ەلىمىزدەگى ەڭ، ەڭ، ەڭ ۇلكەن ادامنان ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز:

- قۇلبولعان مىرزا، الداعى كۇندەردە قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن ناقتى قانداي قادامدار جاساماقسىز؟

- وسى سەندەر قىزىقسىڭدار! جالپى، قازاق حالقىنا مەن قاتتى تاڭ قالامىن. بىردە تىلدەرىڭدى بۇلدايسىڭدار، بىرەسە وزدەرىڭدى ساۋدالايسىڭدار. سوندا قازاقتان باسقا ەل توقالدان تۋدى ما؟ تۋسا دا تەڭدىك الاتىن كەزى جەتتى ەمەس پە؟ ماسەلەن، ءدال قازىر مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، رەسمي ءتىل ورىس ءتىلى دەپ بەكىتىپ قويدىق. مۇنى از كۇندە ساۋدا ءتىلى – ۇيعىر، ءدوڭايبات ءتىلى – شەشەن، قۇرىلىس ءتىلى – تۇرىك، مىستىڭ ءتىلى – كارىس دەپ نەمەسە 365 كۇندى ەكى كۇن تاتارشا، ەكى كۇن نەمىسشە، ەكى كۇن دۇنگەنشە سويلەيتىن ەتەمىن. بۇل ورتاق ۇيىمىزدەگى، ايتپاقشى، وسى ءسوزدى دە وزگەرتۋ كەرەك، بۇدان بىلاي جاتاقحانامىزداعى تاتۋلىق ءۇشىن دە، 130 ۇلتتىڭ نامىسى تاپتالماۋى ءۇشىن دە وتە ورىندى بولماق. ايتپاقشى، وسى 130-عا شۇيلىگىپ جۇرگەندەر دە بار. “قازاق قانا ۇلت، قالعانى ۇلىس”، “رەسەيدى عانا كوپۇلتتى مەملەكەت دەپ ايتۋعا بولادى” دەگەن سىڭارەزۋ پىكىرلەر ءجيى كەزدەسىپ ءجۇر. بىزگە ۇلتشىلدىقتى قوياتىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟ ۇلتشىل بولام دەگەن تۇرار نە بولدى؟ ءاليحان مەن ماعجان قايدا قالدى؟ ودان دا جىلى ۇيىڭدە، بالا-شاعاڭنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، ءوزىڭ باس بولىپ، مۇمكىندىگىڭنىڭ بارىندا قالعان تىلدەردى ۇيرەنىپ المايسىڭ با؟ بار-جوعى 129-اق ءتىل عوي...

- تالاي جىلدان بەرى جوعارى قىزمەتتە ءجۇرسىز. وسى ۋاقىت ىشىندە قينالىپ جۇرگەن كوپتەگەن ادامدارعا كومەگىڭىز تيگەن بولار؟

- و، ارينە. ماسەلەن، جاقىندا ماعان ءبىر ەۆرەي جىگىتى جولىقتى. الدىڭا كەلىپ جاعدايىن ايتىپ تۇرعان سوڭ جۇرەگىڭ تاس بولماسا كومەكتەسەسىڭ عوي. ءوزىم قولداپ، كوپ بولىپ قولعابىسىمىزدى تيگىزىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ميللياردەرلەرىنىڭ قاتارىنا قوستىق تا جىبەردىك. ءتاۋبا، ءالى كۇنگە سول جەردە وتىر. ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى، ايبىنى، ابىرويى. باسقالاردا عانا ەمەس، بىزدە دە سول ءبىر ەرەكشە جاراتىلعان ۇلتتىڭ بارىنا ناقتى دالەل. ءوز اعامىز عوي، ءبىر وزبەكتى دە سول بيىككە شىعاردىق. كىمنەن كەم؟ وتىرسىن! نەگىزى، قازىر بىزدە بايلار وتە كوپ.

- سوندا ءبىزدىڭ ەلدە 130 ۇلت بار دەگەنگە ءسىز راسىمەن سەنەسىز بە؟

- سەن نە، مەنى مازاقتاپ وتىرسىڭ با؟ اۋەلى، كەرەك دەسەڭ ءبىز قازىر ءجۇز وتىز ەمەسپىز. جاقىندا مەن چۋكوتيادا بولىپ قايتتىم. كادىمگى ءتىرى چۋكچامەن كوزبە-كوز كەزدەستىم. جانىم-اۋ، مۇزداعانى سونشا، ءيتتىڭ تەرىسىن ەتىك، ءيتتىڭ تەرىسىن مالاقاي، ءيتتىڭ تەرىسىن تون قىلىپ، بايقۇستاردا جالپى يتتەن باسقا نە بار دەيسىڭ، دىردەك قاعىپ زورعا ءجۇر. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، الگىنى وتباسىمەن كوكتوبەنىڭ تورىنە كوشىرتىپ اكەلدىم. شاعىن عانا ءۇش قاباتتى ءۇي ۇسىندىم، بالالارىنىڭ ارقايسىسىنا ءبىر-ەكىدەن تاڭداعان كولىكتەرىن بەرگىزدىم. سوسىن، تاعى بىردە شەتەلدىكتەر قۋالاپ ءجۇرىپ قويداي قىرعان، بۇل كۇندە قىزىل كىتاپقا ەنگەن ۇندىستەردىڭ بىرەۋىن قويماي ءجۇرىپ افريكانىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن تاپقىزىپ الدىم. اقشام كەتتى دەگەم جوق، ۋاقىتىم شىعىن بولدى دەپ تاعى مىندەتسىپ جاتقان جوقپىن. سول ۇندىسكە قازاقتىڭ ءبىر تاڭعاجايىپ ارۋىن الىپ بەردىم دە، استانانىڭ قاق ورتاسىنان بەس بولمەلى ءۇي سىيلادىم. سوندىقتان قازىردىڭ وزىندە ءبىز، شۇكىر دەپ ايتايىق، ءجۇز وتىز بەسكە جەتىپ قالدىق. الداعى كۇندەردە، كوزىم ءتىرى بولسا ەلدەگى ۇلت سانىن ەكى جۇزگە جەتكىزبەك ويىم بار. سەن دە، سەن سياقتىلار دا قازاق، قازاق دەپ قاقساي بەرمەي، وسىنداي جانكەشتىلىكتەردى دە ءبىر ۋاقىت ناسيحاتتاپ تۇرساڭدارشى.

- قالاي دەگەنمەن دە...

- قويا تۇر، ەڭ باستىسىن ايتپاپپىن عوي، ءبىز تاۋەلسىزدىك العان ون بەس جىلدا ەلىمىزگە كەلىپ، كۇيەۋ بالا بولىپ ۇيرەنگەن جانە ۇلگەرگەن قىتاي، ءشۇرشىت، اعىلشىن، ءۇندى سياقتى تاڭسىق ۇلتتاردى دا ءوز ساناتىمىزعا قوسىپ، الداعى ۋاقىتتا ارالارىنان پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇمىتكەرلەر تابۋىمىز كەرەك. ارينە، ولاردىڭ كوبى قازىر قۇرىلىستا، مەديتسينا سالاسىندا نەمەسە وقۋ ورىندارىندا ءجۇر. دەگەنمەن، ادىلدىك ءۇشىن بىزگە وسىنداي قادامدارعا دا بارۋ كەرەك. ولار نەگە ءوز ەلدەرىنەن باسقا جەردە ەل باسقارۋعا، جاقسى تۇرۋعا نەمەسە ءوز تىلىندە سويلەۋگە قۇقىلى ەمەس.

- ەندى العا قويعان جوسپارلارىڭىز جايىندا ايتساڭىز؟

- جوسپاردان بۇرىن ايتا كەتەر ءبىر نارسە بار. ء“بىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەرىمىزدە 130 ۇلت تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر” دەگەنىمىزبەن ءالى دە تەڭدىك جوق ەكەن. بىزدە ءبىر عانا ۇيعىر اۋدانى بار. سوندا ورىس اۋدانى، كارىس اۋدانى، نەمىس، شەشەن اۋداندارى قايدا؟ جالپى ادىلدىك قايدا؟ پارلامەنت پەن سەناتتان ءار ۇلتقا ءبىر ورىن بەرۋ ماسەلەسى دە ەندى-ەندى عانا ءسوز بولىپ جاتىر. سول جەردە وتىرعان قازاقتارىڭدى دا كورىپ ءجۇرمىز عوي. مۇرىندارىنىڭ استىنان مىڭگىر-مىڭگىر ەتكەننەن باسقا سەن ايتقان قازاق ءۇشىن سولار نە ىستەپتى؟ ولاردان كورى مەنىڭ 129 ۇلتىمنىڭ مارعاسقالارى ارتىق.

ەندى جوسپارعا ورالايىن. مەن قازىر ءبىر كيىم تىككىزىپ جاتىرمىن. قالپاعى ءجۇز وتىز قىرلى، ءار قىرعا ءجۇز وتىز ۇلتتىڭ ويۋ-ورنەگى سالىنعان. جەيدەسى مەن شالبارى دا وسىنداي. ال قىزداردىڭ كويلەگى – وزدەرىڭ ايتا بەرەتىن قازاقتىڭ قوس ەتەك كويلەگى بولۋشى ەدى عوي – ءدال سول كويلەكتەي ءجۇز وتىز ەتەكتى، ءجۇز وتىز ورنەكتى، ءجۇز وتىز بوياۋلى بولماق. مەملەكەتتىك تۋىمىزدى دا ءدال وسىلاي وزگەرتپەك ويىم بار. بۇل بىزدەگى ۇلتتاردىڭ سانى وسكەن سايىن وزگەرىپ وتىراتىن بولادى. ياعني، كويلەككە ەتەك، قالپاققا قىر قوسىلا بەرەدى. ال ءانۇراندى مۇلدە قايتا جازعىزام. ءانۇران كەز كەلگەن شاعىن سالتاناتتىڭ وزىندە ءجۇز وتىز تىلدە ايتىلاتىن بولادى جانە ءجۇز وتىز ۇلتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان تولىقتاي سىر شەرتەتىن زارعا، مۇڭعا، قۋانىش پەن تولعانىسقا تولى بولماق. 

- سوندا قازاقتار تاعى دا شەتقاقپاي قالماق پا؟

- توقتا، توقتاي تۇر ەندى. ءسوزدى بولمە. قازاقتارىڭ جايلى كوپ اڭگىمە جوق. نەمەنە، كىشكەنە كۇندەرىڭدە اتا-انالارىڭ سەندەرگە “قوناق كەتكەن سوڭ جەيسىڭ”، “قوناق كەتكەنشە ويناي تۇر” دەپ ەسكەرتپەپ پە ەدى؟ الدە قوناقتىڭ اياعىنا ورالعى بولما دەپ قاباعىن سۋىتىپ، جاز بولسا دالاعا، قىس بولسا ءبىر بولمەگە تىرقىراتىپ قۋىپ تىقپاپ پا ەدى؟ سوندا قوناقتار استا-توك داستارحاننان قاربىتا اساپ جاتقاندا ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ، جۇتىنىپ قانا تۇرماپ پا ەدىڭدەر؟ اسپاننان ەندى تۇسكەندەي بولا قالاتىندارىڭ نە وسى؟ بىزدە اتا كورگەنبىز، بىزدە ءبىر كەزدە قازاق بولعانبىز. ءداستۇر ساباقتاستىعى دەگەندە مەنىڭ ويىما بابالارىمىزدىڭ وسى ءبىر قاسيەتى ورالا كەتەدى جانە وتە قاتتى ۇنايدى. قازىر دە ءدال وسىلاي بولۋى كەرەك. ءوز جەرىڭدە وتىرسىڭ، سەندەرگە ەشكىم ءبىر جاققا كوش دەپ جاتقان جوق. نە بولدى سونشا سۇعاناقتانىپ؟ نە بولدى باسقا ۇلتتاردىڭ كوزىنشە قايتا-قايتا كۇبىر-كۇبىر ەتىپ؟ باسقا ۇلتتار تويىنسىن، ءىشسىن-جەسىن، قالاعاندارىنشا السىن، اپارسىن العاندارىنىڭ ءبارىن اپاراتىن جاقتارىنا. قالادى عوي، ءبارىن كوتەرىپ كەتەدى عوي دەيسىڭدەر مە؟ سول قالعانى دا جەتەدى. ءتاۋبا دەسەڭدەرشى وسى كۇندەرىڭە. ءتاۋبا! باياعىداي قالاعا كىرگىزبەي قويسا، قالاعا كىرە قالساڭدار باققا ماڭايلاتپاي قۋسا قايتەر ەدىڭدەر؟ قىزىق، ەي، وسى قازاقتار...

- قازىر قۇلاق كەسۋ، قۋالاپ ءجۇرىپ ادام اتۋ، كوزى قارايعان كەلىمسەكتەردىڭ ۇل مەن قىزدى ايىرا الماي قالۋى، قوشقارباي ايلىققا ون ەكى مىڭ تەڭگە الىپ جۇرگەن كەزدە شىناروعلىنىڭ ايلىققا ون ەكى مىڭ دوللار الۋى كوبەيىپ بارادى...

- وسى جەردەن قويا سال. ەي، اينالايىن، ءبىر قۇلاعىڭدى كەسسە ەكىنشى قۇلاعىڭ، ءبىر كوزىڭدى ويسا ەكىنشى كوزىڭ بار. قۇلاعىڭ مەن كوزىڭ تۇگەل بولعاندا نە قيراتىپ ەدىڭ؟ الدىڭدى كورەسىڭ بە، دىبىستى ەستيسىڭ بە، بولدى ەمەس پە؟ ال، ەكەۋىن بىردەي كەسىپ السا قايتەر ەدىڭ؟ ءبارىڭدى ءبىر-اق قىرىپ تاستادى ما؟ كەتسە، ءبىر-ەكى ادام و دۇنيەگە كەتكەن شىعار، ياعني، اجالى جەتىپ تۇر، سوعان بولا ۇلتارالىق تاتۋلىققا سىنا قاعامىز با؟ باسقالاردان قازاق اقشانى از السا، ول ءوز ەلىندە وتىر. شىناروعلى ءبىزدىڭ جەردە قاي جەتىسكەنىنەن ءجۇر دەيسىڭ؟ نان تاپساق، بالا-شاعا باقساق دەپ قاڭعۋدا. قارايىق تا جاعدايلارىنا. جالپى، وسىنداي سوزدەردى قويماساڭدار، ءدال وسىلاي كۇڭكىلدەي بەرەتىن بولساڭدار ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە! ۇقتىڭدار ما؟!

قاناعات ابىلقايىر

Abai.kz