وتكەندە سوپىلىق تۋرالى، تاريقات تۋرالى جاريالانعان ماقالانىڭ مازمۇنىنا كەيبىر وقىرماندار تەرەڭ بويلاپ كىرە الماعان سياقتى. سول ماسەلەگە قايتادان قىسقاشا توقتالىپ، تۇسىندىرمەسەك، كەيبىر وقىرماندار كوڭىلىندە كۇدىك ۇيالاعان سياقتى. ونى ءبىز ءا.ءابدىمومىنوۆتىڭ بىزگە قارسى جازعان ماقالاسىنان كورىپ وتىرمىز. الدىمەن سوپىلىق تۋرالى ماقالادا جازىلعاندى قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى. سوپىلىق جولعا ءتۇسۋ دەگەنىمىز، مۇحاممەت پايعامباردىڭ (س.ا.س.) رۋحاني الەمىنە ءوتۋ، پايعامبار (س.ا.س.) رۋحىمەن ساباقتاستىقتا بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

باسقاشا ايتقاندا، مىنا فيزيكالىق الەممەن شەكتەلمەي، وسى الەممەن پارالەل مەتفيزيكالىق الەممەن، رۋحتار الەمىمەن بايلانىسقا ءتۇسۋ، سول الەمنىڭ سىرلارىن مەڭگەرۋ. بۇل سوپىلىق جولدىڭ ورتاق زاڭدىلىعى. ال، تاريقات بولسا، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ يسلامنىڭ نەگىزگى بەس پارىزىن قابىل ەتىپ، قالعان ءدىني جول-جورالعىنى رۋحاني تانىم نەگىزىندە قالىپتاستىرا وتىرىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى تولىعىمەن ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە قاراي قالىپتاسقان سالت-داستۇرىنە بەرۋ دەپ ايتسا بولادى. باسقاشا ايتقاندا، اراب قوعامىندا قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردى، سول نەگىزدە قالىپتاسقان شاريعاتتى قابىلداماي-اق، ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني، تابيعي بولمىسىنا ىلايىق قالىپتاسقان قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولىن ساقتاپ قالۋ بولاتىن. بۇل ماسەلەلەردى كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي بابامىز قالاي شەشكەنىن ايتىپ وتتىك. سول كىسىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن جوعالتپاي ساقتاپ قالا الدى. وسى قوجا احمەت ياساۋي جولىن ۇلگى ەتكەن بارلىق مۇسىلمان حالىقتارى وزدەرىنىڭ رۋحاني-مادەني، تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن تولىق قامتاماسىز ەتەتىن سوپىلىق تاريقاتتاردى قالىپتاستىردى. مىسالى، پارسى ناجدم اد-دين كۋبرا – كۋبراۆيا تاريقاتىن، ءۇندى مادەنيەتىنە ىلايىقتى جولدى سۋحراۆاردي، اراب مادەنيەتىنە ىلايىقتى تاريقاتتى ابد ال-قادىر جيلاني قالىپتاستىردى. وسى سياقتى قانشاما تاريقاتتاردىڭ قالىپتاسۋى يسلام الەمىندەگى توقىراۋدى توقتاتىپ، يسلامنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتكەن بولاتىن. الايدا، بۇل سەرپىلىس ۇزاققا بارمادى. XIVعاسىردا تاريح ساحناسىنا شىعىپ، XV عاسىردان باستاپ، ساياسي كۇرەستى باستاعان ناقشبانديا تاريقاتى يسلام الەمىندەگى ىلگەرىلەۋشىلىكتىڭ جولىن كەستى. ويتكەنى، بۇل تاريقات اراب داستۇرشىلىگىنە نەگىزدەلگەن بولاتىن. سول سەبەپتى، بۇل تاريقات  «احل ال-سۋننا ۋا-ل-جام‘ا تاريقاتى» دەپ اتالدى. بۇل تاريقات اراب ءداستۇرىن تولىق قابىلداۋدى، «پايعامبار سۇننەتى» - دەپ، نەمەرە تۋىستاردىڭ  ءوزارا ۇيلەنۋىن تالاپ ەتتى. بۇل جول تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋىنە ىقپال ەتىپ، مەملەكەتتەرىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. وكىنىشكە وراي، مۇنىڭ بارىنە توقتالىپ، تالداۋ جاساي المايمىز. ەگەر توقتالاتىن بولساق، وندا ماتەريالدار ءبىر كىتاپقا جۇك بولار ەدى. ەندىگى كەزەكتە وسى ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى تۋرالى جازىلعان ماقالانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى

XIV عاسىر ورتاسىندا تاريح ساحناسىنا شىققان سوپىلىق تاريقات – ناقشبانديانىڭ العاشقى پايدا بولعان كەزەڭىندە بۇل تاريقاتتىڭ ودان كەيىنگى عاسىرلاردا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ  ساياسي ءومىرى مەن ەتنيكالىق كەلبەتىنە ىقپال ەتەتىن قۋاتتى ءدىني اعىمعا اينالادى دەپ ەشكىم  ويلاماعان بولاتىن.

بۇل سوپىلىق جولدىڭ اتى XIV عاسىردا ءومىر سۇرگەن سوپى باحا’ اد-دين ناقشباند اتىمەن بايلانىستى بولعانىمەن، ول ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولىپ ەسەپتەلىنبەيدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالعان، رۋحاني باعىت-باعدارىن ايقىنداعان تۇلعا رەتىندە، XI-XII عع. ءومىر سۇرگەن ءجۇسىپ حاماداني اتى اتالادى. وسى ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ شاكىرتى ابد ال-حالىق عىجدۋاني ناقشبانديا تاريقاتىنا ءىزاشار بولعان حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالادى. ال، باحا’ اد-دين ناقشباند ءوزى وسى  حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ وكىلى ەدى. ول وسى تاريقاتتىڭ قىزمەتىن جانداندىرۋشى - باستى تۇلعا. سول سەبەپتى،  حودجاگانيا تاريقاتى باحا’ اد-دين ناقشباندتان سوڭ حودجاگانيا-ناقشبانديا دەپ اتالا باستادى.

باحا’ اد-دين ناقشباند بۇحارا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كاسر-ي حيندۋۆان اتتى قىستاقتا، تاجىك وتباسىندا 1318 جىلى دۇنيەگە كەلدى. 1389 جىلى ءوزى دۇنيەگە كەلگەن قىستاعىندا قايتىس بولدى. ونىڭ ناقشباند اتانۋ سەبەبى، اكەسى دە، ءوزى دە توقىماشى، ءارى ۇستا-ورنەكشى كاسىبىمەن اينالىستى. سول ءۇشىن ونىڭ اتىنا «ناقشباند» - دەگەن قوسىمشا قوسىلدى [1, س. 79].

حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتى تۋرالى كەڭىرەك ءسوز قوزعاماس بۇرىن، بۇل تاريقاتتى تاريح ساحناسىنا شىعۋعا يتەرمەلەگەن قانداي كۇش؟ سەبەبى نەدە؟ – دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەسە، حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ XV-XVIII عع. اراسىنداعى بەلسەندى ارەكەتى مەن ونىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا تيگىزگەن كەرى ىقپالىن تۇسىنە المايمىز.

ماۋارانناحر جەرى XIII عاسىر باسىندا موڭعول-تاتار بيلىگىنىڭ قولاستىنا ءتۇسىپ 200 جىلدان اسا ۋاقىت تۇركى-موڭعول بيلىگىن مويىندادى. سولاردىڭ ەركىمەن ءجۇردى. بۇرىنعى XIII عاسىرعا  دەيىن قولدانىستا بولعان، وتىرىقشى حالىق  پەن قولونەرشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن شاريعات ۇكىمدەرى قولدانىستان شىعىپ، قوعامدىق قاتىناستار موڭعول بيلەۋشىلەرىنىڭ زاڭىمەن رەتتەلە باستادى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە، موڭعولدىق بيلەۋشىلەر يسلام  ءدىنىن قابىلداعان كەزدە قوعامدىق قاتىناستار ءار ءتۇرلى تاريقاتتار ەنگىزگەن ادەت-عۇرىپتارمەن رەتتەلدى. ول كەزەڭدە ماۋارانناحر جەرىندە يشيقيا، كۋبراۆيا، ياساۋيا تاريقاتتارى بەلسەندى ارەكەت ەتتى. بۇل تاريقات وكىلدەرى تۇركى-موڭعولدىق بيلەۋشىلەرمەن ەتەنە ارالاسىپ، سولارمەن بىرگە تىزە قوسىپ، ماۋاراناحردىڭ ساياسي جانە رۋحاني ومىرىنە بەلسەنە ارالاستى. بۇل جاعاداي وسى ولكەنى مەكەندەيتىن پارسى تىلدەس سوعدى-تاجىك حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني تالابىنا كوپ جاعدايدا قايشى كەلىپ جاتتى. وسىنداي جاعدايدا سوعدى-تاجىك حالقىنىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ وزەگى دە، تىرەگى دە وسى حودجاگانيا تاريقاتى بولدى.

حودجاگانيا تاريقاتى وكىلدەرى اراسىندا تۇركى-موڭعول بيلىگىن تولىق مويىنداپ، سولارمەن ەتەنە ارالاسىپ جۇرگەن سوپىلىق تاريقاتتارعا قارسى ىشتەي نارازىلىق پايدا بولعان ەدى. وعان حودجاگانيا تاريقاتى وكىلدەرى تاراپىنان جازىلعان جازبا دەرەكتەر دالەل بولا الادى. ونداي شىعارمالاردا حودجاگانيا وكىلدەرى تاراپىنان سول كەزەڭدەگى ماۋارانناحرداعى سوپىلىق تاريقاتتار مەن ولاردىڭ  ءداستۇرلى ەرەكشەلىكتەرى اياۋسىز سىنعا الىنعانىن كورۋگە بولادى.

سوپىلاردىڭ باسقا ءبىر سوپىلاردى نەمەسە ءبىر توپتىڭ وزىنە  باسەكەلەس ەكىنشى ءبىر توپتى سىناۋى جاڭالىق ەمەس. ول ءۇردىس سول سوپىلىق پايدا بولعان كەزدەن بار. ءبىر توپتىڭ قولدانىپ جۇرگەن ءداستۇرى، سالىپ جۇرگەن زىكىرى ەكىنىشى ءبىر توپقا ۇناماۋى مۇمكىن. سونداي-اق، سىرتى سوپى بولعانىمەن ءىشى اتىنا لايىق بولماعان سوپىلار دا سىن ساداعىنا الىنعان. مىسالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوزى  جالعان سوپىلاردى قاتتى سىنعا العان. بىراق، بۇل سوپىلاردىڭ، سوپىلىق توپتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى سىناۋى ونشالىقتى ورەسكەل نارسە بولىپ كورىنبەيدى. ادەتتەگى ماسەلە ەسەبىندە قاراستىرىلعان.

ال، حودجاگانيا وكىلدەرىنىڭ ماۋارانناحردا XIII-XIV عع. ءومىر سۇرگەن وزگە سوپىلىق تاريقاتتاردى سىناۋى – سوپىلىق تاريقاتتار اراسىنداعى  كەلىسپەۋشىلىكتەن تۋعان سىناۋ ەمەس، ءوز قارسىلاسىن بۇكىل بولمىسىمەن قۇرتۋعا باعىتتالعان سىناۋ بولعانىن كورۋگە بولادى. امەريكاندىق عالىم د. دەۆيس حودجاگانيا-ناقشبانديا وكىلدەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن XII عاسىرداعى يبن تايميانىڭ سوپىلارعا قارسى شىققان ارەكەتىمەن سالىستىرادى [2, س. 246]. ويتكەنى، يبن تايميا سوپىلىقتاعى قانداي داستۇرلەرگە قارسى شىقسا، ناقشبانديلەر دە سول داستۇرلەرگە قارسى شىققانىن كورەمىز. يبن تايميا كەزىندە سوپىلىقتاعى حاناكا، راقس، ساما’ سياقتى داستۇرلەرگە قارسى شىققان ەدى. حودجاگانيا-ناقشبانديا وكىلدەرى دە سول داستۇرلەرگە قارسى شىقتى. دەمەك، بۇدان حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى مەن ول تاريقات وكىلدەرىنىڭ سول كەزەڭدە ماۋارانناحر جەرىندە ءداستۇرلى دەپ تانىلعان ياساۋيا، كۋبراۆيا تاريقاتتارىنا قارسى ارەكەتتەرى باحا’اد-دين ناقشباند اتىمەن عانا بايلانىستى ەمەس ەكەندىگىن، بۇل ودان بۇرىنعى حودجاگانيا وكىلدەرىنىڭ ۇزاق جىلدار بويىنا ۇزدىكسىز جۇرگىزگەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسى  ەكەندىگىن كورۋگە بولادى (ارينە، بۇل جەردە حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ بەلسەندى ارەكەتكە كوشۋىنە باحا’ اد-دين ناقشباندتىڭ شەشۋشى رول اتقارعانىن، تاريقاتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قاجەتتى دەڭگەيگە جەتكىزگەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى). بۇعان مىسال رەتىندە د.ديۋيس ارنايى توقتالىپ، تالداعان «ماناقيب حودجا ‘الي ‘ازيزان راميتاني» اتتى قولجازباداعى دەرەكتەردى كەلتىرۋگە بولادى. بۇل جازبا دەرەكتە  حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ نەگىزگى باعىتى مەن ماۋارانناحرداعى وزگە تاريقاتتارعا قارسى كۇرەسى قالاي جۇرگىزىلۋى ءتيىس، نەگىزگى سوققى قايسى داستۇرلەرگە باعىتتالادى، سونىڭ ءبارى وسى شىعارمادا تۇجىرىمدالعان. ەندى سول نىساناعا الىنعان داستۇرلەر تۋرالى اۆتور نە دەيدى، سوعان توقتالايىق.

حودجا ‘الي ‘ازيزان راميتاني شىعارماسىندا ابد ال-حاليكيان شايحتارى (ابد ال-حالىق جولىن قۋشى شايحتار) سوپىلىق مەكتەپتەردە قالىپتاسقان مۋرشيد پەن مۋريد اراسىنداعى اراقاتىناستى وزگەرتكەنى ايتىلادى. ولار مۋرشيد پەن مۋريد اراسىنداعى اراقاتىناس تۋرالى بىلاي دەيدى: ء«بىز ءوز حاناكامىزدا مۋريدتەر تۋرالى ايتپايمىز. ءبىزدىڭ حاناكادا اداملار اراسىندا كەلىسىم جاسالىنادى». مۇنداعى ويدىڭ نەگىزگى ءمانى – مۋرشيد پەن مۋريد اراسىنداعى قاتىناستىڭ وزگەرۋى (يرادات); بۇرىنعى سوپىلىق تاريقاتتاردا قالىپتاسقان ءتارتىپ بويىنشا شاكىرتتىڭ ۇستازعا تولىق باعىنۋى بولسا، ناقشبانديلەردە ول ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى (بايات) كەلىسىممەن الماستى. شاكىرتكە ۇستازدى تاڭداۋ ەركى بەرىلدى [2, سس. 261-262].

‘الي ‘ازيزان ءراميتانيدىڭ شىعارماسىندا سوپىلىق جولدىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى، سوپىلىق تاربيەنىڭ وزەگى - حاناكا تۋرالى قالىپتاسقان پىكىردى وزگەرتۋ بولعاندىعى اشىق جازىلعان. ول حاناكا تۋرالى بىلاي دەيدى: ء«بىز ءۇشىن حاناكانىڭ ەشقانداي ماڭىزى جوق، ءبىز ءۇشىن كۇيىپ-جانۋ ماڭىزدىراق». اۆتور ءوزىنىڭ بۇل ايتقانىن بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى. «ەگەردە ادام جۇرەگى اللاعا جەتۋ ءۇشىن ارەكەت ەتپەسە، وعان دەگەن ماحاببات جانباسا، ون حاناكا بولسا دا ەشقانداي پايدا بەرمەيدى. حاناكا ۇستاپ،  شاكىرت جيىپ، تاربيەلەپ وتىرعان شايحتار – جالعان شايحتار. ولار حاناكانى مال جيۋ ءۇشىن ۇستاپ وتىر. شاكىرت تاربيەسى سىرت كوز ءۇشىن جاسالىنعان ارەكەت» [2, سس. 264-265]. ال،  حاناكا، شىندىعىندا، سوپىلاردىڭ بىرگە تۇرىپ، سوپىلىق داستۇرلەردى ورىندايتىن، شاكىرتتەردى تاربيەلەيتىن، ءۇيسىز سوپىلارعا پانا بولاتىن ورتالىقتارى ەدى [3, س. 272]. بۇل ورتالىقتار، سونىمەن بىرگە، بەلگىلى ءبىر سوپىلىق تاريقاتتىڭ تارالعان ايماعىنداعى حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن، سولار ءۇشىن رۋحاني جەتەكشىلەر دايىندايتىن ءىرى ءبىلىم وردالارى بولدى. مىسالى، ياساۋيا تاريقاتى تاراعان ايماقتار حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، ناتيجەسىندە قازاق حالقىن تاريح ساحناسىنا شىعارعان وسى حاناكالار بولاتىن.

ابد ال-حالىق عىجدۋاني جولىنداعى شايحتاردىڭ تاعى ءبىر قارسى شىققان ءداستۇرىنىڭ ءبىرى – سوپىلىق جولىنداعى ادامنىڭ بەلگىسى بولعان سىرت كيىم - حيرقاعا قاتىستى بولدى. ولار حيرقا تۋرالى بىلاي دەيدى: ء«بىز ءۇشىن سوپىلىق جولدىڭ بەلگىسى - حيرقا ەمەس، كاسىپ ماڭىزدى». اۆتور بۇل جەردە مۇسىلمان ادامنىڭ ىشكەن اسى مەن كيگەن كيىمى ءار كەزدە ادال، ادال جولمەن تابىلعان بولۋى ءتيىس، - دەيدى. بىراق، نەلىكتەن حيرقادان باس تارتۋ كەرەكتىگىن ايتپايدى. حودجاگانيا شايحتارى حيرقانىڭ ورنىنا حيرفانى – كاسىپتى ۇسىنادى. كاسىپ ۇيرەنىپ، ونى جەتە مەڭگەرۋ ارقىلى عانا ادال تاماق تاۋىپ جەۋگە بولادى دەگەندى ايتادى [2, س. 266].

حيرقا – سوپىلىقتىڭ سىرتقى بەلگىسى بولعانى راس. الايدا، حيرقا سوپى بەلگىلى دارەجەگە جەتكەندە، ادال مەن ارامدى اجىراتا ءبىلىپ، يمانى كامىل بولعاندا عانا بەرىلەتىن كيىم ەكەنىن،  ونداي دارەجەگە تەك اللا جولىنا شەكسىز بەرىلگەن ادام عانا جەتەتىنىن حودجاگانيا شايحتارى ەسكەرمەيدى. سونىمەن بىرگە، ولار حيرقا ەمەس، حيرفانى (كاسىپتى) العان ادامنىڭ حيرقانى العان اداممەن رۋحاني دارەجەسى تەڭ بولمايتىنىنا دا كوڭىل اۋدارمايدى. ارينە، بۇل جەردە كاسىپتى يگەرگەن ادامنىڭ ومىرگە يكەمى كوبىرەك بولاتىنىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى. بۇدان حودجاگانيا شايحتارىنىڭ حالىقتى رۋحانيلىقتان ماتەريالدىق دۇنيەگە قاراي باعىتتاعانىن، ماتەريالدىق دۇنيەنى رۋحاني دۇنيەدەن جوعارى قويعانىن كورۋگە بولادى.

حودجاگانيا شايحتارى سونىمەن بىرگە، سوپىلىق ءىلىمنىڭ اكەدەن بالاعا بەرىلۋىن دە جوققا شىعاردى. ولار ۇزاق عاسىرلار بويىنا قالىپتاسىپ، حالىققا رۋحاني جەتەكشى بولىپ كەلە جاتقان اۋلەت وكىلدەرىنىڭ ارەكەتىن زاڭسىز دەپ تانىدى. ساييدتەر مەن قوجا اۋلەتتەرى قولىنداعى ماڭىزدى قۇجات ەسەبىندە تانىلىپ جۇرگەن شەجىرەلەر ماڭىزى  جوق نارسە رەتىندە قاراستىرىلدى. ولار شەجىرە تۋرالى بىلاي دەيدى: ء«بىز ءۇشىن شەجىرەنىڭ ەشقانداي ماڭىزى جوق. ءبىز ءۇشىن ونىڭ ءدانى ماڭىزدى». ولار سوپى دەپ قولىندا شەجىرەسى بار ادامدى ەمەس، شاريعات جولىن مەڭگەرىپ، تاريقات جولىنا قادام باسقان، اقيقات نۇرىمەن نۇرلانعان ادامدى سوپى دەپ تانيتىنىن ايتادى [2, س. 269].

حودجاگانيا شايحتارىنىڭ بۇل تۇجىرىمى بۇرىننان قالىپتاسقان ياساۋيا شايحتارى مەن وزگە تاريقات وكىلدەرى قولىنداعى رۋحاني بيلىكتىڭ زاڭدىلىعىنا كۇمان كەلتىرۋ بولاتىن. اسىرەسە، ولاردىڭ بۇل تۇجىرىمى بۇرىننان قالىپتاسقان ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ءارتۇرلى تارماعىن قۇرايتىن، شەجىرەلەرى ارقىلى وزدەرىن پايعامبار اۋلەتىمەن بايلانىستىرۋشى قوجالار اۋلەتتەرىنە تىكەلەي قارسى باعىتتالعان ەدى. ال پايعامبار اۋلەتىن سىيلاۋ، قۇرمەت كورسەتۋ ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندەگى باستى قاعيدانىڭ ءبىرى بولاتىن. سەبەبى، مەملەكەتتەگى بۇكىل يدەولوگيالىق جۇمىس سولاردىڭ قولىندا بولدى. مىسالى، ءامىر تەمىردىڭ رۋحاني ۇستازى-ءپىرى ساييد باراكا،  ءامىر-تەمىرگە «سەن ءار كەزدە پايعامبار اۋلەتىنە ەرەكشە قۇرمەت كورسەت، ولاردى ۇلىقتا. سەن ولارعا جۇمساعان قاراجاتىڭدى دالاعا شاشۋ دەپ ەسەپتەمە. اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن بەرىلگەن قاراجات ءار كەزدە جاقسىلىق اكەلەدى»، - دەيدى. ءپىرىنىڭ وسى كەڭەسىن ەسىنە جاقسى ۇستاعان ءامىر-تەمىر ساييدتەر اۋلەتىن قوعامدىق باسپالداقتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنا قويادى [4, س. 118-119]. بۇل جەردە ءامىر-تەمىردىڭ ساييد  اۋلەتتەرىنە سىي-قۇرمەت كورسەتكەندەگى  ماقساتى – ەل ىشىندەگى رۋحاني تۇتاستىقتى  ساقتاۋ بولاتىن. ويتكەنى، ساييدتەر اۋلەتى قاتارىنان مەملەكەت قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ رۋحاني باسشىلارى  شىقتى.

حودجاگانيا-ناقشبانديا شايحتارىنىڭ قارسى شىققان تاعى ءبىر ماسەلەسى جوعارىدا ايتىلعان رۋحاني ءىلىمنىڭ ميراسقورلىق ارقىلى بەرىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى – تاريقات قۇرامىنا حالىقتىڭ  قاۋىممەن كىرۋى بولدى. بۇل نەگىزىنەن ياساۋيا تاريقاتىنا بايلانىستى ەدى.  ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تارماقتارى مەن تۇركىلەردىڭ جۇزدەرى، رۋ، تايپالارى ءوز ارا تىعىز بايلانىستى بولۋى، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تارماقتارىن قۇرايتىن قوجا اۋلەتتەرىنىڭ تۇركى  رۋ، تايپالىق جۇيەلەرىنە ءپىر بولۋى – تۇركى مەملەكەتىنىڭ  رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى بولدى. حودجاگانيا  شايحتارىنىڭ بۇل جۇيەگە قارسى بولۋى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىرگە تاسىن كۇيرەتۋگە باعىتتالعان ارەكەت ەدى.

حودجاگانيا شايحتارىنىڭ بۇلاي بۇرىننان قالىپتاسقان سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى مەن  داستۇرلەرىن جوققا شىعارۋى، ولاردىڭ تەك سوپىلىققا ەمەس، يسلام ءدىنىنىڭ سول سوپىلىق اعىمدار تارالعان ايماقتاعى ءومىر سۇرگەن فورماسىنا، جالپى بولمىسىنا قارسى شىعۋ بولاتىن. حودجاگانيا شايحتارىنىڭ وسى كەزەڭدە جاساعان جۇمىستارى ودان كەيىنگى عاسىرلارداعى وزگە سوپىلىق تاريقاتتارعا قارسى كۇرەسىنىڭ نەگىزى باعىتتارىن ايقىنداپ بەردى.  بىراق ءالى حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ بەلسەندى ارەكەتكە  كوشەتىن كەزى كەلگەن جوق بولاتىن. باحا’ اد-دين ناقشباندتىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى حودجاگانديا شايحتارى دايىنداعان ءدىني-يدەولوگيالىق دوكترينانىڭ  ىسكە قوسىلۋىنىڭ سوڭعى كەزەڭى بولدى. باحا’ اد-دين ناقشباند ەكى عاسىر بويىنا حودجاگانيا شايحتارى جاساعان جولىن ىسكە اسىراتىن تاريقاتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى مەن داستۇرلىك ەرەكشەلىكىن قالىپتاستىردى. ول ءۇشىن ول كوپتەگەن ۇستازداردىڭ الدىن كورىپ، ولاردان ساباق الدى. ونىڭ العاشقى ۇستازى حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ  وكىلى بابا ساماسي ەدى. ول ءوزىنىڭ قايتىس بولار شاعىندا ءوزىنىڭ حاليفاسى ءامىر قۇلالعا (137 ج، ق، ب.) باحا’ اد-ءديندى شاكىرت ەتىپ الۋدى، حودجاگانيا دارۋىشتەرىنىڭ قاتارىنا قوسۋدى تاپسىرادى. ودان كەيىن جەتى جىل ‘اريف ديگتاراني اتتى شايحتىڭ قولاستىندا قىزمەتتە بولادى.  ودان كەيىن باحا’ اد-دين ءوز ءىلىمىن  ياساۋيا شايحتارى  قۋسام شايح پەن حاليل اتانىڭ قولىندا بولىپ، ءبىلىم الادى.  حاليل اتا ولگەن سوڭ ول ءوزىنىڭ قاۋىمىن قالىپتاستىرا باستادى. ول ءوزىنىڭ توبىندا  حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ باعىتى مەن كوزقاراسىن تولىق قابىلدادى دا، قۇرىلىمدىق جۇيەسىن ياساۋيا تاريقاتىنداعى جۇيەمەن  ۇشتاستىرا  قالىپتاستىردى [1, س. 79].

بىراق، ول ءوزىنىڭ توبىندا (ياساۋيا تاريقاتىمەن) وزگە تاريقاتتارمەن باسەكەگە تۇسەتىن ويى بارلىعىن جاسىرعان جوق  جانە حودجاگانيا شايحتارىنىڭ  ۇزاق جىلدار بويىنا جاساعان ءدىني-يدەولوگيالىق  باعىتىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستى.

جالپى سوپىلىق  تاريحىمەن اينالىسۋشى ماماندار ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ياساۋيا تاريقاتىنان  ەرەكشەلىگى تىلدىك پرينتسيپكە نەگىزدەلەتىنىن، ياساۋيا تاريقاتىندا تۇركىلەر، ناقشبانديا تاريقاتىندا پارسى تىلىندە سويلەيتىن حالىق بولعاندىعىن العا تارتادى [5, س. 250]. ءبىز كەزىندە ياساۋيا تاريقاتى مەن ناقشبانديا تاريقاتى اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەر نەگىزىندە ەكى بولەك ءومىر سالتى مەن ەكى بولەك رۋحاني-مادەني ورتالاردا دۇنيەگە كەلۋىمەن بايلانىستىرىپ ەدىك [6, ب. 30-33]. ءبىزدىڭ ول ويىمىز فيلوسوف د.كەنجەتاي تاراپىنان سىنعا الىنىپ، قاتە كوزقاراس رەتىندە كورسەتىلگەن بولاتىن [7, 287 ب.]. ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن مىسالدار، حودجاگان-ناقشبانديا  تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ سوپىلىق تاريقاتتارعا قارسى باعىتتالعان دوكتريناسىنىڭ نەگىزىندە ءومىر سالتى دا، رۋحاني-مادەني  قاينارلار دا تولىعىمەن قامتىلعانىن كورسەتتىك. دەمەك، بۇل ءبىز ايتقان تۇجىرىمنىڭ تاريحي شىندىقتان ونشالىقتى ۇزاق كەتپەگەنىن كورسەتەدى.

الايدا، د. دەۋيس ياساۋيا تاريقاتى مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى اراسىنداعى اراقاتىناستى بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ەگەردە ءبىز، ورتالىق ازياداعى بەلگىلى يسلام مەن سۋفيزم تاريحىنا سۇيەنىپ، ونداعى ياساۋيا مەن ناقشبانديا اراسىنداعى اراقاتىناستى تالدار بولساق، وندا مىنانى بايقايمىز; ەكى سوپىلىق جولدىڭ ءبىر رۋحاني تامىرى مەن شىعۋ تەگى ءبىر ەكەنىن كورەمىز; ياساۋيا  العاشقى كەزدە كوشپەلى جانە تۇركى تايپالارى اراسىندا تارالدى، ال ناقشبانديا يراندىق، قالالىق، وتىرىقشى حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىردى; سولاي بولعاندىقتان ياساۋيا مەن ناقشبانديانى ءبىر-بىرىنە قارسى، باسەكەلەس ەمەس، كەرىسىنشە، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن، ارىپتەس، تۋىسقان تاريقاتتار دەپ قاراستىرعان ابزال. ويتكەنى، ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالعان باحا’ اد-دين ناقشباند ءوزى رۋحاني ۇستاز رەتىندە، كوپ جاعدايدا ياساۋيا شايحتارىنىڭ ىقپالىمەن قالىپتاستى» [8, سس.  218-219 ].

بۇل جەردە د. دەۋيس پىكىرىنىڭ د.كەنجەتاي پىكىرىمەن استارلاس ەكەندىگىن كورەمىز. جالپى سوپىلىقتىڭ تۇپكى ماقساتتارىنا كەلگەندە، ەكى تاريقات اراسىندا ۇقساستىقتار بارلىعىنا ەشكىم داۋلاسپايدى. بىراق، سوعان قاراماستان ەكى تاريقات اراسىنداعى قايشىلىق وتە تەرەڭ، ءارى ىمىراسىز ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ويتكەنى، بۇل تاريقاتتاردىڭ ەكەۋى دە ءوز باستاۋىن قۇران اياتتارى مەن  پايعامبار حاديستەرىنەن الاتىن سوپىلىق ىلىمگە نەگىزدەگەنىمەن، ەكى تاريقات تابيعاتى بولەك ەكى حالىقتىڭ، ەكى مادەنيەتتىڭ، اتاپ ايتقاندا – تۇركى مەن سوعدى-يران حالىقتارىنىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ءار تاريقات وزدەرىن تاريح ساحناسىنا شىعارعان رۋحاني-مادەني ورتانىڭ ىقپالىن بويىنا جيدى. ولار سول تاريقاتتاردى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن داستۇرلىك ەرەكشەلىكتەردى قالىپتاستىردى. ەكى تاريقات اراسىنداعى كۇرەستىڭ قانشالىقتى شيەلەنىستى بولعانىن، ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا  شىققاننان كەيىنگى تاريحي وقيعالارعا تالداۋ جاساعاندا كوزىمىز جەتەتىن بولادى.

ەكى تاريقات اراسىندا ىمىراسىز كۇرەس جۇرگەنىن د. دەۋيستىڭ ءوزى دە مويىندايدى جانە ەكى تاريقات اراسىنداعى كۇرەستىڭ ءۇش كەزەڭنەن تۇراتىنىن جازادى: ء«بىرىنشىسى، ياساۋيا تاريقاتى مەن ناقشبانديا تاريقاتتارىنىڭ العاشقى كەزەڭدەگى قاتار، بەيبىت جولمەن دامۋى; ەكىنشى كەزەڭ، XIV-XV عاسىرلاردا ەكى تاريقات اراسىنداعى سىناعى مول كەزەڭ. وسى كەزەڭدە ورتالىق ازياداعى سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ وزدەرىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىنە كەلۋى مەن سۇرىپتالۋىن كورەمىز; ءۇشىنشى كەزەڭ، ياساۋيا مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى اراسىنداعى كوپ قاتپارلى باسەكەلەستىك كەزەڭى» [8, س. 219].

د. دەۋيستىڭ بۇل پىكىرىنىڭ ەكى تارماعىنا كەلىسۋگە بولعانىمەن، العاشقى كەزەڭدە ەكى تاريقات اراسىنداعى اراقاتىناس بەيبىت جولمەن دامىدى دەگەنىنە كەلىسۋ قيىن. ويتكەنى، العاشقى كەزەڭ XII-XIV عع. ارالىعىن قامتيدى. ول كەزەڭدە شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ ساياسي ۇستەمدىگى باسىم بولعانىن، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى سول كەزەڭدە تەك ورتالىق ازيا ەمەس جوشى مەن شاعاتاي ۇلىستارىنداعى نەگىزگى ءدىني-رۋحاني دامۋدىڭ وزەگى بولعانىن ەسكەرسەك، وندا حودجاگانيا تاريقاتىنىڭ ول كەزەڭدە ياساۋيا تاريقاتىنا قارسى شىعار ەشقانداي مۇمكىندىگى بولماعانىن كورۋگە بولادى. بىراق، ونىڭ ەسەسىنە حودجاگانيا شايحتارىنىڭ سول كەزەڭدە ياساۋيا تاريقاتى مەن جالپى سوپىلىق جولدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى مەن قۇرىلىمدىق جۇيەلەرىنە قارسى شىعىپ، سولارعا قارسى كۇرەسۋدىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدارىن جاساعانىن ەسكەرسەك، وندا ءبىرىنشى كەزەڭدە ەكى تاريقات اراسى بەيبىت جولمەن دامىدى دەگەن قيسىنعا كەلە قويمايدى. ال، ەكىنشى كەزەڭدە تۇركى-موڭعول بيلىگىنىڭ السىرەپ، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ ماۋارانناحر جەرىندە تاقتان كەتكەن كەزەڭى بولاتىن. جالپى حودجاگانيا-ناقشبانديا شايحتارىنىڭ وزگە تاريقاتتارعا بايلانىستى پىكىرىن ولاردىڭ ءوز ايتقاندارىنان-اق بىلۋگە بولادى. مىسالى، باحا’ اد-دين ناقشباندتىڭ شاكىرتتەرىنىڭ بىرىنەن، ونىڭ اقيقاتقا جەتۋ جولىنداعى ءتاسىلى مەن جولىن بۇرىنعى قايسى شايحتاردان ۇيرەنگەنىن سۇراعاندا، ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «مەنىڭ الدىمداعىلار كىم دەيسىڭ بە؟ 200 جىل بويىنا، باحا’ اد-دينگە دەيىن شايحتىڭ ەشقايسىسى، ونداي اۋليەلىك دارەجەگە جەتكەن ەمەس. ونداي كۇشتى جاراتۋشى راحىمىمەن تەك باحا’ اد-دينگە بۇيىرتتى» [8, س. 272]. دەمەك، حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى وزگە تاريقاتتاردىڭ بۇل كەزەڭدە بولعانىنىڭ ءوزىن جوققا شىعارعىسى كەلەدى.

حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ ياساۋيا تاريقاتىنا قارسى كۇرەسى تەك ءدىني-رۋحاني سالادا ەمەس، قوعامدىق ءومىردىڭ بار سالاسىن قامتىدى. د. دەۋيس ناقشباندلەردىڭ ياساۋيا تاريقاتىنا قارسى ەكى باعىتتا كۇرەس جۇرگىزگەنىن ايتادى: ءبىرىنشىسى، ياساۋيا تاريقاتىنداعى جاريا زىكىر، ەكىنشىسى، ياساۋيا تاريقاتىندا قالىپتاسقان رۋحاني ساباقتاستىقتىڭ قاندىق پرينتسيپ ارقىلى جالعاسۋى، ياساۋيا شايحتارىندا ءىلىمنىڭ اتادان بالاعا بەرىلۋى، ميراسقورلىق ماسەلەسى بولدى [8, س. 235]. ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنە قارسى ارەكەتى تەك سىناۋمەن شەكتەلىپ قالعان جوق، ياساۋيانىڭ سوپىلىق ءداستۇرىن، ولاردى قۇرتۋ ءۇشىن تىكەلەي قاستاندىققا، ءارتۇرلى ارانداتۋشىلىققا باردى. مىسالى،   ناقشبانديا شايحى  امير قۇلال ۋمارا، بەلگىلى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلى، «حاديقات ال-‛اريفين» اتتى بەلگىلى شىعارمانىڭ اۆتورى يسحاق قوجا قازعۇرديدىڭ شاكىرتتەرىن ولتىرۋگە دەيىن باردى [13, س. 76]. ياساۋيا تاريقاتىنا قارسى ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزگەن ناقشبانديا شايحتارىنىڭ ءبىرى ماۋلانا لۋتفۋللاح چۋستي (979/1571 ج.ق.ب.) ەدى. ول ميراسقورلىق جولىمەن بولعان ياساۋيا شايحتارىنا قارسى شىقتى. يسما‘يل اتانىڭ ۇرپاعى ابد ال-قادىر تۇرباتي اتتى ياساۋيا شايحى شاكىرتتەرىمەن بىرگە ماۋلانا لۋتفۋللاح چۋستيمەن پىكىر تالاستىرماق بولىپ كەلگەندە، ولارعا وبا اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشىن جۇقتىرىپ، قىرىپ سالادى [8, س. 236].

ماۋارانناحرداعى سوپىلىق تاريقاتتار اراسىنداعى كۇرەستە ناقشبانديلەرگە  قارسى شىققان وزگە تاريقات وكىلدەرىنىڭ وبا اۋرۋىمەن اۋىرىپ، شاكىرتتەرىمەن بىرگە قىرىلىپ قالعانى ناقشبانديا شايحتارى تاراپىنان جازىلعان شىعارمالاردا كوبىرەك ايتىلادى. سوعان قاراعاندا، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى وبا اۋرۋى قوزدىرعىشىن پايدالانۋ ءتاسىلىن سول  XV-XVI عاسىرلاردا يگەرگەن جوق پا ەكەن – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وعان مىسال رەتىندە، ناقشبانديا شايحى ماۋلانا حودجاگي شاحرسيابزي يمكيناگي (1010/1601 ج.ق.ب.) شىعارماسىندا جازىلعان مىنا دەرەكتى مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. ول بىلاي دەيدى: «بىزگە بەلگىلى اۋليە ماۋلانا حودجاگي جاحريانىڭ كورنەكتى وكىلى، قاسىم شايح كارميناگيدى قارعاپ ەدى. ونىڭ ءوزى مەن شاكىرتتەرىنە اۋرۋ كەلىپ، ءولدى. ءبىر كۇندە وتىز شاكىرتى قاسىم شايحتىڭ وزىمەن قوسا قايتىس بولدى. شايحتىڭ جانازاسىنا ەشكىم كەلمەدى [8, س. 237]. وبا اۋرۋىنىڭ  اياق استىنان تارالۋى ءابىلحاير حاننىڭ 1431 جىلى حورەزمگە جاساعان جورىعى كەزىندە دە بولادى. ءابىلحاير حان حورەزمدى العان سوڭ  اياق استىنان وبا اۋرۋى شىعىپ، ءابىلحاير حورەزمدى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولادى [9, س. 152]. ناقشبانديلەرگە قارسى شىققان جەردە اياق استىنان وبا اۋرۋىنىڭ تارالۋى كوڭىلگە كۇدىك تۋدىرارى انىق. ال، سول كەزەڭدە بۇل جاعداي ياساۋيا شايحتارى قاتارىنىڭ كەيبىرىنە ۇرەي تۋعىزعانعا ۇقسايدى. مىسالى، جوعارىدا ايتىلعان قاسىم شايحتىڭ شاكىرتى حورەزمدىك توقىم شايح  حيۆاكي  ءوزىنىڭ 400 شاكىرتىمەن  ناقشبانديا شايحىنىڭ قولاستىنا وتەدى [8, س. 237]. 

ناقشبانديلەر ىقپالىنىڭ ارتۋىنا، تەك ناقشبانيلەردىڭ بەلسەندىلىگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سول كەزەڭدەگى بيلەۋشىلەردىڭ ولارعا بارىنشا كومەك كورسەتۋىمەن دە بايلانىستى بولدى. حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ابد ال-حالىق عىجدۋاني مەن باحا’ اد-دين ناقشباند كەز كەلگەن بيلەۋشىلەرمەن جاقىنداسۋعا، بىرلەسە قىزمەت ەتۋگە قارسى بولعان بولسا [1, س. 186]، باحا’ اد-دين شاكىرتتەرى  ماۋارانناحردىڭ ساياسي ومىرىنە بىرتىندەپ ارالاسا باستادى.

ناقشبانديلەردىڭ ساياساتقا كوزقاراسىن العاش رەت ايتقان باحا’ اد-دين ناقشباندتىڭ  شاكىرتى ءامىر قۇلال ۋمارا بولدى. ول ناقشبانيلەر تاراپىنان  بيلەۋشىلەردىڭ شاريعات جولىمەن ءجۇرۋىن قاداعالايتىن قاتاڭ باقىلاۋ قويۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى ب.بابادجانوۆتىڭ پىكىرىنشە، ول يدەيانى نەگىزگى ءىس جۇزىنە اسىرعان، ساياسي بەلسەندىلىك تانىتىپ، بيلەۋشىلەرگە ءوز ىقپالىن جۇرگىزگەن ناقشبانديا شايحى حودجا احرار بولدى. ول شىڭعىس حان «ياساسىنىڭ»  ءتۇتىنىن سەيىلتەمىن دەپ ۋادە بەردى جانە سول ۋادەسىندە تۇردى. حودجا احراردىڭ نەگىزگى يدەياسى  شاريعاتقا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن قۇرعىسى كەلدى. مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسى حودجا احرار كونتسەپتسياسى بويىنشا بيلەۋشى مەن ونىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنە نەگىزدەلەدى. مۇسىلمان بولعان سوڭ ء«دىن شەڭبەرىندە» ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە، تۇرعان جەرىنە قاراماي حالىق بىرلىكتە بولۋى ءتيىس بولدى [10, س. 6]. بۇل جەردە بابادجانوۆ ناقشبانديا شايحتارىنىڭ بيلىك جۇيەسى تۋرالى  وي-پىكىرلەرىنە دۇرىس تالداۋ جاساعان. الايدا، ناقشبانديلەردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ تۋرالى يدەياسى جالپى يسلامدىق شەڭبەردە بولعانىمەن، ياساۋيا شايحتارى ۇسىنعان مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنەن مۇلدە بولەك ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ماسەلەن حودجا احرار «شىڭعىس حان «ياساسىنىڭ» ءتۇتىنىن سەيىلتەمىن» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى جاساعان تۇركىلىك جۇيەسىن تولىعىمەن ىسىرىپ، ونىڭ ورنىنا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە نەگىزدەلگەن يراندىق جۇيەسىن ۇسىنىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. ويتكەنى، وزبەك حاننان كەيىن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى وزگەرىپ، جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىستارىندا تازا شىڭعىس حان «ياساسى» مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ نەگىزگى جولى  بولۋدان قالعان ەدى. وزبەك حان ياساۋي جولىن جوشى ۇلىسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرگەن كەزدە مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن تولىعىمەن يسلام ءدىنى تالاپتارىنا ساي وزگەرتكەنىن، بىراق، شىڭعىس حان «ياساسىن» دا قولدانىستان مۇلدەم شىعارىپ تاستاماعانىن، شىڭعىس حان «ياساسىنداعى» مەملەكەتتى باسقارۋ تۋرالى وي-پىكىرلەردى، مۇسىلمان ەلدەرىنەن ارنايى  ەلشى جىبەرىپ الدىرىلعان شاريعات كىتاپتارىنداعى مەملەكەتتى باسقارۋ تۋرالى وي-پىكىرمەن بىرىكتىرە وتىرىپ مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرعانىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى [11, س. 142]. وزبەك حاننىڭ ول رەفورماسىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە ماۋارانناحرعا دا  ىقپالى بولعاندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەمەك، بۇدان حودجا احرار شىڭعىس حان «ياساسىنا» ەمەس، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىنە قارسى شىعىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى.

حودجا احرار ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ دا جولدارىن ايقىنداپ بەردى. ونىڭ ىسكە اسىرماق بولعان باستى ماقساتى مەن يدەياسى مىناۋ بولاتىن: سوپى ءوزىن عانا ەمەس، الەمدى دە قۇتقارادى; ال ونى قۇتقارۋ ءۇشىن وعان بيلىك جۇرگىزۋ كەرەك، وعان بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن ونىمەن بىتە قايناسۋ كەرەك. ول نەگىزگى ويلارىن بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ەگەر ءبىز شايح سياقتى ارەكەت ەتەر بولساق، وندا ءبىر دە ءبىر شايح شاكىرت تاپپاعان بولار ەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز مۇسىلمانداردى ەزۋشىلەردىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارۋ، ول ءۇشىن ءبىز بيلىك يەلەرىمەن ارالاسۋىمىز، ولاردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الۋىمىز قاجەت. سونىمەن ءبىز يسلامنىڭ تۇپكى ماقساتىن ورىندايمىز» [12, س. 100].

وسىلاي بىرتىندەپ بۇعاناسى بەكىگەن حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتى ماۋارانناحرداعى بيلىك ءۇشىن كۇرەسكە بەل شەشە كىرىستى. العاشقى كەزەڭدە ماۋارانناحرمەن  شەكتەلسە، كەيىنگى عاسىرلاردا  يسلام الەمنىڭ كوپتەگەن جەرىنە تارالىپ، يسلام دىنىندەگى ەڭ ىقپالدى سوپىلىق اعىمنىڭ بىرىنە اينالدى. بىراق ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ بۇلاي كۇش الىپ تەز تارالۋى مۇسىلمان حالىقتارىنا ەشقانداي سىلكىنىس، العا جىلجۋشىلىق اكەلگەن جوق. كەرىسىنشە، كەرى كەتتى. حالىقتاردىڭ رۋحاني-مادەني، ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستارعا اكەلدى. ونىڭ مىناداي سەبەپتەرى بار بولاتىن.

حودجاگانيا-ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ جانە قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن ونىڭ وزگە تاريقاتتاردىڭ داستۇرلەرى مەن قالىپتاسقان جۇيەلەرىنە قارسى شىعۋىنا قاتىستى مالىمەتتەردى سارالاعاندا مىناداي قورىتىندىعا كەلۋگە ءماجبۇر بولامىز. بۇل تاريقاتتى دۇنيەگە كەلتىرگەن تۇركى-موڭعول قولاستىندا بولىپ، ساياسي تۇرعىدان ەزىلگەن سوعدى-يران حالقىنىڭ اشۋ-ىزاسى بولدى. اشۋ-ىزادان پايدا بولعان بۇل تاريقات وزگە تاريقاتتاردىڭ وكىلدەرى جاساعان، قالىپتاستىرعان سوپىلىق ءىلىمنىڭ وزىق داستۇرلەرىنە، تاجىريبەلەرىنە قارسى شىقتى. وزگە تاريقاتتاردا سول كەزەڭگە دەيىن قالىپتاسقان جۇيە مەن ولاردى پايدالانۋ تاجىريبەسى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە، ادىلەتتى قوعام ورناتۋدا قانشاما جەتىستىكتەرگە جەتكەن بولاتىن. مىسالى، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ التىن وردا مەملەكەتىندە قالىپتاستىرعان  قوعامدىق قاتىناستارى مەن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى ونداعى ادىلدىك پەن ادىلەتكە مويىنۇسىندىرعان مەملەكەتتى تاريح ساحناسىنا شىعارىپ ەدى. حان دا، بي دە، قارا حالىق تا زاڭعا باعىندى. ابسوليۋتتىك بيلىككە تەك زاڭ عانا يە بولدى. ول جۇيەنى ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان جوشى ۇرپاقتارى كۇيرەتكەنى بەلگىلى. حودجاگانيا-ناقشبانديا شايحتارى سول جۇيەنىڭ ارتىقشىلىعىن كورە المادى. مويىندامادى. ولار حالىقتى XII عاسىرعا دەيىن قالىپتاسقان، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى بۇزىلىپ، يسلام دىنىندەگى حالىقتاردى كەزىندە رۋحاني توقىراۋ مەن ساياسي داعدارىسقا ۇشىراتقان اراب داستۇرشىلدىگى قالىپتاستىرعان شاريعات جولىنا قايتا بەت بۇرعىزدى. بۇل مۇسىلمان حالىقتارىن ءۇشىن العا باستىراتىن قادام ەمەس ەدى. كەرىسىنشە، كەرى كەتۋ بولاتىن. وكىنىشكە وراي،  ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وزگە  تاريقاتتارعا  قارسى باعىتتالعان ساياساتى ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ساياسي مۇددەسىمەن ۇشتاسىپ، ورتالىق ازياداعى قالىپتاسقان تۇركى مەملەكەتتىگىن كۇيرەتۋشى باستى يدەولوگيالىق قۇرالعا اينالدى. ياساۋيا تاريقاتىن ودان كەيىنگى عاسىرلاردا جوشى ۇلىسىنداعى كۇرەستەن دە قيىن سىن كۇتىپ تۇردى. بۇل كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىلىگى قايتا كۇيرەيتىنىن ول كەزدە ءالى ەشكىم سەزگەن جوق بولاتىن.  بۇل ماسەلەلەردى تالقىلاۋ ءۇشىن ارنايى ماقالالار جاريالايتىن بولماساق، مىنا ماقالا شەڭبەرىنە سىيمايدى.  بۇل جەردە ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ۋاححابيلىك اعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا دا ىقپال ەتكەن سوپىلىق تاريقات بولعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر مەن ناقشبانديا تاريقاتى مەن ۋاححابيلىك اراسىنداعى ساباقتاستىق پەن بىرلەسكەن ءىس-قيمىل بىرلىگى تۋرالى دەرەكتەر انىقتالا باستادى. قازىرگى كەزەڭدەگى ۋاححابيلىك تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جۇرگەن ورىس زەرتتەۋشىلەرى مىنا ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشتى: 1) قازىرگى كۇنى ورتالىق ازيادا ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىن ۋاححابيلىك كوزقاراستى تاراتۋعا ىقپال ەتىپ وتىرعانى، ولاردىڭ كوزقاراسى، ساۋد ارابياسىنداعى حانباليلىق كوزقاراسپەن  كوپ جاعدايدا سايكەس كەلىپ وتىرعانى انىقتالىپ وتىر. 2) احمەد سيرحيندي نەگىزىن سالعان ناقشبانديا-مۋدجاديديا باعىتىنىڭ ورتالىق ازيادا نەوۋاححابيلىك كوزقاراستىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعى تۋرالى ماسەلەلەر انىقتالىپ وتىر [14, 75-76]. دەمەك، بۇل سوپىلىق تاريقاتتىڭ قاينارلارى نەگىزىن سول اراب داستۇرشىلدىگىنەن الاتىنىن، ناقشبانديا تاريقاتى مەن ۋاححابيلىك نەگىزى ءبىر ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ال، قازىرگى كۇنى قازاقستانداعى ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى ىشىنەن ابد ال-ۆاحيد يشاننان باستاۋ الاتىن، سول كىسىنىڭ سوڭىنا ەرگەن ناقشبانديلەردى ول تاريقاتقا تولىعىمەن جاتقىزۋعا بولمايدى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار: 1) ابد ال-ۆاحيد يشاندى اڭىز بويىنشا، قوجا احمەت ياساۋي بابامىز رۋحانياتتان ايان بەرىپ، ياساۋي جولىن تۇركىستاندا قايتا جانداندىرۋ ءۇشىن ءوزى اكەلگەن. ويتكەنى، شەجىرە بويىنشا ابد ال-ۆاحيد يشان ياساۋي جولىنان تۇركىستاننان قۋىلىپ، فەرعانا جەرىندە ولتىرىلگەن نىعمەتۋللا شايحتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. ول كىسى تۇركىستانعا كەلىپ، ياساۋيا تاريقاتىن قايتا جانداندىرا باستاۋ كەزەڭى كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتەيستىك ساياساتىنىڭ ءورشىپ تۇرعان كەزىنە ساي كەلىپ، تولىق قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. جاريا زىكىردى اشىق سالا الماۋى، قۇپيا زىكىردى سالۋعا ءماجبۇر ەتەدى. سولاي بۇل جەردەن قايتادان ناقشبانديا وكىلدەرى شىعادى. الايدا، بۇلار قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە قارسى شىققان ەمەس. سوپىلىق پراكتيكا جاعىنان ناقشبانديلەردىكى بولعانىمەن، سالت-ءداستۇر قازاقتىكى بولعان سوڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا زيانسىز دەپ تانۋعا بولادى. 2) ابد ال-ۆاحيد يشان سوڭىنا ەرگەن ناقشبانديلەردى وزبەكستاندىق سوپىلىقتى زەرتتەۋشى ماماندار ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى دەپ ەسەپتەيدى. ولاردى ياساۋي جولى وكىلدەرى ەكەندىگىن ناقشبانديلەردىڭ وزبەكستانداعى باسقا تارماقتارى دا مويىندايدى. بۇل جولدىڭ سوڭعى وكىلى يبرايىمجان يشان ءوزحىنىڭ قازاقستاندىق شاكىرتتەرىنە «سەندەر ءوز جەرلەرىڭە وزدەرىڭ يە بولىڭدار. باسقالارعا بيلەتپەڭدەر!»- دەپ ەسكەرتىپ وتىرعان. سول سەبەپتى، مەن بۇل قازاقستاندىق وزدەرىن «ناقشبانديلەر وكىلىمىز» -دەپ جۇرگەن باۋىرلارىمىزدى ورتاعاسىرلاردا تۇركىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىن،  مەملەكەتتىگىن تاريحتان كەتۋىنە ىقپال ەتكەن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ جالعاسى رەتىندە قابىلداي المايمىن.        

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

 1.324 يسلام نا تەرريتوري بىۆشەي روسسيسكوي يمپەري. ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. ۆىپۋسك 1. –موسكۆا: يزد. فيرما «ۆوست. ليت-را»، ران، 1998, -159 س.

2. 86 دەۆين دەۋيس. يستوكي حودجاگان ي كريتيكا سۋفيزما: ريتوريكا پو پوۆودۋ وبششيننوي ۋنيكالنوستي ۆ مالاكي حودجا ‘الي ‘ازيزانا راميتاني // سۋفيزم ۆ تسەنترالنوي ازي (زارۋبەجنىە يسسلەدوۆانيا): سب. ست. پامياتي فريتسا مەيەرا (1912-1998) / سوست. ي وتۆ. رەد. ا.ا.حيسماتۋللين. –سپب. فيلولوگيچ. فاكۋلتەت سپبگۋ، 2001. –س 244-273.

3. 275 يسلام: ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. –م.: ناۋكا. گۆل.، 1991.

4. 292 ۋلوجەنيە تيمۋرا // تامەرلان: ەپوحا. ليچنوست. دەيانيە. –موسكۆا: «گۋراش»، 1992.

5. 312  جانداربەك ز. تۇركىستاننىڭ قىسقاشا تاريحى. –تۇركىستان: حقتۋ، 2000. -45 ب.

6. 47 كنىش ا.د. مۋسۋلمانسكي ميستيتسيزم

7. 81 كەنجەتاي د. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. –الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2008. -360 ب.

8. 85 دەۆين دەۋيس. ماشا’يح-ي تۋروك ي حودجاگان: پەرەوسمىسلەنيە سۆيازي مەجدۋ سۋفيسكيمي تراديتسيامي ياساۆيا ي ناكشبانديا // سۋفيزم ۆ تسەنترالنوي ازي (زارۋبەجنىە يسسلەدوۆانيا): سبورنيك ستاتەي پامياتي فريتسا مەيەرا (1912-1998) / سوستاۆيتەل ي وتۆەت رەداكتور ا. ا. حيسماتۋللين. سپب فيلولوگيچ. فاكۋلتەت سپبگۋ، 2001. –س 211-243.

9. 220 ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-XVIII ۆەكوۆ (يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح يستوچنيكوۆ). –الما-اتا: يزد. «ناۋكا» كاز سسر، 1969. –ب140-171.
10. 93 بابادجانوۆ ب. م. پوليتيچەسكايا دەياتەلنوست شايحوۆ ناكشبانديا ۆ ماۆەرانناحرە (I پول. XVI ۆ. ). اۆتورەفەرات ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني كانديداتا يستوريچەسكيح ناۋك. –تاشكەنت:  ينستيتۋت ۆوستوكوۆەدەنيا يم. ابۋ رايحانا بيرۋني، 1996.

11. 123 مالوۆ ن.م. ي در. رەليگي ۆ زولوتوي وردە: ۋچەبنوە پوسوبيە. –ساراتوۆ: يزداتەلستۆو ساراتوۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 1998.

12. 293 كاريموۆ ە. حودجا ۋبايدۋللاح احرار // يسلام نا تەرريتوري بىۆشەي روسسيسكوي يمپەري. ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوار. ۆىپۋسك 1. –موسكۆا: يزدات. فيرما «ۆوستوچنايا ليت.» ران، 1998. -99-101.

13. بابادجانوۆ ب. ياساۆيا ي ناكشبانديا ۆ ماۆەرانناحرە. يز يستوري ۆزايمووتنوشەني (سەر. XV-XVI ۆۆ) // ياساۋي تاعلىمى: -تۇركىستان: مۇرا، 1996. –س 75-96.

14.ميلوساۆسكي گ.ۆ. ۆاححابيزم ۆ يدەولوگي ي پوليتيكە مۋسۋلمانسكيح ستران // يسلام ي پوليتيكا. –م.: ينستيتۋت ۆوستوكوۆەدەنيا ران، «كرافت+»، 2001. –س 70-85.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz