قازىرگى ۋاقىتتا جىلجىمايتىن مۇلىكتى جالعا بەرۋ لاۋازىمدى جانە جەكە تۇلعالار عانا ەمەس، كاسىپكەرلىكتىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرى ءۇشىن كۇنكورىستىك تابىستىڭ كوزى  بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ىشىندە جەكە مەنشىك جەر ۋچاسكەسىندە ورنالاسقان تۇرعىن ۇيلەر مەن كوپ قاباتتى ۇيلەردەگى پاتەرلەردى جانە جاتاقحانالارداعى بولمەلەردى جالعا بەرۋ كەڭ ءورىس العان. سەبەبى، مەملەكەتتىك قىزمەت پەن بيۋدجەتتىك مەكەمەلەر، ساۋدا-ساتتىق ورتالىقتارى، سونداي-اق قاجەتتى جۇمىس كۇشىن تالاپ ەتەتىن ءتيىستى ورىندار قالالىق جەرلەردە كوپ شوعىرلانعاندىقتان، جالدامالى باسپانالارعا دەگەن سۇرانىستار دا ۇلعايا تۇسۋدە.

مىسالى، الماتى قالاسىندا جالعا بەرىلەتىن جىلجىمايتىن مۇلىكتەردىڭ باعاسى ونىڭ ورنالاسقان اۋدانىنا بايلانىستى. ياعني، ساۋدا-ساتتىققا نەگىزدەلگەن ينفراقۇرىلىم قاي جەردە جاقسى دامىعان بولسا، سول جەرلەردە سۇرانىس تا كوپ. سوندىقتان دا قازىرگى ۋاقىتتا بازارلار مەن ءىرى ساۋدا ورىندارى ورنالاسقان جەرلەرگە  جاتاقحانا تەكتەس باسپانالار دا كوپتەپ بوي كوتەرە باستادى. بارلىعى دا جالعا بەرۋ تاسىلىمەن جۇمىس ىستەيدى.  

الايدا، جالعا بەرىلىپ جاتقان  جىلجىمايتىن مۇلىكتەردىڭ (تۇرعىن ءۇي، پاتەر، دۇكەن، سۇلۋلىق سالونى، وفيس، دۇڭگىرشەك، ت.ب.) بارلىعى زاڭ جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر ما؟ ارينە، جوق. ويتكەنى، مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن رەيد شارالارى وسىنى بايقاتىپ وتىر. جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى جالعا بەرۋشىلەردىڭ كوبىسى زاڭدى تۇردە سالىق ورگاندارىندا تىركەلمەي، جاسىرىن ارەكەت ەتۋگە تىرىسادى. ءتىپتى، كەيبىر جەكە تۇلعالار ول ءۇشىن زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەتىنىن دە بىلمەيدى. وسى ورايدا، جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى جالعا بەرۋ ءتارتىبى قالاي؟ قانداي جەڭىلدىكتەر بار؟ ول ءۇشىن زاڭ جولىمەن قانداي جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعان؟ سوعان جاۋاپ بەرەيىك.

ءبىرىنشى، سالىق ورگانىندا تىركەلۋ نەمەسە تىركەلمەي-اق كاسىپتى جالعاستىرۋ ءتارتىبى قالاي، سوعان توقتالايىق. اتاپ ايتساق، جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلۋدى دۇرىس دەپ تاپقان سۋبەكتىنى ەسەپكە قويۋ سالىق كودەكسىنىڭ 565 بابىنىڭ تالاپتارى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى. سونىمەن قاتار، جەكە كاسىپكەر رەتىندە ەسەپكە قويىلعاننان كەيىن سۋبەكت سالىق كودەكسىنىڭ 426 بابىنىڭ تالابى بويىنشا وزىنە ىڭعايلى سالىقتىق رەجيمدى تاڭدايدى. ءبىرىنشىسى – پاتەنت نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن ارنايى سالىقتىق رەجيم، ەكىنشىسى – جەڭىلدەندىرىلگەن دەكلاراتسيا نەگىزىندەگى ارنايى رەجيم. وسى ورايدا، سۋبەكت پاتەنتپەن جۇمىس ىستەۋ رەجيمىن تاڭداعان جاعدايدا، كاسسالىق اپپارات قويۋ مىندەتتى ەمەس. ال ەندى جەڭىلدەندىرىلگەن دەكلاراتسيامەن جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا، كاسسالىق اپپارات قويۋ جانە تۇتىنۋشىعا چەك بەرۋمەن جۇمىس ىستەۋ مىندەتتى. سوندىقتان دا جەكە كاسىپكەرلەردىڭ ەكى رەجيمدەگى جۇمىس ەرەكشەلىگىنە قاراي، ولاردىڭ سالىق تولەۋ تارتىبىندە دە وزگەشەلىكتەر بار. مىسالى، جەڭىلدەتىلگەن دەكلاراتسيامەن جۇمىس ىستەگەن جەكە كاسىپكەر تولەيتىن سالىقتىڭ كولەمى تاپقان تابىستىڭ 3 پايىزىن، پاتەنت رەجيمىمەن جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا 2 پايىزىن تولەيدى.

جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلگەن كەزدە ەسەپكە الۋ ءتارتىبى دە جەڭىلدەندىرىلگەن. اتالمىش ءتارتىپ كاسىپكەرلىك كودەكستىڭ «جەكە كاسىپكەرلەردى مەملەكەتتىك تىركەۋ ءتارتىبى» تۋرالى 36 بابىمەن رەتتەلەدى. تىركەۋ مەرزىمى ءتيىستى قۇجاتتاردى وتكىزگەننەن كەيىن ءبىر جۇمىس كۇنىنىڭ ىشىندە ءبىتۋى ءتيىس. ءتيىستى قۇجاتتار ءتىزىم تومەندەگىدەي: ۋاكىلەتتى ورگان بەكىتكەن بەلگىلەنگەن ۇلگىدەگى سالىقتىق ءوتىنىش، جەكە كاسىپكەردىڭ تۇراتىن جەرىن انىقتايتىن قۇجات (مەكەن-جايلىق انىقتاما). ال ەندى سالىقتىق ءوتىنىشتى  ەلەكتروندىق ۇلگىدە «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» ۆەب-پورتالى ارقىلى جىبەرگەن جاعدايدا، تۇرعىلىقتى جەردى كۋالاندىراتىن مەكەن-جايلىق انىقتاما قاجەت ەمەس. باسقاداي قۇجاتتاردى تالاپ ەتۋگە تىيىم سالىنادى.

وسى ورايدا، سالىق ورگاندارىندا جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلمەي، ياعني، سالىق اگەنتى بولماي-اق، جەكە تۇلعا رەتىندە دە جىلجىمايتىن مۇلىكتى جالعا بەرۋمەن اينالىسۋعا بولاتىنىنا ەرەكشە توقتالىپ وتكەنىم ءجون بولار. سەبەبى، كوپ ادامداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سالىق كودەكسى مەن كاسىپكەرلىك كودەكسىنە وڭدى وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، سالىق تولەۋشى سۋبەكتىلەرگە جاسالىپ وتىرعان وڭتايلى جاعدايلاردان حابارلارى از. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كاسىپكەرلىك كودەكسىنىڭ 35 بابىنىڭ 3 تارماعىنىڭ 2 تارماقشاسى تالاپتارى نەگىزىندە جەكە تۇلعا تۇراقتى تۇردە  ەڭبەك كۇشىن پايدالانباعان جاعدايدا، جەكە  تابىس بويىنشا سالىق ورگانىندا تىركەلۋگە مىندەتتى ەمەس. سونىمەن قاتار بۇل تالاپ سالىق كودەكسىنىڭ 180 بابىنىڭ 1 تارماعىنىڭ 3 تارماقشاسىمەن دە رەتتەلگەن. بۇنداي جاعدايدا جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلمەگەندىكتەن، جەكە تابىس سالىعىنان تۇسەتىن جالپى پايدانىڭ 10 پايىزىن تولەۋگە تۋرا كەلەدى. سالىق ورگانىنا جەكە تابىس سالىعى بويىنشا № 240 نىسانداعى ءتيىستى دەكلاراتسيانى وتكىزگەننەن كەيىن ون كۇن مەرزىمنەن كەشىكتىرىلمەي ءتيىستى سالىق تولەنۋى مىندەتتى. دەكلاراتسيانى تاپسىرۋ ۋاقىتى كەلەسى جىلدىڭ 31 ناۋرىزىنان كەشىكتىرىلمەۋى ءتيىس.

تاعى دا ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي – جەكە تۇلعالاردىڭ جىلجىمايتىن مۇلىكتى زاڭدى تۇلعالار مەن جەكە كاسىپكەرلەرگە جالعا بەرگەن جاعدايدا، جالعا بەرىلگەن جىلجىمايتىن مۇلىكتەن تۇسكەن پايدا جەكە تۇلعانىڭ سالىق اگەنتىنەن تۇسكەن پايداسى بولىپ ەسەپتەلەدى دە، جەكە تابىس سالىعى رەتىندە تولەم تۇرىمەن سالىق تولەۋگە جاتادى. بۇعان قوسا، تولەم نەگىزىندە سالىقتى سالۋ، ۇستاۋ جانە اۋدارۋ مىندەتتەمەلەرى زاڭدى تۇلعا مەن جەكە كاسىپكەرگە جۇكتەلەدى.    

مىنە، جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى جالعا بەرۋ ماسەلەسىندەگى ءبىراز تۇيتكىلدەردى تىلگە تيەك ەتتىك. ەندى سالىق ورگانىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تىركەلمەي، جىلجىمايتىن مۇلكىن زاڭعا قايشى ارەكەتتەر ارقىلى جالعا بەرىپ جۇرگەن لاۋازىمدى جانە جەكە تۇلعالارعا، سونداي-اق كاسىپكەرلىكتىڭ كىشى، ورتا جانە ءىرى سۋبەكتىلەرىنە قانداي شارا قولدانىلادى، سوعان توقتالايىن. اتاپ ايتساق، جىلجىمايتىن مۇلىكتى جالعا بەرۋدەگى قۇقىق بۇزۋشىلىقتار انىقتالعان جاعدايدا، قۇقىق ءتارتىبىن بۇزۋدىڭ بۇل ءتۇرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكىمشىلىك-قۇقىق ءتارتىبىن بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ  463 بابىنىڭ 1 تارماعى ء(تيىستى تىركەۋسىز، رۇقساتسىز نەمەسە حابارلاما جىبەرمەي كاسىپكەرلىك نەمەسە وزگە دە قىزمەتپەن اينالىسۋ، سونداي-اق ارەكەتتەردى (وپەراتسيالاردى)جۇزەگە اسىرۋ) نەگىزىندە قارالادى. مىسالى، سۋبەكت ءبىرىنشى مارتە سالىق ورگانىندا تىركەلمەي، سالىق تولەۋدەن جاسىرىن ارەكەت ەتەتىن بولسا، وعان اكىمشىلىك قۇقىق ءتارتىبىن بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ اتالمىش بابىنىڭ تالاپتارى نەگىزىندە حاتتاما تولىتىرىلىپ، «ەسكەرتۋ» جاسالادى. بۇل تالاپ ورىندالماي، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تاعى دا قايتالاناتىن بولسا، جەكە تۇلعالارعا – 15, لاۋازىمدى تۇلعالار مەن كىشى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – 25, ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – 40, ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 150 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش ء(بىر ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرى  2121 تەڭگە) كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى. ال ەگەردە بۇل قۇقىق بۇزۋشىلىق ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تاعى دا قايتالاناتىن بولسا، كاسىپكەرلىكتىڭ ءىرى سۋبەكتىسىنە 500 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە، قالعان سۋبەكتىلەرگە سالىناتىن ايىپپۇل مولشەرى ەكى ەسەگە كوبەيەدى. سونىمەن قاتار، جىلجىمايتىن مۇلىكتى جاسىرىن تۇردە جالعا بەرۋ مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەيتىن لاۋازىمدى تۇلعالار تاراپىنان ورىن الاتىن بولسا، مەملەكەتتىك قىزمەت سۋبەكتىسىنە  قولدانىلاتىن جازا تىم اۋىر. بۇنداي جاعدايدا مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىگى «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» جانە «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس" زاڭدارىنىڭ تالاپتارى تۇرعىسىنان قارالادى.                                                                                                                      

بەكەن نۇراحمەتوۆ، الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى

Abai.kz