ەسەنقۇلدىڭ تاريحتا اتىن شىعارعان قايىرلى ءىسى – 1914 جىلى قازاق جازۋشىلارىنا ارناپ، تۇڭعىش رەت رومان بايگەسىن جاريالاۋى داۋلەتىمەن ۇلتقا قىزمەت ەتكەن قازاق بايلارى جايىنداعى ءسوزىمىزدى جالعاستىرايىق. 1915 جىلعى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ № 7-8 سانىندا: «...قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ قازاق اراسىنداعى عىلىمنىڭ قادىرىن ءبىلۋشى، داۋلەتىن عىلىم جولىنا جۇمساۋشى بايلارىمىز بار ەكەن. الفرەد نوبەل جولىمەن ەسەنقۇل باي مامانوۆ ءجۇرىپ وتىر. رومان جازعان ادامعا اقشالاي بايگە تىگىپ وتىر، جازىلعان رومانداردى بىلگىرلەردىڭ سىنىنا بەرىپ وتىر. ەسەنقۇل بايدان ۇلگى الماق، ونىڭ سالعان جولىمەن جۇرمەك – قازاقتىڭ باسقا بايلارىنىڭ مىندەتى» دەگەن ماقالا بار.

ماقالادا ەسىمى اتالعان ەسەنقۇل دەگەن باي كىم ەدى؟  ەسەنقۇل جەتىسۋدىڭ اقسۋ، قاپال-اراسان وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ اق جۇرەك ازاماتى ەكەن، ونىڭ ەسىمىن جالپاق جۇرتقا جاريا ەتكەن ونىڭ قايىرلى ماقساتتا جۇمساعان اقشاسى، قازاق قوعامىنا جاساعان شاپاعاتى مەن قايىرىمدىلىعى، قامقورلىعى ەكەن. وقىرمان قاۋىمعا «قازاقتىڭ نوبەلى» اتانعان ەسەنقۇل قاجى اۋلەتى جايىندا مۇراعات قۇجاتتارىن اقتارىپ، ەسكى گازەت قيىندىلارىنان تاپقان تىڭ دەرەكتەردى ۇسىنايىق دەگەن ەدىك. 

باق دارىپ، قۇت قونعان اۋلەت 

زادىندا، بالاعا تەكتىلىك قان ارقىلى، تۋعان جەردىڭ قاسيەتتى توپىراعى ارقىلى دارىماۋشى ما ەدى! ەسەنقۇل قاجىنىڭ شىققان تەگى جايىندا بىرەر ءسوز قوزعايىق. 

ءبورىبايۇلى قىدىرالى – ءوز زامانىندا كەمەڭگەرلىگىمەن، اقىلگوي پاراساتتىلىعىمەن اتى شىققان ماتاي ەلىنىڭ بەدەلدى كىسىسى، قارا قىلدى قاق جارعان ىقپالدى، كۇشتى ءبيى بولعان. قىدىرالى – ماماننىڭ ۇلى اتاسى. قىدىرالىنىڭ دوسەت دەگەن باتىر ۇلىنان قالقاباي، تانەكە دەگەن ەكى ۇل تارايدى. ەكەۋى دە زامانىندا ايبارىمەن اتى شىققان قازاقتىڭ داڭقتى باتىرلارى بولعان. وسى جەردەگى قالقاباي دەگەن كىسى – ەسەنقۇلدىڭ ءتۇپ اتاسى. قالقابايدىڭ قۋاتبەك، مامان، مەدەتبەك، تولقىن، اينابەك، قاسابەك ەسىمدى التى ۇلى بولعان. سونىمەن، ەسەنقۇلدىڭ سۇيەگى نايمان، ۇرانى «قاپتاعاي»، ء«بورىباي» بولعانى جايلى مالىمەت بەردىك. 

1820-1901 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن قالقابايدىڭ مامانى 1868 جىلى جەتىسۋدىڭ قاپال ۋەزىنەن تۇڭعىش قاجىلىققا بارعان ادام. سول جىلى يبراھيم كوپەس ەكەۋى مەككەگە بارىپ، مۇسىلماندىق پارىزىن وتەپ كەلگەن. قاجىلىقتان كەلگەننەن كەيىن ەل-جۇرتى ونى قۇرمەتتەپ «بايقاجى» دەپ اتاعان. قاپال-اراسان ايماعىنا قارايتىن توعىز بولىستىڭ توبە ءبيى ءارى دۋانباسى بولعان. بايقاجىنىڭ ءتورت ايەلى بولىپتى. ءبىرىنشى ايەلى ءنالى بايبىشەدەن ىرىسبەك، تۇرىسبەك، بەيىسبەك، سەيىتباتتال تۋعان. ەكىنشى ايەلى ءايىمجاننان وڭعاربەك، ومار، ءۇشىنشى ايەلى لايىقتان قۇتتىبەك، قۇرمانبەك، ءتورتىنشى ايەلى جاڭعاقتان ەسەنقۇل تۋعان. ماماننىڭ ون ۇلى جانە زىليحا، راحيما، ەركەجان ەسىمدى ءۇش قىزى بولعان. 

ماماننىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان بالالارىنىڭ ىشىندەگى ءىرى باي بولعاندارى – تۇرىسبەك (1844-1904) پەن سەيىتباتتال (1864-1913). ەكەۋى دە قاجى. سەيىتباتتال دۇنيەدەن وتكەنىنە دەيىن اراسان ەلىنىڭ بولىسى، ءبيى بولعان. ال تۇرىسبەكتىڭ قۇدايبەرگەن، تاڭىربەرگەن، سولتانقۇل، ايتمۇحامەت دەگەن بالالارى، سەيىتباتتالدىڭ سەيداحمەت، قوجاحمەت، نۇراحمەت دەگەن بالالارى دا ءىرى باي بولعان. سەيىتباتتال قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا سەيداحمەت بي، قوجاحمەت بولىس بولىپ سايلانعان. ماماننىڭ كىشى ايەلىنەن تۋعان ەسەنقۇل قارا شاڭىراق يەسى ءارى مامان بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بايى بولعان. بىراق ەسەنقۇل ومىرىندە بي دە، بولىس تا بولماعان. مامان قاجى ۇرپاقتارىنىڭ نەگىزگى كاسىبى ساۋدا-ساتتىق بولعان. ساۋدا مەن جارمەڭكەدەن تۇسكەن قاراجاتتى جوق-جىتىكتەرگە، جەتىمدەرگە، كەمباعالدارعا جانە وقۋداعى قازاق جاستارىنىڭ پايداسىنا جۇمساپ وتىرعان. 

«مامانيا» – جەتىسۋداعى تۇڭعىش مەكتەپ 

قوعام اعىمىن تەرەڭ بولجاپ، كەلەشەك قامىن ويلاعان تۇرىسبەك 1878 جىلى قاجىلىقتان كەلگەننەن كەيىن، اكەسى ماماننىڭ وسيەتى بويىنشا اقسۋ بەكەتىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى سۇتتىگەن دەگەن جەرگە قونىس اۋدارىپ، كىشكەنە قالاشىق سالۋعا كىرىسكەن. بەس-التى بولمەلى، توبەسى كوك قاڭىلتىرمەن جابىلعان اعاش ۇيلەر سالىپ، ءار ءۇيدىڭ توڭىرەگىنە ءتۇرلى جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزادى. از عانا ۋاقىت ىشىندە بۇل جەر كىشىگىرىم قالاشىققا اينالىپ، «قاراعاش» قالاسى دەپ اتالادى. 

مامان، تۇرىسبەك قاجىلاردىڭ باستاماسىمەن 1899 جىلى قاراعاشتا ءۇش كلاستىق مەكتەپ ءۇيى اشىلادى. العاشىندا وقۋ باعدارلاماسى قادىم ەسكىشە وقىتۋ جۇيەسىندە بولىپ، كەيىننەن جاڭا زامان اعىمىنا بەيىمدەلىپ، ءجاديت (توتە جازۋ) جۇيەسىنە كوشىرىلگەن. جاڭگىر حاننىڭ ارنايى ستيپەندياسىمەن كايرداعى مىسىر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن بوكەيلىك عابدولعازيز مۇساعاليەۆ 1909 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، جەتىسۋ دالاسىندا تۇڭعىش اشىلعان مەكتەپكە كەلىپ، ۇستازدىق ەتكەن. سەگىز ءتىلدى مەڭگەرگەن عابدولعازيز قاراعاشتاعى مەكتەپتىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جاقسى جولعا قويىپ، مەكتەپ اتىن كەڭ بايتاق قازاق جەرىنە جاريا ەتكەن. 

1913-1914 جىلدارى «مامانيا» مەكتەبىندە 17 مۇعالىم، 200 شاكىرت بولعان ەكەن. مامانيا مەكتەبىنىڭ العاشقى تۇلەكتەرى: ءبىلال سۇلەيۇلى، ابۋباكىر جايشىبەكۇلى، مامانۇلى ىبىرايىم، ءىلياس جانسۇگىر، باعرامۇلى ايسەيىت، ەرمەكتاسۇلى مەيىرمان، كەدەسۇلى بەيسەنباي سياقتى تاعى باسقا تۇلعالار بولعان. ءبىر تاڭعالارلىق جايت – «مامانيا» مەكتەبىن بىتىرگەن شاكىرتتەر باسقا قالالارداعى وقۋ ورىندارىنا ەركىن تۇسە العان. مامان ۇرپاقتارىنىڭ اشقان مەكتەبى جايىندا الاش وقىعانى جاقىپ اقبايۇلى «جەتىسۋلىق ءبىر ستۋدەنتكە مامانوۆ-تۇرىسبەكوۆتەر جىل سايىن 20 سوم ستيپەنديا تولەپ وتىرۋعا مىندەتتەنگەن. ال ءبىزدىڭ بارلىق جەرىمىزدە وسىنداي پاتريوتتار بولسا، ءبىزدىڭ قازاقتار ناداندىقتىڭ شەگىنە جەتپەس ەدى-اۋ. مەنىڭ ويىمشا، مامانوۆ – تۇرىسبەكوۆ اپەندىلەر ءبىز بارشا جۇرتپەن تەڭ بولاتىن جاقسى كەزدەرگە دەيىن ەسىمدەرى تاريحتا قالۋعا ءتيىستى تۇلعالار» دەگەن ەكەن. («ايقاپ» جۋرنالى، № 7 سانى، 1913 جىل). 

ەسەنقۇل قاجى – «قازاقتىڭ نوبەلى» 

مامان قاجىنىڭ كەنجەسى ەسەنقۇل قاجى 1880-1932 جىلدارى ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ اسا اۋقاتتى بايى ەدى. ەسەنقۇلدىڭ اناسى جەتىسۋداعى اتاقتى جالايىر جالمەندە ءبيدىڭ قىزى جاڭعاق انا ەدى. ەسەنقۇل بايقاجىنىڭ جاسى ۇلعايعان كەزىندە دۇنيەگە كەلگەندىكتەن، وجەت، قايسار، ەركە بولىپ ءوسىپتى. ەسەنقۇل حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىندا بولعان ساياسي-الەۋمەتتىك قوزعالىستاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى ەدى. ول ءاليحان بوكەيحانۇلى، مۇحامەدجان سەرالين، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ءتارىزدى قازاقتىڭ كوشىن العا سۇيرەگەن ۇلت قايراتكەرلەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، قازاقتىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ وتىرعان، الاش قايراتكەرلەرىن قاي جاعىنان بولسا دا قولداپ وتىرعان ارداقتىسى ەدى. 

ەسەنقۇلدىڭ تاريحتا اتىن شىعارعان قايىرلى ءىسى – 1914 جىلى قازاق جازۋشىلارىنا ارناپ، تۇڭعىش رەت رومان بايگەسىن جاريالاۋى. «1913 جىلدىڭ دەكابر جۇلدىزىندا، ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ءبىرى 5 جاسار، ءبىرى 2 جاسار انۋاربەك پەن نيازبەك ەسىمدى ەكى بالام دۇنيەدەن قايتتى. 

مەن سول سۇيىكتى بالالارىمنىڭ كوزىندەي كورەرلىك ءبىر كىتاپتىڭ شىعۋىن تىلەيمىن. سونىڭ ءۇشىن وسى جىلعى نويابر باسىنا دەيىن تازا قازاق تىلىندە جانە تازا قازاق تۇرمىسىنان رومان جازۋشىلاردىڭ بايگەسىنە 2000 سوم اقشا تىگەمىن. جازۋشىلار بىرنەشە كىسى بولسا، ولاردىڭ جازعاندارىن ءوزىم بەلگىلەگەن 3-4 كىسىلىك ءبىر كوميسسيانىڭ سىنىنا بەرەمىن. بايگە سول كوميسسيا جاقسى دەپ ۇناتقان رومان يەسىنە بەرىلەدى» دەگەن. («قازاق» گازەتى، № 52, 1914 جىل، 28 فەۆرال). قازاق ادەبيەتىندە قىلاڭ بەرگەن بۇل توسىن قۇبىلىستى قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ەرەكشە باعالاعان.

تۇڭعىش رومان بايقاۋىنان جەڭىسكە جەتىپ، ادەبي جۇلدەگە سۇلتانماحمۇت تورايعىردىڭ «قامار سۇلۋى» مەن تايىر جومارتبايدىڭ «قىز كورەلىك» رومانى يە بولعان. جۇلدە قورى نەگىزىنەن 2000 سوم بولعان. كەيبىر دەرەكتە 200 سوم دەپ قاتە كورسەتىلگەن. اقيقاتى – 2000 سوم اقشا. ول قازىرگى اقشا جۇيەسىمەن ەسەپتەگەندە 33 ميلليون تەڭگەنىڭ شاماسىندا ەكەن. 

جازىقسىز جاپا شەككەن ۇرپاق 

1928-1930 جىلدار ارالىعى قازاق ەلىنە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىردى. بۇل شىن مانىندە ستاليندىك قاندىقول رەپرەسسيانىڭ باستاۋى ەدى. بۇل قولدان جاسالعان اشارشىلىقتىڭ باسى بولعان تاۋقىمەتتى جىل ەدى. 

مامان قاجى اۋلەتىنىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، ۇرپاعى بورداي توزىپ، بوسىپ كەتۋىنە نە سەبەپ بولعان؟ باستى سەبەپ — مامان ۇرپاقتارىنىڭ «الاشوردا» باسشىلارىمەن بايلانىستا بولىپ، ولارعا جاردەمدەسكەنى. ولارعا تاعىلعان ايىپ — گازەت بەتتەرىندە ولاردىڭ كورسەتكەن كومەكتەرى جايىنداعى ماقالالار ەكەن. بىراق بۇنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرعان قازاق اراسىنداعى «شولاق بەلسەندىلەر» ەكەنىن قولىمىزداعى تاريحي قۇجاتتار ايعاقتاپ وتىر. 

1926 جىلعا دەيىن مامان ۇرپاقتارى 45 ءتۇتىن بولعان ەكەن. قازىرگى تاڭدا مامان ۇرپاقتارىنىڭ سانى 20 تۇتىنگە جۋىق. 1928 جىلدىڭ تامىزىندا بولشەۆيكتەر ەسەنقۇلدى تۇتقىنعا الىپ، 8 اي تەرگەيدى. بايلىعىنان باسقا ەشبىر قىلمىسى بولماعاندىقتان، ونى 3 جىلعا ورىنبورعا جەر اۋدارتادى. ەسەنقۇل 1932 جىلى ورىنبوردا ايداۋدا ءجۇرىپ قايتىس بولعان. مۇراعاتتا ساقتالعان قۇجاتتاردان دەرەك كەلتىرەيىك: 

تۇرىسبەكوۆ تاڭىربەرگەن – بۇيەن-اقسۋ اۋىلى №12 اۋىل كەڭەسىنىڭ تۇرعىنى، 56 جاستا. وتباسى 27 جان، ءىرى قارا اينالدىرعاندا 217 باس مالى بولىپ، ونىڭ 192 باسى كانپەسكەلەنگەن. 1 اعاش ءۇي، 2 كىرپىش ءۇي، 3 كيىز ءۇي، 1 باۋ-باقشا، 4 ەر-توقىم، 1 كۇمىس تايتۇياق، 1 قومشا، 1 شيرمەن تاركىلەنگەن. تاڭىربەرگەن تۇرمەگە قامالىپ، اۋلەتىنەن 26 جان ورال وكرۋگىنە جەر اۋدارىلعان. 

بيداحمەت سەيىتباتتالۇلى – بۇيەن-اقسۋ اۋىلى №10 اۋىل كەڭەسىنىڭ تۇرعىنى، 26 جاستا. وتباسى 3 جان، ءىرى قاراعا اينالدىرعاندا 336 باس مالى بولىپ، ونىڭ 290-ى كانپەسكەلەنگەن. سونىمەن بىرگە 2 ءۇي، 2 كيىز ءۇي، 1 باۋ-باقشا تارتىپ الىنعان. 

سەيداحمەت سەيىتباتتالۇلى – بۇيەن-اراساننىڭ №10 اۋىل تۇرعىنى، 43 جاستا. وتباسى 5 جان. ءىرى قاراعا اينالدىرعاندا 770 باس مالى بولىپ، ونىڭ 502 باس مالى، 1 اعاش ءۇيى، 1 كىرپىش ءۇي، 2 كيىز ءۇي، 2 كۇمىس ەر، 1 قومشا تاركىلەنگەن. ءوزى تۇرمەگە قامالىپ، ۇرپاعى ورالعا جەر اۋدارىلعان. 

مامانوۆ قوجاحمەت – بۇيەن-قوياندىنىڭ №5 اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، 52 جاستا. وتباسى 12 جان. 425 باس مالىنىڭ 171 باس مالى جانە 1 ءۇي، 1 كيىز ءۇي، 2 كۇمىس ەر، 2 قومشا، 2 كىلەم تاركىلەنگەن. ءوزى تۇرمەگە قامالىپ، وتباسى ورالعا جەر اۋدارىلعان. 

مامانوۆ ەسەنقۇل – بۇيەن-قوياندى بولىسىنىڭ №5 اۋىلىنىڭ تۇرعىنى. 48 جاستا. وتباسى 15 جان. 815 ءىرى قارا مالىنىڭ 389 باسى جانە 3 كۇمىس ەر، 1 كۇمىس بەلبەۋ، 1 كۇمىس تايتۇياق، 2 باۋ-باقشا، 2 اعاش ءۇي، 2 كيىز ءۇي، 1 كىرپىش ءۇي، 1 شاپان تاركىلەنىپ، وتباسى ورالعا جەر اۋدارىلعان. 

تۇرىسبەكوۆ ايتمۇحامبەت – بۇيەن-اقسۋ اۋىلى №10 اۋىلدىڭ تۇرعىنى، 35 جاستا. ەكى ايەلى، 10 بالاسى بار. سەمياسى 19 جان. رەۆوليۋتسياعا دەيىن 300 جىلقى، 2200 قوي-ەشكى، 100 سيىر، 25 تۇيە، 3000 سومدىق ساۋدا كاپيتالى، جايىلىم جەرى بولعان. كونفەسكە كەزىندە 146 جىلقى، 709 قوي-ەشكى، 8 سيىر، 10 تۇيەسى بولعان. كامپەسكەگە 276 ءىرى قاراسى، 1 كيىز ءۇي، 3 كۇمىستەلگەن ەر-توقىم، 3 سىرماق، ½ دەسياتينا باۋ-باقشاسى ىلىنگەن. 1928 جىلدىڭ 28 تامىزىندا وتباسى ورالعا جەر اۋدارىلعان. ءوزى تۇرمەگە قاماۋعا الىنعان. سونىمەن، مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ (ف. ر-135, وپ-1, د-66, لل. – 9-11) مالىمەتىنشە، جەتىسۋداعى اتامان اننەنكوۆتىڭ جەندەتتەرى الاشوردانىڭ بەلسەندىسى بولعان اتاقتى مامانۇلدارىنىڭ التاۋىن «قاۋىپتى جات ەلەمەنت» رەتىندە №58-10 بابىمەن تۇتقىنعا الىپ، 1720 ءىرى قارا مالىن، تاعى باسقا زاتتاي-تۇرمىستىق مۇلىكتەرىن تاركىلەگەن. 

داۋلەتتى اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارىنان تاعدىردىڭ ءارتۇرلى سىنىنان امان قالىپ، جازىقسىز جاپا شەگە ءجۇرىپ، رۋحتارى سىنباي، عىلىمنىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن مامانوۆا حاليدا ەسەنقۇلقىزى (1918-1977) مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، مامانوۆ ىبىرايىم ەسەنقۇلۇلى (1907-1991) فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ەسەنقۇلۇلى اداي (1925-2007) فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى بولىپ، قازۇۋ مەن اقتوبە مەدينستيتۋتىندا، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت اتقارعانىن بىلەمىز. مامان اۋلەتىنىڭ كوبى اشارشىلىق، سوعىس جىلدارىندا قازا تاپقان. 

ءتۇيىن

ەسەنقۇل قاجى ۇلت تاعدىرىن ءوز موينىنا جۇكتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، تىرەگى ەدى. بۇل مىندەتى – اۋەلى قۇداي تاعالا الدىنداعى مۇسىلماندىق پارىزى، ەكىنشىدەن، اتا-باباسى مەن تۋعان ەلى الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزى ەدى. ول ءوزىنىڭ اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا انتىنا ادال، سەرتى مەن سوزىنە بەرىك، ءىس-ارەكەتى مەن سويلەگەن ءسوزى ۇيلەسكەن، شىن مانىندەگى، مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنا سايكەس، حازىرەتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا (س.ع.س.) حاديستەرىنە، اسىل شاريعات جولىنا ساي عۇمىر كەشكەن تاقۋا جان ەدى.  ءيا، ول اسا اۋقاتتى باي ەدى، سويتە تۇرا جالت-جۇلت ەتكەن دۇنيەگە، بايلىق اتاۋلى بوقتىققا قىزىقپاي، قازاقتىڭ وزگە بايلارى سياقتى بولىستىق، اۋىلنايلىق جوعارى لاۋازىمدىق قىزمەتكە ۇمتىلماي، كەۋدەسىنە پاتشا اعزامنىڭ مەدالدارىن تاقپاي جانە وعان ارىن دا ساتپاعان قازاق ەدى. 

ەلدوس توقتارباي، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى

Abai.kz