىز بە؟
− ءيا، دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە.
− وندا مەن سوڭىنان دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە كەتتىم.
− تەك كۇنباتىسقا جۇرە بەرىڭىز.
− ءيا، سۇراي-سۇراي جەتەم عوي.
سولاي دەپ ايەل ورنىنان تۇرىپ، يىعىنداعى دورباسىن سىلكىپ، باسىن ءبىر شايقادى دا، كەتە باردى.
قويشىلار سوڭىنان ۇزاق قاراپ ۇردى. ءىشتى، جەدى. كۇبىشەدەن شاراپ سوراپتادى. سونان سوڭ ورىندارىنان تۇرىپ، قويلارىن قاراۋعا كەتتى.
ايەل بولسا جۇرە بەردى، جۇرە بەردى. شەكسىز دالاعا ءسىڭىپ كەتتى. كۇن ودان سايىن بيىككە كوتەرىلىپ، دالا كەزىپ بارا جاتقان، اق كەنەپ كيگەن قارا تورى ايەلدى باعىپ تۇردى. ال ول بولسا جۇرە بەردى. ۇيىنە دە قايتپادى، دالا ابدەن جۇتىپ قويعانشا كەزە بەردى. دۋنايعا دا جەتتى. قايىقتى ادام ونى دۋنايدان اسىردى. جولىن ارى قاراي جالعادى.
قويشىلار مال جاياتىن جايىلىم جەرلەردى ىزدەدى.
جاز بويى اياعىنان تاۋسىلدى، قار جاۋعانشا بار جەردى ارالاپ، بارلىق وتاردى كوردى، بارلىق قويشىمەن كەزدەسىپ: ء„ۇش ءجۇز قويى بار، سوزگە ساراڭ، كىشكەنتاي ءبىر قويشىنى كورمەدىڭدەر مە؟” - دەپ سۇراۋمەن بولدى.
قىسقا قاراي اۋىلىنا قايتتى. ەسىكتى قۋىسقا تىققان كىلتپەن اشىپ، ۇيىنە كىرىپ، قىستى ۇيىندە وتكىزدى. ول كەلگەنشە كورشىلەرى قاراپ قالعان تورايى دا ۇلكەيىپ، تاۋىقتارى، بالاپاندارى دا كوبەيىپ قالىپتى،
كوكتەم كەلە ۇيىندە وتىرا المادى. پۋلي ءيتتىڭ كىشكەنە كۇشىگى بار ەدى، سول دا كىشكەنە يت بوپ ءوسىپ قالعان. سوعان:
− ءجۇر، پۋلي، يەڭنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەلەيىك،- دەدى.
قايتا باياعى دالاعا باردى. ارقاسىنا كوتەرگەنىنشە جۇك الدى. جاياۋلاپ بىلتىرعى وتاعاسىن كوردى دەگەن جەرگە كەلدى.
تاعى دا سول ۇلكەن المۇرت اعاشىن ىزدەپ تاپتى. جازدى سوندا وتكىزەتىن كىسىدەي جايعاستى.
سول جەردە ەكى اپتا بولدى، بالكىم ءۇش اپتا، سانامادى. ءيتى − جانىندا. ازىعى تاۋسىلعاندا، جۇگىن جيناپ، ۇيگە قايتتى. قايتا جولازىق دايىنداپ، قايتا جولعا شىقتى. ول دالادا ەندى باسقا قويشى مال جايىپ جۇرگەن.
كۇندەردەن سوڭ كۇندەر، جاڭبىرلى كۇندەر ءوتىپ جاتتى. قالاي دا اينالشىقتاپ سول جەردەن كەتە المادى. تۇراعى − ءبىر تومپەشىك.
تامىز ايى بولعاندا پۋلي الدەنە تاۋىپ اكەلدى. باس كيىم.
− بۇل مەنىڭ مىرزامدىكى عوي، - دەدى ايەل − قايدان الدىڭ، پۋلي؟ يت باستاي جونەلدى.
يت كىشكەنە ۇيىلگەن قۇمدى قوپارۋعا كىرىستى. اشۋلى، ىرىلداپ قازىپ جاتىر، قازىپ جاتىر.
كەنەت ءبىر قول كورىندى.
ايەل قۇمدى تىرنالاي باستاعانى سول ەدى، مىرزاسى شىعا كەلدى. يىستەنىپ، ءبۇلىنىپ كەتكەن. موينىندا − جەزبەن كومكەرىلگەن قايىس بەلبەۋى.
ۇلىن دا تاپتى. بالا ەتپەتىنەن جاتىر، باسىندا ۇلكەن قالپاعى بار، كوتەرىپ ەدى باسىندا ۇلكەن جارىق بارىن بايقادى. اناسى كوز الدى قاراۋىتىپ كەتتى، بىراق كوزىنەن تامشى جاس تا شىعار ەمەس. ءبىر ۇرعاننان ءولىپ كەتكەن. جانى قينالماعان.
كۇنى بويى مولانىڭ جانىندا مەڭ-زەڭ بوپ وتىردى. كەشكە تاياۋ قۇم قازىپ، تومپەشىك جاساپ، كرەس اعاش تىكتى دە جولعا شىقتى. بەتالىسى – كۇنشىعىس.
Tاڭعا جۋىق وتارعا جولىقتى.
− بىلتىر وسى جەردە قوي جايعان جيرەن قويشى قايدا؟-دەپ سۇرادى.
− سەگەدتە.
− سولاي ما؟
− كوپ جامان ىسكە ۇرىنىپ، اق-قاراسىن تەكسەرۋگە سوت الىپ كەتتى.
ايەل تۇستەنبەي-اق سەگەدكە قاراي ءجۇردى.
ءۇش كۇن دەگەندە سەگەدكە جەتتى. بىردەن تىنىشتىق ساقشىلارىنا بارىپ، ءبارىن بايان قىلدى.
تىڭشىلار بارىپ، اربالى اتپەن جيرەندى ۇستاپ الىپ كەتتى.
مولانى ارشىپ، كورگەندەرىن قاعازعا ءتۇسىردى. قايىس بەلبەۋدى قويشىنىڭ موينىنان شەشىپ الىپ، سەگەدكە كەلدى.
-3-
تەرگەۋشى ۇستالعانداردان سۇراق الۋدى باستاعان.
قاراقشىلاردى بىرىنەن-سوڭ ءبىرىن تەرگەدى.
سوزدەن ءسوزدى سۋىرتپاقتاپ، اقىر-سوڭىندا جيرەننىڭ سانسىز ۇرلىعى مەن كىسى ولتىرگەنى دالەلدەندى. قىلمىستىڭ شەتى كورىنە باستادى:
− ساعان بودري قويشى تۋرالى ايتىپ تۇرمىن.
جيرەننىڭ بەتى شىمىرىكپەدى.
− بودري قويشى؟ ول ءالى ءتىرى مە ەدى؟
− ءتىرى مە ەدىڭ نە؟
− تىرىسىندە اتى بودري قويشى بولاتىن. ول قايدا كەتتى؟
− بىلمەيمىن، مىرزا.
− سەندەردىڭ قاستارىڭدا دالادا مال جايىپ جۇرگەن. ۇلىمەن.
− مۇمكىن.
− تانيتىن با ەدىڭىز؟
− دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە بارام دەگەن. دۋنايدىڭ ارعى بەتىنە كەتتى مە ەكەن، سونى ءبىلۋ كەرەك. كەتىپ بارا جاتقاندا ماعان كەلىپ كەتكەن. زاڭ ورىندارىمەن ءبىر داۋىم بار، كۇن باتاردا باتىسقا قاراي كەتتىم دەگەن.
− كۇن باتاردا ما، ەل ۇيقىعا كەتكەندە مە؟
− ەل تىنىشتالعاندا.
− مەن دە سولاي دەپ ويلايمىن. ونىڭ جانىن ماڭگىلىككە تىنىشتاندىرعان ءسىز بولارسىز؟
− مەن بە، مىرزا؟
− ءيا، ۇلى ەكەۋىن.
− جوق، ەشقاشان.
− قاراڭىز، ءسىزدىڭ شىندىعىڭىز باياعىدا اشىلىپ قويعان. تەك ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىز. سىزگە بودري قويشى نە ىستەدى؟
− ەشتەڭە مىرزام.
− ەشتەڭە ىستەمەدى مە؟
− ماعان تيتتەي قيانات جاساعان ەمەس.
− وندا چاردادا „بودري قويشى مالىن ءتيىستى جەرگە جايماي ءجۇر”،- دەپ نەگە ايتتىڭىز؟
جيرەن قويشىنىڭ قاسى جىبىر ەتتى.
− مەن ولاي دەپ ايتقان جوقپىن.
− ەستىگەندەر بار.
− ونى ادام بالاسى ەستىگەن جوق.
− Eستىگەندەر بار،ونى جاقسى بىلەسىز. كىمگە ايتتىڭىز؟
− ايتسام ايتقان شىعارمىن، بىراق جامان پيعىلىم جوق-تى.
− وندا قانداي پيعىلمەن ايتتىڭىز؟
− وعان ايتقان جوقپىن، ءار قويشىنىڭ وزىنە تيەسىلى جەرگە مال جايۋى كەرەك دەگەنىم ەدى.
− ءۇش ءجۇز قويى بار بولاتىن. سولارمەن قايدا كەتتى؟ جەردىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن جوق. شىندىق قوي؟
− شىندىق.
− ءوزى جوق بولسا دا، قويلارىنىڭ تابىلۋى كەرەك.
− ەركەك قوي ما ەدى، ساۋلىق قوي ما ەدى؟
− ەركەك قوي بولعان.
− بولعان، بولعان. وزىنىكى مە ەدى، قوجايىنىڭ مالى ما ەدى؟
− ول وزىنە عانا ءمالىم.
− سىزگە نە دەپ ەدى؟
− مەن ونىمەن تىلگە كەلگەن ەمەسپىن.
− وندا قايدان بىلەسىز؟
− ەل ايتتى. كوردىم. جايىپ جۇرگەن. تۇيىق ادام ەدى. ۇندەمەيتىن.
− ۇندەمەيتىن؟
− ءيا، ۇندەمەيتىن.
− سول ساتتە دە ۇندەمەدى مە؟
− قاشان؟
− سەندەر تاياقپەن باسىنا ۇرعاندا. ۇردىڭىز عوي، ۇلىن قوسا.
− ۇلى دا بار ما ەدى؟
− ءبىر ۇلى بولعان. ءسىز باسىنان ءبىر ۇرعاننان قالماي جان تاپسىرعان.
− ماعان بۇلاي سويلەمەڭىز. مەن ونىڭ وزىمەن دە، ۇلىمەن سويلەسكەن ەمەسپىن.
− سويلەمەسە، سويلەمەگەن شىعار. ۇندەمەيتىن بولسا.
− مەندە نەڭىز بار؟
− ءسىز جەڭىلدەڭىز. كىناڭىزدى بىرتىندەپ مويىنداپ جەڭىلدەي بەرىڭىز دەگەنىم عوي.
− قاتىسىم جوقتى مويىندامايمىن.
− ويلانىڭىز.
− ويلاناتىن نەسى بار؟
− جاندارىڭىزدا كۇرەك تە بار ما ەدى؟
− كۇرەك؟
− ءيا، ەسەككە ارتقان.
− ەسەككە؟
− ءىستى تازا بىتىرىپسىزدەر.
− مەن ەمەس، مىرزا.
− قويدى ايداپ اكەتتىڭىزدەر مە؟
− مەنىڭ ءوز قويىم بار، مارتەبەلى مىرزا، باسقانىڭ قويىنا سۇقتانبادىم.
− قويدىن سانى اجەپتاۋىر ەدى. ءۇش ءجۇز. بودري قويشى ادال ادام ەدى. ءوز ماڭداي تەرىمەن جيىپ-تەرگەن مالى بولاتىن.
− ونىسىن بىلمەيمىن. تانىمايمىن.
− قوي وتارىمەن ءالى سىزدە مە الدە ساتىپ جىبەرەدىڭىز بە؟
− ماعان مۇنداي ءسوز ايتپاڭىز.
− ءاي، ءسىز دە ... بالا ەمەسسىز عوي. ودان دا اۋىر كۇناعا باتىپ تۇرىپ، ءۇش ءجۇز قوي ءۇشىن داۋلاسپاي-اق قويىڭىز. قۇداي الدىنا تازا بارمايسىز با؟ بودري قويشى ءسىزدى بۇل مۇمكىندىكتەن ايىرماسىن دەگەنىم عوي.
− مەن سىزگە كومەكتەسە المايمىن.
− بوقمۇرىن بالاداي كوزىڭىزگە تۇكىرەيىن بە؟! كۇن باتقاندا باسىنان ۇرعانسىزدار، ءيتىن دە ءولتىرىپ، قۇمعا كومگەنسىزدەر.
جيرەن قويشى تىستەنىپ، باقىرايىپ كوزى الارىپ، تەرگەۋشىگە باجىرايا قارادى.
− بۇلاي دەمەۋىڭىز كەرەك ەدى، مىرزا.
− جوعالىڭىز، وڭباعانسىز. كوزىمە كورىنبەڭىز!
قويشى تەڭسەلىپ قالدى.
− جوعالىڭىز كوز الدىمنان. قويشىمىن دەيدى عوي. وڭباعان ەز. دارعا اسىلساڭىز دا، ازاپتان قۇتىلمايسىز.
− جاساماعان كۇنامدى موينىما المايمىن.
− كەت!
قويشى بۇرىلدى دا، اۋىر قاداممەن ەسىككە قاراي بەتتەدى. ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاي بەردى دە، كەرى شەگىندى.
تۇتقاعا قولى تيمەدى. قوزعالا الماي، مەلشيىپ، اۋزى كوپىرشي باستادى.
قولى تۇتقانىڭ ۇستىندە ءىلىنىپ قاتىپ قالدى.
سونان سوڭ قولىمەن باسىن ۇستاپ، كەرى بۇرىلدى.
− مارتەبەلى مىرزا … مويىندايمىن.
تەرگەۋشى ەشتەڭە دەمەستەن، كوزى شوقتاي جانىپ قارادى دا قالدى.
− بودري قويشىنى ءۇش ءجۇز قويى مەن ەكى ەسەگى ءۇشىن ءبىز ولتىردىك.
ءسويتتى دە باسىن تومەن سالبىراتتى.
تەرگەۋشى تىنداپ بولدى دا، قوڭىراۋىن قاقتى.
ەكى ساقشى كىرىپ كەلدى.
− اكەتىڭدەر. جيىرما بەس رەت دۇرە سوعىندار!
قويشى باسىن تومەن سالىپ، تالتىرەكتەپ ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ:
− كوپ راقمەت، - دەي بەردى.
تەرگەۋشى سوڭىنان قاراپ تۇرىپ:
− جابايىلار!-دەدى ىزعارلى داۋىسپەن.
(1931)
ماجار تىلىنەن اۋدارعان راۋشانگۇل زاقانقىزى مۇقىشەۆا
[1] كوموندور ماجارلاردىڭ ءتول يت تۇقىمى. بۇل ءيتتى ون ءۇشىنشى عاسىردا ماجار جەرىنە مونعول شاپقىنشىلىعىنان قاشىپ كەلىپ قونىستانعان قىپشاقتار مaجار تىلىندە (كۋندار، قۇماندار) اكەلگەن ەكەن.
Abai.kz
