(اڭگىمە)

1

مەنىڭ اجەم جاسى جۇزدەن اسقان اۋىلىمىزداعى ەڭ كارى كەمپىر ەدى. جۇزدەن قانشا اسقانىن وزگەنى قويىپ، ءوزى دە بىلگەن ەمەس، جاسىن سۇراعان ادامعا قاي ۋاقىتتا دا قىزىل يەگىن مالجاڭداتىپ: «شۇكىر، تۇزدەن استىق قوي»، – دەپ وتىرۋشى ەدى جارىقتىق. «اسسا، اسقان شىعار، مەن وسى ەلگە كەلىن بوپ تۇسكەن كەزدە كەكسە قاتىن ەدى، ودان بەرى قاي زامان! ءبىز دە، مىنە، جەتپىستى جەلكەلەپ قالدىق قوي»، – دەر ەدى وندايدا كۇندىز اجەمىزبەن ءبىر مەزگىل شۇيىركەلەسىپ كەتەتىن ءبيبىش دەگەن كورشى اپامىز. بۇل ءسوزدى اجەم ەستىسە دە، ەستىمەگەندەي بولىپ، قولىنداعى قويدىڭ ۇيىسقان ءجۇنىن ءۇنسىز ءتۇتىپ وتىرا بەرەدى. ال وتىراتىن ورنى قىسى-جازى ءبىر-اق جەر – ءتور باسىنداعى تورتكوزدى قوس تەرەزەنىڭ الدى. قوس تەرەزە تۇبىندە ورتاسى الاشابىر بۇلتتاي ويدىم-ويدىم ىدىراعان، جيەكتەرى جىرىم-جىرىم جىرتىلعان ەسكى قارا سىرماق جاتادى. اجەمنىڭ بۇل ۇيدەگى ەڭ قىمباتى، ەڭ اسىلى، «مەنىكى» دەيتىن جالعىز مەنشىگى دە – وسى قارا سىرماق ەدى. سول سىرماقتىڭ ۇستىندە ول شوقيىپ وتىرىپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءجۇن تۇتەر ەدى. ونىڭ قۋراعان شىبىقتاي قۋ سۇيەك ساۋساقتارىنىڭ ۇشىنان قانداي ءجۇن وتپەيدى دەيسىڭ: تاپ-تازا ەتىپ جۋىلعان تۇيىرتپەك-تۇيىرتپەك اق ءجۇن... تۇتكەندە قوقىمى ساۋلاپ ءتۇسىپ جاتاتىن كىر-كىر قارا ءجۇن... ۇستاعاندا قولىڭا شايىرداي جابىساتىن شۋاشتى، ءيىستى ءجۇن. اجەمە بۇلاردىڭ ءبارىبىر، ءجۇن بولسا بولدى – تۇتە بەرەدى. كەيدە جانىنداعى قاپتىڭ ءتۇبى كورىنىپ قالسا، قولدارى قالتىراپ، الدە ءبىر اسىلىن جوعالتقانداي جان-جاعىن بوس سيپالاپ: ء«اۋ-ۋ، ساۋلەش، قايداسىڭ؟ بارمىسىڭ، تۇگە؟ مىنا قۇرعىرىڭ ءبىتىپ قالدى عوي. بىردەمەڭ بولسا، اكەلسەڭشى!» – دەپ ءولىپ بارا جاتقانداي داۋسى قىرىلداپ، جاندارمەن شەشەمدى شاقىرار ەدى. سوسىن ءوز بويىنداي كەنەپ قاپ تىرسيا تولىپ قاسىنا قايتا ورالعاندا، «ويپىرماي، بۇعان دا جەتتىم-اۋ!» دەگەندەي جانى ءبىرتۇرلى جاي تاۋىپ قالۋشى ەدى.

ە-ە، ءبيبىش اپام ايتقانداي، ودان بەرى دە، مىنە، قاي زامان! سول كۇندەرى سول اجەمنىڭ ءتۇتىپ وتىرعان ءجۇنىن الا قاشىپ، بايعۇس كەمپىردى زار قاقساتىپ جۇرەتىن بەس جاسار بەرىك تە، ول جاينامازعا جىعىلىپ جاتقاندا ۇستىنە قارعىپ شىعىپ، ات قىلىپ ءمىنىپ الاتىن ءتورت جاسار نۇرجان دا قازىر قىرما ساقال قىرىقتىڭ ۇستىنە شىققان. سول كۇندەرى سول اجەم مەن ءبيبىش اپانىڭ باياعى نۇرىم «كامسامول» تۋرالى سىبىرلاي ايتقان اڭگىمەسىن ءبىر بۇرىشتا ۇرەيلەنە تىڭداپ وتىراتىن مىنا مەنىڭ دە بۇگىن ساقالىما اق كىرگەن. ال اجەم؟ قايران اجەم! سوناۋ ءبىر كوكتەمنىڭ جىلى شۋاق كۇنىندە اق كەبىنگە وراعان ءبىر تۇتام دەنەسىن جەر قوينىنا بەرىسىمەن-اق ۇستىنە اسىعىس-ۇسىگىس ۇيە سالعان «توبەدەي» توپىراق تا قازىر جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتكەن. «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا – قازان» دەگەن وسى – ءبارى دە جاڭارعان، ءبارى دە وزگەرگەن. تەك... ءباز-باياعى قالپىنان اينىماي، سول سىنىمەن، سول سىرىمەن بۇگىنگە جەتكەن ءبىر عانا دۇنيە بار. ول – مەنىڭ جادىمدا ماڭگى جاتتالىپ قالعان اجەمنىڭ ءتىرى كەزىندەگى بەينەسى. جاندى بەينە! قوزعالاتىن، جۇرەتىن، سويلەيتىن بەينە. بۇل بەينەنىڭ جىل وتكەن سايىن اجارى اشىلا تۇسپەسە، باسىلا تۇسكەنىن بايقامايمىن. بىراق... كوكىرەگىمدە دە، كوز الدىمدا دا امسە ءتىرى ادامداي كورىنەتىن وسىناۋ بەينە جۇرەگىمە ىلعي دا جىلى شۋاعىن شاشىپ تۇرادى دەپ جانە ايتا المايمىن، كەرىسىنشە، ونىڭ قوس تەرەزەنىڭ الدىندا قۋ سۇيەك قولدارى ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ، ماڭايىنان تۇتەتىن ءجۇن ىزدەپ جانتالاسقان ساتتەرى، ەندى بىردە الدىنداعى جاينامازىنان ايىرىلىپ قالىپ، اھىلاپ-ۇكىلەپ وتىراتىن مۇسكىن دە مۇشكىل ءحالى كوز الدىما كەلگەندە جۇرەگىم مۇزداپ، كوكىرەگىم سىزداپ قويا بەرەر ەدى. سونداي كەزدە ونىڭ: «و، قۇداي! وسى قۇدايسىزدارعا مازاق قىلىپ، قور قىلىپ قويعانشا نەگە المايسىڭ مەنى، قۇداي!» دەپ كۇيىنە زارلاعان داۋسىن دا اپ-انىق ەستىگەندەي بولامىن. توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتار وسى ءبىر سوزدەردىڭ جاڭعىرىعى سوسىن مەنى سوناۋ ەستە جوق ەسكى كۇندەردىڭ جىڭىشكە سۇرلەۋىنە قاراي سۇيرەي جونەلەر ەدى...

ءيا، اجەم دەسەم، كوز الدىمدا نەبىر كونە سۋرەتتەردىڭ كولبەڭ-كولبەڭ كوشە باستايتىنى راس. مىنە، مەن سولاردىڭ ۇزاق-سونار تىزبەگىنە تاعى دا كوز سالىپ وتىرمىن. مۇنداعى، اسىرەسە، مىنا ءبىر كورىنىستىڭ ءتۇر-ءتۇسى، بوياۋ ءوڭى وزگەلەردەن ەرەكشە – ارادا قانشاما جىل وتسە دە ول باياعى جاپ-جاڭا، تاپ-تازا قالپىن اينا-قاتەسىز ساقتاپ قالعان. بىراق سۇرعىلت. تىم سۇرعىلت. وعان قاراعان سايىن ەڭسەمدى ءبىر نارسە ەزە تۇسكەندەي بولادى. سويتە تۇرا ءبارىبىر قاراي بەرەمىن. ويتكەنى وسىنداي مىڭ-سان كورىنىستەردەن تۇراتىن مەنىڭ ءومىر دەگەن ۇلى البومىمنىڭ ەڭ العاشقى بەتى دە تۋرا وسى سۋرەتپەن اشىلار ەدى. بۇدان بۇرىنعىسىنىڭ ءبارى دە مەن ءۇشىن تەك بۇلدىر-ساعىم بىردەمە عانا. ال مىناۋ؟.. مىناۋ ناعىز ءتىرى ءومىردىڭ ءوزى عوي.

...سەلدىر-سەلدىر قاراعايلى يەن تاۋدىڭ ەتەگىندە ەربيىپ تۇرعان ەسكى قىستاۋ – دالىرەگىندە، بورەنەلەردەن قيىپ سالعان، سىرتى سىلانباعان جاتاعان قارا ءۇي. بىراق ءۇي دەگەن اتى بولماسا، ءتورت قابىرعادان باسقا تۇگى جوق، سارى توپىراقپەن جابىلعان جاداعاي توبەسىندە تەك شوشايعان شولاق مۇرجا مەن ءار جەرىندە ءبىر قىلتيىپ وسكەن الابوتا عانا كورىنەدى. وسى تۇرىنە قاراي بۇنى ەڭسەلى ءۇيدىڭ جانىنداعى ەسكى مونشاعا كوبىرەك ۇقساتار ەدىڭ. سول مونشا سەكىلدى ونىڭ ءىشى دە كوزگە تىم قوراش، تىم جۇدەۋ. توپساسى بوساعان سىرتقى ەسىكتى سىقىرلاتا اشىپ ىشكە كىرسەڭ، اراجىكتەرى ىرسيىپ-ىرسيىپ جاتقان تاقتاي ەدەن اياق باسقان سايىن شيقىلداپ، ويباي سالىپ قويا بەرەدى. توردە – جۇك ەتىپ جيناپ قويعان توسەك-ورىن، كورپە-جاستىق. ەسىك تۇسىنداعى تومەنگى بۇرىشتا – ءبۇيىرى جىرتىق تەمىر پەش. كۇن باتار جاققا قاراعان ەڭكىشتەۋ الاسا تەرەزەدەن ءتالتۇستىڭ وزىندە جارىق ەدەنگە جارتىلاي عانا ءتۇسىپ تۇرادى.

انە، سول تەرەزەنىڭ الدىندا بۇتىندا ءبىر تۇتام كوك ترۋسيگىنەن باسقا لىپاسى جوق، جالاڭباس، جالاڭاياق، ءۇش-ءتورت جاسار قارا بالا شىر-شىر ەتىپ جىلاپ تۇر. جىلاپ تۇرىپ تىربيعان كىشكەنتاي قولدارىمەن تەرەزە شىنىسىن سابالاپ ۇرا بەرەدى. ەكى كوزى اناۋ ۇيدەن ەلۋ قادامداي جەردەگى توبەسى جابىق ۇزىن قوي قورانىڭ جەلكە تۇسىنداعى قارا قاباقتا. قارا قاباقتىڭ تىك قاپتالىن قيعاشتاي قيىپ جاتقان جالعىزاياق جولدا، انەكي، بۇل بالانىڭ اجەسى ۇيدەگى جالعىز سيىردى، ءوزى دە، تاتەسى دە، ءبارى دە جاقسى كورەتىن سىڭار ءمۇيىز قىزىل سيىردى سۇيرەي جەتەلەپ، الىسقا ۇزاپ بارادى. ءبىر قولىندا – سيىردىڭ باس ءجىبى، ەكىنشى قولىندا – تاياق. تاياقتى جەرگە گىرش-گىرش قاداعان سايىن كيمەشەك-شىلاۋىشتى داعاراداي باسى كەگجەڭ-كەگجەڭ ەتەدى. بالا تەرەزەدەن ءبارىن كورىپ تۇر. كورىپ تۇرىپ جەر تەپكىلەپ جىلاپ تۇر.

– اپا-ا-اۋ، – دەيدى الىستاعى اجەسىنە ايقايلاپ. – ءسۇت! ءسۇت!... مەن ءسۇتسىز قالدىم عوي، اپا! ءسۇ-ءۇت!

ونى سونا-اۋ قياداعى اپاسى قايدان ەستىسىن، ەڭكەڭدەي باسىپ قارا قاباقتى قيعاشتاي تارتىپ بارادى. قاباقتىڭ ءۇستى – كوكتەمنىڭ جىلى شۋاعىنا بوگىپ، بۋسانىپ جاتقان كوكپەڭبەك ەگىستىك. اپاسى قازىر وعان دا جەتەدى. وعان جەتتى دەگەنشە، ءبارى ءبىتتى دە. ءارى قاراي ەڭىس... ءاپ-ساتتە اپاسى عايىپ بولادى. سوسىن سيىر دا جوق، ءسۇت تە جوق.

– اپا-اۋ، قايدا كەتتىڭ سەن؟ كەتپەشى! سەن كەتسەڭ، مەن ءسۇتتى قايدان ىشەم، اپا-اۋ! ءسۇت!سۇ-ءۇت!

بالا شىرىلداپ جىلاپ تۇر. انە، اپاسى كوك بەلەستىڭ ۇستىنە دە شىعىپ ۇلگەردى. وعان شىعىسىمەن... بويى بىرتىندەپ الاسارا بەردى دە، اقىرى اعاراڭداعان كيمەشەك-شىلاۋشىمەن بىرگە الدىمەن ءوزى، سونان كەيىن ارقاسىنا ۇزىننان بۇكتەپ، كولدەنەڭ تاستاي سالعان قارا سىرماعىمەن بىرگە قىزىل سيىر دا بەل استىنا مۇلدە ءسىڭىپ، جوق بولدى.

– ءسۇ-ءۇت! – دەدى بالا سوڭعى رەت. – ءسۇت جوق ەندى! جوق!..

ول وسىنى ايتتى دا، وكسىگىن باسا الماي، ءىشىن سولقىلداتا تارتىپ، تەرەزە تۇبىنە ەتبەتتەن جاتا كەتتى. ءوستىپ قانشا جاتقانى ەسىندە جوق، نە زاماتتا سىرتقى ەسىكتىڭ سىقىرلاپ اشىلعانى ءبىلىندى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ قاراسا – كىشكەنتاي قىزىل كورپەگە قىمتاي وراپ العان التى ايلىق ايكەندى كەۋدەسىنە قىسا قۇشاقتاپ، تاتەسى ۇيگە سۇرىنە-قابىنا كىرىپ كەلەدى ەكەن. اياعىندا كەرزى ەتىك، ۇستىندە كوكشىل كۇپايكە. باسىنداعى قوڭىر ءتۇبىت ورامالى جەلكەسىنە قاراي ىسىرىلىپ كەتىپتى. قارا بالا ونى كورگەن بويدا اڭىراي بوزداپ جۇگىرگەن.

– تاتە، اپام كەتتى... قىزىل سيىر دا كەتتى. ءسۇت جوق ەندى، تاتە! ءسۇ-ءۇت!

شىرىلداپ كەلىپ ەتەگىنە ورالعان بالانى ەڭكەيە قۇشاقتاپ، ءبىر قولىمەن قولتىعىنا قىسا كوتەرگەن تاتەسى توردەگى جيۋلى جۇككە جەتكەن بويدا وتىرا قالىپ، ءوزى دە ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرگەن.

– قۇلىنىم-اي، ەندى قايتەيىن مەن؟! نە ىستەيىن مەن ەندى؟! تەك سەن جىلاماشى، قۇلىنىم! ءسۇت بولادى. قوراداعى كوك ەشكى ەرتەڭ-اق تۋعالى تۇر، انە. سوندا بارىمىزگە دە ءسۇت بولادى، قۇلىنىم. تەك سەن جىلاماشى قازىر. قوي، قويا قويشى، كۇنىم! مىنا ايكەننىڭ دە ۇيىقتاعانى جاڭا عانا. تاڭەرتەڭنەن بەرى كوك قۋالاعان قويدى قايىرىپ ءبىر شارشاسام، قۇشاعىمدا شىر-شىر ەتكەن بۇنى ۋاتام دەپ تە دىمىم قۇرىپ ءبىتتى ابدەن...

تاتەسى وسىنى ايتىپ اۋىز جيعانشا جاندارىندا وراۋلى جاتقان قىزىل كورپە قىبىرلاي باستاعان دا، ارتىنشا ىشىنەن قىڭقىلداعان دىبىس شىققان. قارا بالا جىلاعانىن قويا قويدى. تاتەسى كورپەنىڭ وراۋىن جازىپ، تىرباڭداپ جاتقان كىشكەنتاي قىزدى الدىنا كوتەرە وتىرىپ، جۇككە ارقاسىن سۇيەگەن كۇيى ونى ەمىزۋگە كىرىسكەن.

– اپام، جامان، – دەيدى ونىڭ جانىندا ءالى دە ىشتەي سولىعىن باسا الماي وتىرعان قارا بالا. ال تاتەسى ءبىر قولىمەن ونىڭ تاقىر باسىن سيپاپ قويىپ:

– قوي، كۇنىم، ولاي دەمە. اپاڭ جامان ەمەس، – دەيدى. – سەن ايتقانداي، قىزىل سيىر دا ءبىزدىڭ سيىر ەمەس، ول ءوز سيىرى عوي، قۇلىنىم، ءوز سيىرى. ەسىڭدە مە، بىلتىر كۇزدە ءبىز وسى جەرگە كوشىپ كەلگەندە دە اپاڭ سول قىزىل سيىرىن جەتەلەپ كەلدى ەمەس پە؟

– ءيا، سيىردىڭ ۇستىندە قارا سىرماق بولعان.

– دۇرىس ايتاسىڭ، ەكى ەتەگى جەردە سالاقتاعان قارا سىرماعى بولعان.

– سوندا ول قايدان كەلدى؟

– كورشى اۋىلداعى قىزىنان كەلدى.

– ال قازىر قايدا كەتتى؟

– سول قىزىنا كەتتى.

– ەندى كەلمەي مە؟

– كەلەدى. كۇزدە ءبىز جايلاۋدان كوشىپ كەلگەن كەزدە، قايتا وسىندا كەلەدى. سوندا قىزىل سيىر دا بىرگە كەلەدى. سىرماق تا.

بالا تاتەسىنىڭ ومىراۋىن اشقاراقتانا ەمىپ جاتقان كىشكەنتاي ايكەنگە قىزىعا قارادى. وسى ومىراۋدى كەشەگى قىستىڭ اياعىنا دەيىن ءوزى دە ەمگەن. ايكەن ءبىر جاعىنان، بۇل ءبىر جاعىنان. بىراق بىردە تاعى دا ونىمەن تالاسا ەمىپ جاتقانىن كورگەن كوكەسى:

– ءاي، ساۋلەش، بولدى، جەتتى ەندى، – دەگەن بۇنىڭ تاتەسىنە. – بۇل ۇلدى بۇدان كەيىن قىزىلشاقا قىزبەن تالاستىرعاندى قوي. ءبىر بالانى ازەر جارىتىپ جۇرگەندە، ەكىنشىسىن جارماستىرىپ قايتەسىڭ. سوسىن... بۇگىننەن باستاپ بۇنى قىزشا كيىندىرگەنىڭدى دە قوي. «قىز، قىز كەرەك!» دەپ قويماۋشى ەدىڭ، ول ارمانىڭا جەتتىڭ، مىنە. ەندى بۇنى دا، ءوزىڭدى دە الداي بەرگەننەن نە پايدا؟!

ايتقانداي-اق، سول كۇنى كەشكىسىن تاتەسى ۇزاق وتىرىپ، قازىر اۋىلدا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن ەكى اعاسىنىڭ ەسكى كيىمدەرىنەن بۇعان شاقتاپ، كويلەك، شالبار تىگىپ بەرگەن. ونى كيگەندە بۇل ءوزىن-ءوزى تانىماي قالعانداي بولعان...

– قارنىڭ اشتى ما؟ – دەدى تاتەسى بۇنىڭ ويىن ءبولىپ.

– اشتى، – دەدى بۇل اقىرىن سىبىرلاپ.

– كەل، ەندەشە، سەن دە ەمە عوي. – تاتەسى ەكىنشى ومىراۋىن اشا بەرىپ ەدى، بۇل:

– جوق، كوكەم ۇرسادى. ايكەنگە جەتپەي قالادى، – دەپ ۇيالا تومەن قارادى.

– ءوي، اقىلدىم مەنىڭ! ۇلكەن بولعان قۇلىنىم مەنىڭ! – تاتەسى ءبىر قولىمەن بۇنى قۇشاقتاي وزىنە تارتقان دا، باسىنان يىسكەگەن.

– تاتە، اپام نەگە كەتىپ قالدى؟

– كوكەڭنىڭ اماندىعى ءۇشىن، بالام.

– اماندىعى ءۇشىن؟

– ءيا، كوكەڭنىڭ امان-ساۋ ءبىزدىڭ جانىمىزدا جۇرە بەرۋى ءۇشىن. ونى كەيىن تۇسىنەسىڭ. ەندى بۇل تۋرالى مەنەن دە، كوكەڭنەن دە سۇراما، كۇنىم، جاراي ما؟

– جارايدى، سۇرامايمىن.

تاتەسىنىڭ تىزەسىنە باسىن سالىپ ءبىراز ءۇنسىز جاتقان بالا ءبىر ۋاقىتتا تاعى:

– تاتە، – دەگەن اقىرىن. – اپام قىزىنا كەتتى دەيسىڭ. ول كىم؟

– ول كوكەڭنىڭ قارىنداسى عوي.

– ۇلكەن كىسى مە؟

– ءيا، مەن شامالاس كىسى. ءۇش بالاسى بار.

– ال مەن نەگە ونى بىلمەيمىن؟

– قايدان بىلەسىڭ، سەن ەس بىلگەلى بۇل ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقاندى قويدى عوي ولار.

– نەگە؟

– نەگە!.. نەگە!.. ءبارى دە قىزىل سيىردىڭ الەگى دە.

– ال ولاردىڭ سيىرى جوق پا؟

– بار! بار! ءبىر ەمەس، ەكى سيىرى بار. بولدى ەندى! جەتتى! ءار نارسەنى ءبىر سۇراپ قاي-قايداعىمدى قوزعاي بەرمەشى، تۇگە. ونسىز دا جەتىسىپ وتىرعانىم شامالى. – تاتەسىنىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى. بالا جىم بولدى. اقىرىن ۇرلانىپ ونىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، ەكى كوزىنە مولتىلدەپ جاس تولا قالىپتى.

كەنەت... ءۇي سىرتىنان اقتوس ءيتتىڭ ارسىلداي ۇرگەنى ەستىلدى. بۇدان كەيىن ىلە-شالا اتتىڭ ءدۇبىرى قۇلاققا اپ-انىق جەتكەن.

– كوتەك، بۇل كىم بولدى؟ الگى تاۋداعى مالشىلاردى ارالاۋعا كەتكەن رايكومنىڭ ادامدارى بولماسىن. – تاتەسى ايكەندى قىزىل كورپەسىنە جىلدام وراپ الىپ، ەسىككە قاراي اسىعا جۇگىرگەن. سوڭىنان بۇل دا ۇمتىلدى.

ەكەۋى اپىل-عۇپىل سىرتقا شىقسا، قاراقاسقا اتىن ىرسىلداتا شاپقىلاپ، كولحوزباستىق كەلىپ قاپتى ءۇي جانىنا. وڭ جاق كوزىن كەسەنىڭ تۇبىندەي دوڭگەلەك قارا بىلعارىمەن تاڭىپ جۇرەتىن وسى ۇزىن قاراسۇر كىسىنى كورگەندە قارا بالانىڭ قاشاندا ءۇنى شىقپاي قالاتىن، بۇل جولى دا دەنەسى ءدىر-ءدىر ەتىپ تاتەسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلا ءتۇسىپ ەدى.

– ءاي، الباستى قاتىن! انا قويلارىڭدى نەگە ەگىسكە قاپتاتىپ قويا بەردىڭدەر-ەي، ا؟ قاراشى، انە، قاراشى، توپالاڭ كەلگىرلەر كوكپەڭبەك ەگىستى تاپتاپ، وتاپ، تىپ-تيپىل قىپ بارادى عوي، انە. ءوي، اكەڭنىڭ كورىن... بار، شاپ، قايىر انا قىرىلعىرلارىڭدى كەيىن!

كولحوزباستىق ات ۇستىندە تەپسىنىپ، زىركىلدەپ تۇرعاندا، بالانىڭ تاتەسى ماناعى اپاسى اسىپ كەتكەن قىرعا قاراي دالپىلداي جۇگىرىپ بارا جاتتى. اياعىندا – كەرزى ەتىك، قۇشاعىندا – قۇنداقتاۋلى بالاسى.

– اكەڭ قايدا؟ – دەدى كولحوزباستىق ەندى بۇعان جالعىز كوزىن تىك قاداپ.

«تاڭەرتەڭ... اۋىلعا كەتكەن. ولگەن قويدىڭ ەتىن سكلادقا تاپسىرام دەپ» دەگەن ءسوز كومەيىنە كەپتەلدى دە قالدى. جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ تۇر. الدىندا ادام ەمەس، اناۋ تاتەسى ايتاتىن ەرتەگىدەگى جالعىز كوزدى جالماۋىز تۇرعانداي.

– ءاي، اكەڭ قايدا دەيمىن ساعان؟! – دەگەن كولحوزباستىق تاعى دا ايقايلاي داۋىستاپ.

ونسىز دا ءدىر-ءدىر ەتىپ قورقىپ تۇرعان بالا مىنا داۋىستان كەيىن وكىرە جىلاپ ماي توپىراققا وتىرا كەتكەن. وسىنى كۇتكەندەي-اق جانىندا شوقيىپ وتىرعان اقتوس يت وقتاي اتىلىپ بارىپ، قاراقاسقا اتتىڭ قۇيرىعىنا جابىسا ءتۇسىپ ەدى.

– ءوي، اكەڭنىڭ كورىن... كەت-ءاي! – دەپ كولحوزباستىق قامشىنى وعان ءبىر سىلتەپ، قاراقاسقاعا ءبىر سىلتەپ، قارا جولعا قاراي دۇرسىلدەتە شابا جونەلگەن.

ءالى ەسىندە... ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ كوكەسى قويلاردى ورىسكە ايداپ كەتىسىمەن تورى بيەگە جەككەن ەسكى ارباسىن سىقىرلاتىپ، اۋىلدان ورالباي شال كەلگەن-ءدى. ۇستىنە ۇنەمى ۇزىن سۇر شەكپەن، باسىنا كۇنگە وڭىپ كەتكەن مىجىرايعان اقشىل قالپاق كيىپ جۇرەتىن جيرەن مۇرتتى وسى شالدى قارا بالا جاقسى كورەتىن. وتە جاقسى كورەتىن. ول كىسى ۇيگە كەلگەن سايىن بۇنى تىزەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، الدىمەن اياق-قولىنىڭ تىرناقتارىن قاراي باستار ەدى. قاراپ بولعان سوڭ قاي ۋاقىتتا دا:

– ءاي، سەنىڭ تىرناقتارىڭ ايۋدىڭ تۇياعىنداي بولىپ كەتىپتى عوي، – دەيدى كۇلىپ. سوسىن قالتاسىنان اق باكىسىن الىپ، بىلعارى ەتىگىنىڭ قونىشىنا ءجۇزىن جانىپ-جانىپ جىبەرىپ:

– ال، باتىر، وتىر الدىما، – دەيدى.

– ءسىز كەلگەنشە ەشكىمگە ساۋساعىن ۇستاتپايدى، قايدان بۇنىڭ تىرناعى ايۋدىڭ تۇياعىنداي بولماسىن، – دەپ قويادى وندايدا تاتەسى.

قالاي دەگەنمەن قارا بالانىڭ بۇل شالدى ىلعي دا اسىعا كۇتەتىنى راس-تى. تەك تىرناعى ءۇشىن ەمەس، بۇل الدىنان جۇگىرىپ شىققاندا قولىنا ۇستاتا قوياتىن ونىڭ كامپيتتەرى دە بولادى. قولىنا شايىرداي جابىساتىن سول ءتورتبۇرىش كامپيتتەر قانداي ءتاتتى دەسەڭشى! سوناۋ قىردان تورى بيە مەن اربانى كورگەندە تاتەسى دە قۋانىپ:

– ورالباي اعا كەلە جاتىر، شاي قويايىن، – دەپ بىردەن سارى ساماۋىردىڭ قۇلاعىنا جارماساتىنى بار.

– ءبىر سيىردىڭ بۇتىنان شوكىمدەپ جيعان مايىڭنىڭ جارتىسىن وسى شالعا بەرسەڭ دە، «اعالاعانىڭدى» قويمايدى ەكەنسىڭ، – دەر ەدى سوندا كوكەسى.

– ە، سو مايدى اعامنىڭ ءوزى جەيدى دەيسىڭ بە؟ جەمەك تۇگىل ەرنىنە جاعىپ كوردى مە ەكەن. كارى سۇيەگىن سىقىرلاتىپ، كورىنگەن ۇيدەن قاداقتاپ ماي جيناپ جۇرگەن ءبىر جامان شالدى جازعىرعانشا، وسى سالىق دەگەن بالەنىڭ بىتەتىن كۇنى بار ما دەپ اناۋ ۇكىمەت پەن پارتياڭا ايتپايسىڭ با؟! – دەيدى تاتەسى قاباق شىتىپ.

– ءاي، ءاي! جاپ اۋزىڭدى! پارتيادا نە شارۋاڭ بار سەنىڭ؟! ۇكىمەتكە دە ءتىل تيگىزبە! – دەپ كوكەسى ونداي ساتتە قاراداي اشۋلانار ەدى.

بىراق... كوكەسى نە دەسە دە ورالباي شالدىڭ توبەسى كورىنگەننەن مايىن دايىنداپ، شايىن ازىرلەپ وتىراتىن تاتەسى بۇل جولى ونى كوڭىلسىزدەۋ قارسى العان. جاي عانا امان-ساۋلىقتان كەيىن ءۇنسىز ءجۇرىپ سۋىپ قالعان ساماۋىردى قايتا ىسىتىپ اكەلدى. ءۇنسىز ءجۇرىپ جەرگە داستارقان جايىپ، سوسىن ونىڭ ءبىر شەتىنە جۇرەلەي وتىرعان كۇيى سىزدىقتاتىپ شاي قۇيا باستادى.

– ساۋلەش قاراعىم، ءجۇزىڭ سىنىق قوي، – دەدى توردە قارا بالانى تىزەسىنە الىپ وتىرعان شال. – اۋىرىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟

– جوق، اعا، اۋىرىپ جۇرگەم جوق. تەك... سىزگە قاراۋعا بەتىم بولماي وتىر، – دەپ تاتەسى كۇرسىنە تومەن قارادى.

– ە، نە بوپ قالدى؟ تىنىشتىق پا، ايتەۋىر؟

– تىنىشتىق... بىراق... نە دەسەم ەكەن... بۇدان كەيىن سىزگە قالاي ماي جينايمىن دەپ...

– ايتا عوي، ايت، قىسىلما، قاراعىم.

تاتەسى داستارقان شەتىن شۇقىلاپ تاعى ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، اقىرى:

– اپامىز كەتىپ قالدى، – دەدى تومەن قاراپ. – كەشە تاڭەرتەڭ... مەن ورىستە جۇرگەندە... اۋىلداعى قىزىنا كەتىپ قاپتى.

– ە، ول جاڭالىق ەمەس قوي، قاراعىم. مەن بىلەتىن زيباش اپاڭ جازدا ىلعي قىزىنىڭ قولىندا، اۋىلدا بولماي ما؟! بىراق بيىل ەرتەرەك كەتكەن ەكەن.

– ءيا، جاز شىقپاي جاتىپ... بارىنەن بۇرىن... – تاتەسى سويلەي الماي بۋلىعىپ قالدى.

– بوساما، قاراعىم. كەمپىر كەتسە، وسى ءۇيدىڭ بۇكىل ىرىس-نەسىبەسىن بىرگە ارقالاپ كەتپەگەن شىعار.

– ارقالاپ كەتكەن جوق، جەتەكتەپ كەتتى عوي، اعا. مۇنداعى ءبارىمىزدىڭ قاراپ وتىرعانىمىز – ءبىر قىزىل سيىردىڭ ءتورت ەمشەگى ەدى، سونى الىپ كەتتى عوي اپامىز.

«ە، ەندى ءبارى تۇسىنىكتى بولدى» دەگەندەي شال قولىنداعى ءسۇتسىز قارا شايدان ءبىر ۇرتتاعان دا، كەسەسىن شەتكە ىسىرىپ قويعان.

– ەگەر ءازىمحان ەكەۋمىز عانا بولساق، قارا سۋدى دا قاناعات ەتىپ وتىرا بەرەر ەدىك، بارىنەن دە مىنا قارا ۇلعا قيىن بوپ تۇر، – دەدى تاتەسى سالدەن سوڭ اۋىر دەم الىپ. – بار سەنگەنىمىز قوڭىر سيىر ەدى، ول بەيشارا قىستا تۋا الماي ءولىپ قالدى. اپامدى دا جازعىرا المايمىن، قىزىل سيىرسىز ونىڭ قىزى-
نا سىيۋى دا ەكىتالاي عوي.

تاتەسى ءبىر تىنىستاپ الىپ تاعى سويلەدى:

– بيىل ول كىسى، اپامدى ايتام دا، «ولسەم دە سەندەرمەن جايلاۋعا بىرگە بارام، جاز بويى جاندارىڭدا بولام» دەپ جاپ-جاقسى وتىر ەدى. بار ويىن نىلدەي بۇزعان كولحوزباستىق بولدى اقىرى.

– ە، ول نەعىپ قىستىرىلىپ ءجۇر؟

قارا بالانىڭ كوز الدىنا كەنەت... قاراقاسقا اتتىڭ ۇستىندە قامشىسىن ۇيىرە اقىرىپ تۇرعان كەشەگى جالعىز كوزدى قاراسۇر ادام ەلەستەي بەرگەن... دەنەسى قاراداي قالتىراپ، شالدىڭ قولتىعىنا تىعىلا ءتۇستى.

– الدىڭعى كۇنى قويىن الىسقا ورگىزىپ كەتكەن ءازىمحان تۇسكى اسىنا ءبىراز كەشىگىپ كەلىپ ەدى، – دەدى تاتەسى ءسوزىن ءارى جالعاپ. – ول كەلگەندە اپامىز وسى ءسىز وتىرعان جەردە جاينامازىن الدىنا جايىپ، تۇسكى نامازىن وقۋعا كىرىسكەن. ءبىز داستارقاندى تومەنىرەك جىلجىتىپ قويىپ، جايباراقات وتىرىپ شاي ىشە باستاعانبىز. بىراق اپامىزعا كەدەرگى جاسامايىق دەپ قولىمىزداعى كەسەدەن ەپتەپ قانا ۇرتتاپ قويامىز. داستارقان باسىنا جاڭا عانا تىزە بۇككەن ءازىمحان دا تۇننەن قالعان ءبىر جىلىك ەتتى ءۇنسىز وتىرىپ بيپازداپ تۋراي بەرگەن. بىراق... كۇتپەگەن جەردە ىرگەدەن اقتوس ءيتتىڭ ارسىلداي ۇرگەنى ەستىلسىن. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» دەپ ءازىمحان الدىمەن تۋ سىرتىندا كۇبىرلەپ وتىرعان اپامىزعا قاراعان. سوسىن شاپشاڭ تۇرىپ سىرتقا بەتتەگەن. بىراق ۇيدەن شىعۋى قالاي تەز بولسا، قايتا كىرۋى دە سولاي تەز بولدى. تابالدىرىقتى اتتاي بەرە:

– وي، قۇرعىر-اي، اناۋ كەپ قالدى عوي، كەپ قالدى؟! – دەيدى، توردەگى اپامىزعا ابدىراي قاراپ. ابدىراپ تۇرىپ تاقىر باسىن سيپاي بەرەدى. بايعۇستىڭ ءبىر-اق ساتتە ءوڭى بوپ-بوز بولىپ كەتكەن.

– كىم كەپ قالعان؟! «اناۋ» دەگەنىڭ كىم؟ – دەيمىن مەن دە ورنىمنان جىلدام تۇرىپ.

– كىم بولۋشى ەدى! كولحوزباستىق. نۇرىم. جانىندا كوك اتقا مىنگەن اناۋ كوزىلدىرىكتى رايكوم بار، – دەپ ول ماڭدايىن جاينامازعا سالىپ جاتقان اپامىزعا ەستىرتە سويلەگەن. اپامىز دا وسىنى كۇتكەندەي اپپاق كيمەشەكتى باسىن كوتەرە وتىرىپ، وڭ يىعىنا قاراپ ءبىر كۇبىرلەپ، سول يىعىنا قاراپ ءبىر كۇبىرلەپ الىپ، جايلاپ ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى. ءدال وسى جولى نامازىنىڭ تەز بىتكەنىنە ءبارىمىز قۋانىپ قالعانبىز. بوساعادا ءالى دە ابىرجىپ تۇرعان ءازىمحان «ۋھ» دەپ ءبىر تەرەڭ تىنىستاپ الدى دا:

– جاقسى! جاقسى بولدى! ەندى كىم بولسا دا كەلە بەرسىن، – دەپ دەگبىرسىزدەنە قايتا سىرتقا ۇمتىلدى. بىراق ەسىكتى اشا بەرىپ، جۇرەگى الدەنەنى سەزگەندەي، تۋ سىرتىنا تاعى ءبىر رەت مويىن بۇرىپ وتكەن. سوندا نە كوردىك دەيسىز عوي؟ اپامىز ەندى نامازىن تۇرەگەپ تۇرىپ جالعاستىرا باستاعان.

– ءوي، قۇرعىر-اي، ءبىر راكاتى جاڭا بىتكەن ەكەن عوي بۇنىڭ! – دەپ ءازىمحان تابالدىرىق تۇسىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.

نە ىستەرىمدى، نە ايتارىمدى بىلمەي، داستارقاندى شىر اينالىپ مەن ءجۇرمىن. ەسىك الدىندا شىر اينالا ءۇرىپ اقتوس يت ءجۇر. ەشتەمە ەستىمەگەندەي، ەشتەمە سەزبەگەندەي نامازىن كۇبىرلەي وقىپ، توردە اپام تۇر.

– قۇرتتىڭ-اۋ، اپا! قۇرتتىڭ عوي مەنى! – دەپ باسىن قوس قولداي ۇستاپ، تابالدىرىق تۇسىندا ءازىمحان وتىر. وسى ارەدىكتە سىرتتان:

– بۇل ۇيدە ادام بار ما، جوق پا ءوزى! يتكە تالاتىپ ولتىردىڭدەر عوي، تۇگە! – دەگەن كولحوزباستىقتىڭ داۋسى ەستىلگەن. سويتكەنشە بولعان جوق، سىقىر ەتىپ ەسىك اشىلعان دا، الدىمەن رايكوم ايتباەۆ، ونىڭ سوڭىن الا كولحوزباستىقتىڭ ءوزى ۇيگە كىرىپ كەلسىن.

بوساعادا موينى سالبىراپ ءازىمحان تۇر. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق. كەلگەن كىسىلەرمەن امانى جوق، قۇددى ءتىلى بايلانىپ قالعانداي.

– سولاي دە، كامونوس جولداس! – دەدى كولحوزباستىق وعان جالعىز كوزىمەن ەجىرەيە قاراپ. – سولاي دە!

رايكوم ءتور جاققا قاراپ ءسال بوگەلىپ قالدى دا، سوسىن جانىندا سىلەيىپ تۇرعان ازىمحانعا بۇرىلىپ:

– قالايسىڭدار؟ – دەدى قالىڭ كوزىلدىرىك استىنان. ءازىمحان سوندا عانا ەس جيعانداي بولىپ:

– جاقسىمىز، جاقسىمىز، رايكوم جولداس، – دەپ قالبالاق قاعىپ، قوناقتارعا قوس قولىن الا ۇمتىلدى.

بۇل ۋاقىتتا اپامىز ەڭكەيە بۇگىلىپ، كۇبىرلەپ تۇرعان. ەكى كوزى الدىنداعى جاينامازدا ەدى.

– جاقسى ەكەندەرىڭدى كورىپ تۇرمىز، – دەپ رايكوم مىرس ەتتى دە، كەردەڭدەي باسىپ بارىپ، ءتوردىڭ ەكىنشى بۇرىشىنا مالداس قۇرا وتىردى.

– قالاي جاقسى بولمايدى، رايكوم جولداس، جاقسىلىقتى ءوستىپ بەس ۋاقىت قۇدايدان تىلەپ جاتسا. سولاي ما، كامونوس جولداس؟ – دەپ كولحوزباستىق ازىمحانعا ىزبارلانا قاراعان كۇيى ول دا رايكومنىڭ جانىنا كەلىپ، شوقيا وتىردى.

ساماۋىر ءالى سۋىعان جوق-تى، مەن قوناقتارعا شاي قۇيا باستادىم. بىراق قولىم ءدىر-ءدىر ەتەدى. تىزەمدە پىس-پىس ۇيىقتاپ ايكەن جاتىر. ءبىر جاعىمدا – الگىندەگى اكەسى سياقتى ءتىلاۋزى بايلانىپ مىنا قارا ۇل وتىر ءۇرپيىپ.

ءازىمحان داستارقان شەتىن شۇقىلاپ ءۇنسىز قالدى.

– كوردىڭىز بە، رايكوم جولداس، ۇندەمەيدى. ال مەن ايتايىن، اناۋ تۇرعان كوك ساندىقتى اشسىن قازىر بۇل، – دەدى كولحوزباستىق اپام وتىرعان جەردەن ارىرەك بۇرىشقا يەك كوتەرىپ. – ءدال سول ساندىقتىڭ ىشىنەن كىرپىشتەي قىپ قۇران سۋىرىپ الماسا، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن مەن. كانە، ءازىمحان، شىن كامونوس بولساڭ، اششى انا ساندىعىڭدى.

ءازىمحان ورنىنان سوزالاڭداي تۇرىپ، تورگە بەتتەدى. وسى مەزەتتە اپامىز دا وقىپ وتىرعان نامازىن ءبىتىرىپ قالىپ ەدى، ءازىمحان ساندىق بەتىن اشا بەرگەنى سول:

– ءتايت! – دەپ قولىن قاعىپ جىبەردى. – قۇراندى ۇستاۋ ءۇشىن الدىمەن دارەت الىپ كەل، جامان شىرىك نەمە!

– رايكوم جولداس، بايقاعان شىعارسىز، قالاي ءدال ايتام، ا! – كولحوزباستىق كادىمگىدەي ماقتانا جەلپىنىپ، قوپاڭ-قوپاڭ ەتىپ قويدى.

– ءاي، نۇرىم، – دەدى اپام. – بايقادىق، كوردىك سەنى. ءالى سول باياعى كامسامول قالپىڭ ەكەن.

– تيىسپە مەنىڭ كامسامولدىگىمە، قاقپاس! – دەپ كولحوزباستىق اتىپ تۇرعان. – بالاڭدى پارتيادان شىعارىپ، ايداتىپ جىبەرەيىن بە وسى!

– ءجا، وتىر! – دەدى وعان رايكوم ءزىلدى داۋىسپەن. – قىزبالانبا. ماسەلە دىندە بولسا، ءسوز كوممۋنيستىك تاربيەنىڭ جوقتىعىندا بولسا، ونى ءبىز پارتجينالىستا قارايمىز.

– جوق، پارتجينالىس از. بۇل تولەمىسوۆتىڭ ماسەلەسىن بيۋرودا قاراۋ كەرەك، ءبىلدىڭىز بە! بيۋرودا. كامونوس ۇيىندە قۇران جاسىرىپ وتىرۋ دەگەن نە سۇمدىق بۇل.

– بولدى ەندى! – دەپ رايكوم كولحوزباستىقتى تاعى دا باسىپ قويدى دا، تومەنىرەكتە سۇلكيىپ وتىرعان ازىمحانعا:

– تولەمىسوۆ، – دەدى داۋسىن جۇمسارتىپ. – ماسەلە – سەندە ەمەس، اناۋ كارى شەشەڭدە دە ەمەس، مىنا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتا. بۇلاردىڭ تۋا سالىپ كورگەنى – قۇران، ەستىگەنى – قۇران ءسوزى بولسا، ەرتەڭگى كۇنى كىم بولىپ شىعادى بۇلار! سەنى ەرتەڭگى كۇنى جازالاپ جاتساق، وسى ءۇشىن جازالايمىز، سونى ۇعىپ ال.

– ءيا، جازالاۋ كەرەك بۇنى! – دەيدى كولحوزباستىق قىبى قانا تۇسكەندەي.

– جاعداي سولاي بولدى، ورالباي اعا. رايكوم مەن كولحوزباستىق كەتىسىمەن ءازىمحان:

– ءاي، اپا-اي، وسى نامازىڭمەن-اق مەنىڭ تۇبىمە جەتەتىن بولدىڭ عوي، – دەگەن جىلارمان بولىپ. – مەن ەس بىلگەلى وقىپ كەلەسىڭ، وقىپ كەلەسىڭ. ەندى قارتايعاندا قويساڭ دا بولادى عوي وسىنى. ايتپەسە انا ساقىشتىڭ ۇيىندە جۇرگەندە وقىعانىڭ دا جەتپەي مە؟!

– ە-ە، سەنىڭ كوزىڭە كوپ كورىنىپ ءجۇر ەكەم عوي. كەتەيىن، ەندەشە، سو قىزىمنىڭ ۇيىنە. قۇداي ءۇشىن، اپارىپ تاستاشى مەنى سوعان ەرتەرەك، – دەدى اپام.

– جوق، ءبىز جايلاۋعا كوشەردە ونسىز دا سول ۇيگە باراسىڭ. ال قازىر سەنى اندا-مۇندا سۇيرەپ جۇرەر ۋاقىتىم جوق، – دەپ ءازىمحان قىسقا قايىردى دا، سىرتقا شىعا جونەلدى.

– و، قۇداي! – دەدى اپام ونىڭ سوڭىنان. – ماعان وسىنداي قۇدايسىز ۇل بەردىڭ، انا ساقىشتاي يمانسىز قىز بەردىڭ. ءبىرى الدىنداعى جاينامازعا قارايدى، ءبىرى جەتەگىندەگى جالعىز سيىرعا قارايدى. ءبۇيتىپ مەنى ەكى جاققا جالتاڭداتىپ قور قىلىپ قويعانشا، المايسىڭ با، قۇداي!

اپام جىلاپ-جىلاپ الىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى. سودان تۇرعان جوق. كەشكى شايعا دا باس كوتەرمەدى. ءتۇنى بويى اھىلاپ-ۇھىلەگەنىن دە ەستىپ جاتتىق.

تاڭەرتەڭ ءازىمحان ءبىر ولگەن قويدىڭ ەتىن سكلادقا وتكىزەم دەپ، اۋىلعا اتتاندى دا، مەن ايكەندى كوتەرىپ، قوي سوڭىنان ورىسكە كەتتىم.

ال تۇستە ۇيگە كەلگەندە: ء«سۇت-ءۇت! ءسۇ-ءۇت!» – دەپ مىنا ۇل شىقتى الدىمنان اڭىراپ. جاعداي سولاي بولدى، اعا، – دەپ قارا بالانىڭ تاتەسى ءسوزىن اياقتاپ، كوزىنىڭ جاسىن كوك ورامالىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ قويعان.

– ە-ە، سولاي دە، قاراعىم، – دەپ ورالباي اتا ءبىراز ۋاقىت جيرەن مۇرتىن سيپالاپ وتىرىپ قالدى. تەك سالدەن كەيىن تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الىپ:

– ە، شىراعىم، بۇل نۇرىمنىڭ ىستەمەگەنى بار ما! – دەدى. – اپالارىڭ وعان ء«الى باياعى كامسامول قالپىڭ ەكەن» دەپ تەگىن ايتپاعان. ءبارى ەسىمىزدە عوي. باياعى جاس كەزىندە وسى نۇرىم اۋىلدىڭ وڭشەڭ بەزبۇيرەكتەرىن جيناپ الىپ، ىستەمەگەنى، قىلماعانى بار ما ەدى. ورازا كەزىندە ءتۇنى بويى كوشە كەزىپ، قاي ۇيدە كىم ۇيىقتاماي وتىر، كىم اۋىز اشىپ، كىم سارەسى ىشكەلى جاتىر دەپ، كورىنگەن تەرەزەنى سىعالاپ، ۇرى يتتەي سۋماڭداپ ءجۇرۋشى ەدى. ءجا، ونى قويشى، بۇل نۇرىمنىڭ سونداعى مىنا ءبىر ءىسى ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە توبە قۇيقام شىمىرلايدى. اۋىلىمىزدا اۋليەدەي بولعان توقپاي دەگەن شال بار ەدى. جاسى سول ۋاقىتتا سەكسەننەن اسقان-اۋ، شاماسى. اپپاق ساقالى كەۋدەسىنە ءتۇسىپ وتىرۋشى ەدى جارىقتىقتىڭ. سول شال ءبىر كۇنى تۇندە ءوز ۇيىندە قۇران كىتاپ وقىپ وتىرعاندا نۇرىم باستاعان بەس كامسامول ۇيگە سۋىت كىرىپ كەلەدى دە، قۇراندى قولىنان جۇلىپ الادى. ۇيدە ۋ-شۋ بولادى. شالدىڭ ۇيىقتاپ جاتقان بەس جاسار نەمەرەسى ويانىپ، اتاسىنا ۇمتىلىپ شىر-شىر ەتەدى. سوندا بۇل نۇرىمنىڭ نە ىستەگەنىن بىلەسىڭ بە، قاراعىم؟! كىپ-كىشكەنتاي ءسابيدى قورقىتىپ تۇرىپ... استاپىراللا... قۇران بەتىنە كىش ەتكىزەدى.

– استاپىراللا! – دەدى قارا بالانىڭ تاتەسى دە شوشىنا ءتىل قاتىپ. بىراق مىنا ءسوزىمدى بىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەگەندەي ارتىنشا جان-جاعىنا الاقتاي قاراعان.

– سولاي، قاراعىم، ءبىز وسىنى دا كورگەن قۋباسپىز... ءجا، مەن قايتايىن ەندى، – دەپ ورالباي شال جانىندا مىجىرايىپ جاتقان بوزعىل قالپاعىنا قول سوزعان.

قارا بالا سول كۇنى ورالباي اتاسىنىڭ ماي جينايتىن اق كەسپەگىنە تاتەسىنىڭ ەكى كەسە سارى ماي سالىپ بەرگەنىن بىلەدى. بۇدان كەيىن سول اتاسىن دا، ۇيدەن ءبىر قاسىق ماي دا كورگەن جوق.

 

3

كونە سۋرەتتەر... كوركەم دە جاندى سۋرەتتەر... بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوز الدىمنان كوشە بەرەدى. مەن سولاردىڭ جەتەگىنە ەرىپ، تاعى دا سوناۋ ءبىر كۇندەردىڭ قويناۋ-قولاتتارى مەن جىقپىل-جىقپىلدارىن كەزىپ كەتە بارامىن. سونداعى كورەتىنىم، بىرگە جۇرەتىنىم – كوبىندە سول باياعى اجەم.

جوق، وتىرىك ايتا المايمىن، مەن وزگەلەر سەكىلدى اجەسىنىڭ جانىندا اسا كوپ جۇرگەن بالا ەمەسپىن. سولار سەكىلدى اجەمنىڭ كۇندىز موينىندا، تۇندە قوينىندا ءوستىم دەپ ماقتانا دا المايمىن. ونداي ىستىق مەيىردى دە، پەيىلدى دە تاعدىر مەنىڭ تايقى ماڭدايىما جازباعان. مۇمكىن، سوندىقتان بولار، الدە باسقا دا سەبەپتەرى بار ما ەكەن، بۇگىندە مەن اجەمدى سونشاما ءبىر قيماستىقپەن، ساعىنىشپەن ەسكە الۋىم از. ەگەر شىن اعىمنان جارىلسام، مەندە ول كىسىگە دەگەن تەك قانا ايانىش بار. وسى ايانىش جاسىما جاس قوسىلعان سايىن وتكەن-كەتكەننىڭ بارىنە ادامگەرشىلىكپەن، تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا، نە نارسەگە تەرەڭنەن ءۇڭىلىپ سارالاۋعا يتەرمەلەيدى دە وتىرادى.

راس، ىلعي دا بەلى بۇگىلىپ جۇرەتىن، اقسارعىش بەتى مىج-مىج، ءسال كوكشىلدەۋ كەلگەن وڭ جاق كوزىنىڭ تارىداي اعى بار سول شۇيكەدەي كەمپىردىڭ امسە جانىندا ءجۇرۋ ءناسىبى بىزگە بۇيىرماعان. ءبىز دەيتىنىم، ءبىر كوزى اكەدە، ءبىر كوزى شەشەدە جۇرەتىن نەمەرە – مەنى بىلاي قويعاندا، ءوز بالاسى – مەنىڭ اكەم دە جىل ون ەكى اي شەشە قاسىنان تابىلا بەرمەگەنى انىق. ءبىر قورا قويدى الدىنا سالىپ جاز جايلاۋعا شىعاردا، بايعۇس كەمپىردى جىلاتىپ-سىقتاتىپ، قىزىل سيىرىمەن قوسا قىزىنا اپارىپ تاستايدى. سوسىن قارا كۇزدە قىستاۋعا ورالعاندا ەڭكەڭدەتىپ قايتا الىپ كەلەدى. الىپ كەلە الماسا، قىزىل سيىرىن جەتەكتەپ، سوناۋ سەگىز شاقىرىم جەردەن شارشاپ-شالدىعىپ ءوزى جەتەدى. ەگەر ءسال كەشىگە باستاسا، شەشەمىز ەنەسىن شىنىمەن-اق ساعىنىپ قالعانداي بولىپ: «قايدا الگى اپامىز؟ نەگە الىپ كەلمەيسىڭ ونى؟» – دەپ اكەمىزدى قوزعاپ تا قويادى. بىراق بۇنىسى، كەيىن بايقاسام، ۇيگە مال بىتكەنشە عانا ەكەن. قوراعا بىرەر سيىر بايلانىپ، اۋزىمىز اققا تيە باستاعان كەزدە شەشەمىزگە دە جال بىتكەندەي ەدى: ەندى اپامىز تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا، «قايدا جۇردەن» گورى «جۇرە بەرسىنگە» جاقىن بولعان پيعىلى.

بىراق اپامىز كەلەدى. بەلى ەكى بۇكتەتىلىپ جاتسا دا ەڭسەسى تىك، ءسوزى نىق كەلەدى. ويتكەنى قىزىل سيىرى بار. قىزىل سيىرعا ەرىپ كەلەتىن قىزىل بۇزاۋ بار.

بۇزاۋ دەمەكشى، ءبىر جىلى جازدا ۇيدە كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە كوبەيگەن. تۇسىنگەنىم: شەشەمنىڭ تاياۋدا اسكەردەن كەلگەن باۋىرى ۇيلەنبەك. تويى قاراشانىڭ باسىندا. وعان دەيىن قۇدالاردىڭ الدىنان ءوتۋ، كيت كيگىزۋ دەگەندەي ءبىراز شارۋاسى بار، شىعىنى بار. وسىندايدا جالعىز جەزدەسى كومەكتەسپەگەندە، كىم كومەكتەسەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟

– قوراداعى ءبىر-ەكى قارانى ساتامىز دا، – دەيدى اكەم.

– ءوزى بار-جوعى ەكى تايىنشا، ءبىر سيىردىڭ قايسىسىن ساتىپ قارىق بولاسىڭ. اپامنىڭ قىزىل سيىرى ەرتە كوكتەمدە بۇزاۋلادى ەمەس پە؟ كۇزگە دەيىن ول كادىمگى وگىزشە بولىپ قالماي ما، – دەيدى شەشەم الدەنەنى ەمەكسىتىپ.

– ە، سول دا بار ەكەن عوي، – دەپ اكەم كوڭىلى جايلانعانداي بولادى.

سونىمەن كۇز دە بولعان. قىركۇيەكتىڭ باسىندا قىستاۋعا كوشىپ كەلگەنبىز. بەس كۇن ءوتتى. ون كۇن ءوتتى. اپامىزدىڭ قاراسى كورىنبەگەن. ونى بارىپ الىپ كەلە قويۋعا اكەمىزدىڭ مالدان قولى بوسامايدى. وعان كومەكتەسە قويۋعا مەنىڭ دا جاعدايىم جوق. بەس شاقىرىم جەردەگى مەكتەپكە جاياۋ بارىپ، جاياۋ كەلۋمەن بار ۋاقىتىم وتەدى. اقىرى ءبىر كۇنى كەشكىسىن شاي ءىشىپ وتىرعاندا شەشەم:

– ءازىمحان، نە ىستەسەڭ دە ەندى اپامدى ءوزىڭ الىپ كەل. كارى ادامعا ەكى بىردەي سيىردى جەتەكتەپ ءجۇرۋ وڭاي ما؟! – دەگەن.

– ءوزىم دە سونى ويلاپ وتىر ەدىم. ەرتەڭ بارام، – دەدى اكەم.

ەرتەڭىندە تۇستەن كەيىن، راسىندا، ول ورىسكە شەشەمدى جىبەردى دە، ءوزى بۇقتىرمانى بويلاپ، ساقىش اپاي تۇراتىن تومەنگى اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتى. كەشكە قويدى قوتانعا يىرگەن سوڭ شەشەم قازانىنا اس سالىپ، «اپام ءسۇيىپ جەۋشى» ەدى دەپ، قامىرىن سۇتكە يلەگەن اپپاق كۇلشە ءپىسىرىپ، ۇزاق ۋاقىت قازان-وشاق باسىندا كۇيبەڭدەدى دە ءجۇردى. «ساۋلەم-اي» دەگەن ءبىر جاقسى ءانى بار ەدى، سونى ىڭىلداپ ايتقان ءۇنى قۇلاعىما ءاپ-ادەمى ەستىلىپ تۇردى.

الايدا... ىمىرت ۇيىرىلە اكەم اپامنىڭ قارا باسىن عانا سۇيرەتىپ جەتكەندە، «ساۋلەم-ايىڭ» اۋرەمايعا اينالىپ جۇرە بەرگەن.

– سيىر قايدا؟ – دەگەن ول اكەمە بىردەن.

– شيكى ارپا جەپ... ءىشى كەۋىپ... ءولىپ قاپتى، – دەدى اكەم مىڭگىرلەپ.

– ەتىن نە ىستەپتى؟

– جىلىكتەپ ءبولىپ، كورشى-قولاڭعا ساتىپ جىبەرگەن عوي.

– ال بۇزاۋى شە؟

– ونى بىزگە ساقىش ءوزى ءتىرى تۇرعاندا بەرسىن بە؟

– قايىرشى! جارىماعان نەمە! – دەدى شەشەم اپامىزعا ەستىرتە.

مەن شەشەمنىڭ اۋزىنان بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ءسوز ەستىگەن جوق ەدىم.  

انشەيىندە ەشكىمگە اۋىز اشتىرمايتىن اجەمنىڭ ۇندەمەي قالعانىن سول كۇنى العاش رەت كوردىم.

 

4

ءيا، اپامىز ءبىر ادامعا بەت قاراتپايتىن بۇرىنعى ادۋىندى مىنەزىنەن بىرتىندەپ قايتا بەردى. شەشەممەن ءبىر نارسەگە ءسوزى جاراسپاي قالسا، اپپاق كيمەشەك-شىلاۋىشى جەلمەن جەلپىلدەپ، بۇدىر-بۇدىر اعاش تاياعىن جەرگە گىرش-گىرش قاداپ، قىزىنىڭ اۋىلىنا قاراي ەڭكەڭدەي جونەلەتىن كۇندەرى دە ەندى ارتتا قالعان. قايتسىن بايعۇس، و جاقتا قۇشاق جايا قارسى الاتىنداي جەتەگىندە بۇرىنعى قىزىل سيىر جوق. ال مۇندا؟ ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداعانىنا جۇرگىزە بەرەتىن باياعى جۋاس كەلىن دە جوق. بەل بولسا – بۇگىلىپ، بوي بولسا – شوگىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن ءمۇجىلىپ-توزىپ بارا جاتقانى مىناۋ. ەندەشە، اۋىزدى جاۋىپ، اياقتى اڭداپ باسىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن. مەنىڭشە، اپام وسىلاي ويلايتىن بولۋى كەرەك. ايتەۋىر، قالاي ويلاسا دا ونىڭ ەندىگى جاعدايى مۇسكىن دە مۇشكىل ەدى. جاقتاۋلارى كوك سىرمەن بويالعان، تۇستىك جاققا قاراعان ءتورت كوزى بار قوس تەرەزەنىڭ تۇبىندە كۇن ۇزاق ءجۇنىن ءتۇتىپ وتىرا بەرەدى. بىراق... قانداي جاعدايدا دا بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلعان ەمەس. بۇعان ءبىز دە ابدەن ۇيرەنىپ العانبىز – اپامىزدىڭ قاي نامازى قاي ۋاقىتتا ەكەنىن مينۋتىنا دەيىن ءبىلىپ وتىرامىز. بىلەمىز دە دايىندالامىز. سوندا نەمەنەگە دايىندالامىز دەسەڭشى! مەن ون ءۇش-ون تورتتەگى ەس ءبىلىپ قالعان بالامىن. ونى ۇيدەگى «قىزىل كوزدەردەن» قورعاۋىم كەرەك. «قىزىل كوزدەر» – بەرىك پەن نۇرجان. ءبىرى – بەس جاستا، ءبىرى – تورتتە.

اپام جاينامازىن جەرگە جايا باستاعاننان-اق ەكەۋى ەكى شەتتە تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي كۇتىپ تۇرادى. سوسىن ول تىك تۇرىپ، ەندى اۋزى كۇبىرلەي بەرگەندە، بەرىك جۇگىرىپ كەلىپ جاينامازدى الا قاشادى. مەن ونى قۋىپ بەرەمىن. ۇستاپ الىپ، قولىنان جۇلىپ العان جاينامازدى اپام الدىنا قايتا جايعان كەزدە، ءبىر شەتتە سەرىك تۇرادى كەمپىر قاشان ەتبەتتەپ جاتادى دەپ. مەن ۇستاسام، ۇستادىم، ۇستاي الماي قالسام، بۇكشەڭدەپ جاتقان اپامنىڭ ارقاسىنا قارعىپ مىنەدى اتقىپ. ءبىر قىزىعى، ناماز ساتىندە ول بالالار نە ىستەسە دە ءبىراۋىز ءتىل قاتپايدى. تەك «شارۋاسىن» ابدەن ءبىتىرىپ بولعان سوڭ:

– ءا-ءا-ءاي، قۇداي-اي! وسى قۇدايسىزداردان-اق كوردىم-اۋ! – دەيدى اھىلاپ-ۇھىلەپ. ال كەيدە بالالار تىم قاتتى «ويناپ» جىبەرگەن كەزدە:

– و، قۇداي! وسى قۇدايسىزدارعا مەنى قور قىپ، مازاق قىپ قويعانشا نەگە المايسىڭ مەنى، قۇداي! – دەپ زارلانار ەدى.

سوسىن تاعى ءبىر ءۇش-ءتورت جىل وتكەندە اپامىز مۇلدە قارتايىپ، شوگىپ بىتكەن. سىرتقا ازەر كىرىپ شىعاتىن، ازەر سويلەيتىن. بىراق سويتە ءجۇرىپ ەكى ادەتىن قويعان جوق. ءبىرى – ناماز وقۋ، ءبىرى – ءجۇن ءتۇتۋ. ەندى مىنا عاجاپقا قاراڭىز! وسى ەكەۋىن ول ءبىر-اق كۇندە قويدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟! سەنىڭىز، سەنبەڭىز، سول كۇنگى وقيعا مەنىڭ قازىرگە دەيىن كوز الدىمدا.

ونىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىم. ناۋرىز ايىنىڭ جىپ-جىلى ءبىر شۋاقتى كۇنى مەكتەپتەن كەلە جاتسام، تاتەم ۇيدەگى توسەك-ورىن، الاشا-سىرماقتىڭ ءبىرازىن سىرتقا شىعارىپ، قاعىپ-سىلكىپ ءجۇر ەكەن. مەنى كورە سالىسىمەن:

– ۇيگە كىرىپ، جىلدام تاماعىڭدى ءىش تە، ۇلكەن بولمەدەگى ۇستەل، ورىندىقتاردى تۇگەل سىرتقا شىعار! – دەمەسى بار ما.

– نە بوپ قالدى؟ جايشا ما؟ – دەيمىن تاڭدانىپ.

– جايشا ەمەس، اپاڭ بۇگىن ولەدى. كەشكىسىن ۇيگە ادامدار جان-جاقتان قاپتاعان كەزدە، ولاردى قايدا وتىرعىزامىز؟ قايدا جاتقىزامىز؟ ءبىلدىڭ بە!

نە دەيد!؟ اپام ولەدى دەي مە؟ تاڭەرتەڭ عانا تەرەزە الدىندا ءجۇنىن ءتۇتىپ ساپ-ساۋ وتىر ەدى عوي. جۇرەگىم ورەكپىپ، جۇگىرىپ ۇيگە كىرسەم... قىزىق، اپام سول تاڭەرتەڭ مەن كورگەندەي... ساپ-ساۋ قالپىندا، سول تەرەزە الدىندا سىرتقا قارا-اپ ءۇنسىز وتىر. «تاتەم دە قىزىق ەكەن. اپام ءتىپتى دە ولەتىن ادامعا ۇقسامايدى عوي» دەيمىن. دەگەنمەن... ءبىر نارسە جەتپەي تۇرعان ءتارىزدى. ول نە؟ بىلمەيمىن. وسى مەزەتتە تاتەم دە ۇيگە كىرگەن. مەنىڭ نەمەنەگە تاڭدانىپ تۇرعانىمدى ول سەزسە كەرەك:

– قاراشى، اپاڭنان نە بايقايسىڭ؟ – دەدى بەتىمە سۇراۋلى پىشىنمەن قاراپ.

– ەشتەمە.

– قولىنا قارا. كۇندەگى ءتۇتىپ وتىراتىن ءجۇنى بار ما؟

– جوق.

– جوق بولسا، اپاڭا ەندى جارىق دۇنيە دە جوق. بۇل كىسىنىڭ ءبىر كۇنىن ءبىر كۇنگە جالعاپ كەلە جاتقان – نامازى مەن ءتۇتىپ وتىراتىن ءجۇنى ەدى. بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى ەكەۋىن دە قولىنا المادى. ەندەشە، ءدامىنىڭ تاۋسىلعانى. بۇگىنگى كەشتەن قالماس.

جوق، كەشكە جەتپەدى اپامىز. ءتۇس اۋا، التايدىڭ باسىنان كۇن ەندى ەڭكەيە باستاعان ۋاقىتتا، ءتور الدىندا ەكى قولىن ەكى جاعىنا سۇلىق تاستاعان كۇيى، عۇمىر بويى ءوزى دايىندالعان اناۋ جاققا اقىرىن جىلجىپ جۇرە بەرگەن.

ودان بەرى دە، مىنە، قانشاما جىل ءوتتى. انشەيىندە ماڭگى ءومىر سۇرەتىندەي بولىپ جۇرەتىن قانشاما ادام اپامنىڭ سوڭىنان كەتتى. دۇنيە وزگەردى، زامان جاڭاردى. كوڭىلدەگى ءبىر سۋرەتتەر ءوشتى، ءبىرى مۇلدە ەسكىردى. الايدا مەنىڭ سانا سارايىمنىڭ تورىندە عۇمىر بويى جارقىراپ، كەرەمەت كەسكىندەنىپ تۇراتىن ءبىر عاجاپ سۋرەت بار. ول – مىناۋ.

اپامدى جەرلەيتىن كۇن. ۇيدە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتقان ىعى-جىعى ادام. سولاردىڭ اراسىنان ءبىر مەزەت اكەمدى ىزدەيمىن. جوق. ول قايدا؟ ءۇيدىڭ ءىشىن تۇگەل اداقتاپ شىعىپ، ەڭ اقىرىندا جايشىلىقتا ءبىزدى كوپ كىرگىزبەيتىن، ءوزىنىڭ ەڭ باعالى زاتتارىن ساقتاپ جۇرەتىن تۇكپىردەگى كىشكەنتاي بولمەگە باس سۇقسام... ول قوينىنا الدەنەنى تىعىپ الىپ، ەندى ەسىككە قول سالعالى تۇر ەكەن. ءۇنسىز سوڭىنان ىلەستىم. ول كوپشىلىكتىڭ اراسىن سىنالاي ءوتىپ، تۇپ-تۋرا اپام جاتقان شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىردى. ءبىر بۇرىشتان سىعالاي قارادىم. ول اق شۇبەرەككە ورالعان زاتتى قوينىنان شىعارىپ، وراۋىن جازىپ قولىنا الدى. قۇران! «ياپىر-اۋ، ءبىزدىڭ ۇيدە قۇران بار ەكەن عوي» دەيمىن. ال ول قوس قولىمەن ۇستاعان قاسيەتتى كىتاپتى شەشەسىنىڭ ماڭدايىنا تيگىزىپ، ءبىراز تۇردى دا، سوسىن كىتاپتى قوينىنا قايتا سالىپ، مىرس-مىرس جىلاپ، شىمىلدىق ىشىنەن شىعا جونەلدى. ونىڭ جىلاعانىن ءبىرىنشى رەت كورگەنىم وسى...

 

5

ارادا قىرىق بەس جىل وتكەندە اكەمنىڭ ءوزى دە وسىنداي شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا جاتتى. ۇيدە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتقان قالىڭ ءنوپىر ادام. ءمايىتتى جەرلەۋگە دايىنداپ قويعان. بالا-شاعا، اعايىن-تۋىستار كەزەگىمەن شىمىلدىق ىشىنە كىرىپ، قوشتاسا باستاعان. ەندى كەزەك ماعان كەلگەندە... ەسىمە ءبىر نارسە تۇسە قالدى. جىلدام كەرى بۇرىلىپ، تۇكپىردەگى باياعى كىشكەنتاي بولمەگە كىردىم. ىزدەگەنىمدى تاباتىنىما سەنىمدىمىن. «ەگەر ومىردە بار جاعىنان ادال ءبىر ادام بولسا، ول سەن ەدىڭ، اكە. مەن بىلسەم، سول ادالدىعىڭنان سوڭعى دەمىڭ تاۋسىلعانشا اينىماعان شىعارسىڭ» دەيمىن ىشتەي. دەيمىن دە، ەسكى سارى شيفونەردىڭ ەسىگىن اشىپ، اكەم تەك مەرەكە كۇندەرى عانا كيەتىن قارا كوستيۋمىنىڭ سول جاقتاعى ومىراۋ قالتاسىنا قول سالامىن. بىردەن ىلىكتى ساۋساق ۇشىما. پارتبيلەت! جۇرتتىڭ كوبى ون بەس جىل بۇرىن لاقتىرىپ تاستاعان دۇنيە. قالتاما سالىپ، شىمىلدىق ىشىنە كىردىم. قىپ-قىزىل بيلەتتى اكەمنىڭ ماڭدايىنا تيگىزىپ، ءبىر مينۋتتاي ءۇنسىز تۇردىم. كوزىمنەن جاس ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. شىمىلدىق سىرتىنا شىقسام، ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن ۇلىم ءبىر بۇرىشتا... ماعان سىعالاي قاراپ تۇر ەكەن.

اكەسىنىڭ جىلاعانىن ول دا ءبىرىنشى رەت كورگەن شىعار...

2013 ج.