اۋليەنىڭ كەنىنە اينالعان قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋى كيەلى ورىندارىمەن ەرەكشە. ەل ەسىندە اڭىز بولىپ قالعان كيەلى ورىننىڭ ءبىرى – ۇكاشا اتا ەسىمىمەن بايلانىستى. ۇكاشا اتا دەگەندە ەڭ اۋەلى جۇرتتىڭ ەسىنە تاۋ باسىنداعى قۇدىق ەسكە تۇسەدى. مۇندا كەلگەن ءاربىر ادام ءبىرىنشى ۇكاشا اتانىڭ قابىرى ورنالاسقان كەسەنەگە كىرىپ قۇران وقيدى. ونان كەيىن بارىپ تاۋ باسىنداعى قۇدىقتىڭ باسىنا بارىپ سۋ الادى. كەرەمەتكە تولى قۇدىق پەن ساحابانىڭ قابىرى جاتقان كەسەنە جايلى اڭىز-ءافسانا بۇرناعى ۋاقىتتا جىر-داستاندار ارقىلى كەڭىنەن تارالدى. ال كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا رۋحاني تاريحىمىزعا قاتىستى اۋليەلەردىڭ ەسىمدەرىن، ولاردىڭ ەڭبەگىن، تاريحتاعى الار ورىنىن ماقساتتى تۇردە جويۋعا تىرىستى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتۋمەن جوعىمىز تابىلىپ، وشكەن ەسىمدەرىمىز قايتا ءتىرىلىپ جاتىر.

قاراتاۋ بوكتەرىندە يسلام ءدىنىن تاراتۋشى ۇكاشا ساحابانىڭ كەسەنەسى مەن قۇدىعى ورنالاسقان. كەسەنە مەن قۇدىقتىڭ ەكى اراسى شامامەن العاندا ءبىر شاقىرىمداي. قازىرگى ۋاقىتتا ۇكاشا اتا قابىرى باسىنا تۇرعىزىلعان كەسەنە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش رەتىندە مەملەكەت قاراۋىنا الىنعان. [1]  قورعالۋ ەرەكشەلىگى جاعىنان جەرگىلىكتى ەسكەرتكىش بولىپ تابىلادى. وڭتۇستىك قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىندا ۇكاشا اتا مازارى – ساۋلەت ونەر ەسكەرتكىشى. قاراتۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە، وگىز تاۋ شاتقالى ماڭىنداعى قىراتتا، تۇركىستان قالاسىنان 42 كم جەردە. شامامەن 6-7 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن، مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارعا زامانداس بولعان يسلام ءدىنىنىڭ وكىلى – ۇكاشا اتاعا ارناپ تۇرعىزىلعان... كەسەنەنىڭ باتىس جاعىندا 200 م جەردە ۇكاشا اتا قۇدىعى بار [2. 512] دەلىنگەن.

ۇكاشا اتا ەل اراسىندا اڭىز تۇلعا رەتىندە تانىمال. ول جونىندە ارنايى جازىلعان تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەگى جوق. جازىلعان كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگى كاسىبي مامانداردىڭ قاتىسۋىنسىز شىققان. بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ دالامىزعا يسلام ءدىنىن تاراتۋشى تۇلعالار ۇكاشا ساحابا، ارىستان باپ، ىسقاق باپ، قوراسان باپ، ءابدىجاليل باپ، قوجا احمەت ياساۋي ت.ب. تۇلعالارعا قاتىستى بولعاندا ءتىپتى كۇردەلەنە تۇسەدى. ۇكاشا ساحابا جونىندە حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا دەرەكتەردە ايتىلاتىن مالىمەتتەردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا جاتادى.

قازاق تاريحىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىنە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ كىتابىنان ۇكاشا ساحابا جايلى مىناداي مالىمەت وقيمىز. «رودوناچالنيكام سرەدنەي وردى بىل توۆاريشش، ساحابا مۋحاممادا يزبراننوگو». پروروك پو وتكروۆەنيۋ ارحانگەلا گاۆريلا، ۋزناۆ و سكوروم سۆوەم وستاۆلەني پراۆلەنيا سەگو تلەننوگو ميرا، چتوبى تام، ۆ ەدەمە، نا لونە گۋري، وتدىحات ۆەچنو ي ۆەچنو، پريزۆال سۆويح درۋزەي ي توۆاريششەي ي سكازال يم وب ەتوم، پروسيا پروششەنيا، ەسلي ون سدەلال كومۋ-نيبۋد يز-نيح وبيدۋ. ۆسە پلاكالاي ي گوۆوريلي:// «تى درۋگ اللاحا، موگ لي تى سدەلات وبيدۋ!». تولكو ودين ساحابا، پو يمەني وكسە، وبياۆيل پرەتەنزيۋ، چتو پروروك پري وسادە كاكوگو-تو گورودا بەزۆيننو ۋداريل ەگو ۆ سپينۋ. مۋحاممەد دەيستۆيتەلنو ۆسپومنيل سۆويۋ وشيبكۋ ي ۆ ۆوزمەزديە پرەدلوجيل ەمۋ سپينۋ. ابۋبەكر، ومار، وسمان، الي ي درۋگيە ۆەلموجي تششەتنو وتگوۆاريۆالي وكسۋ وستاۆيت بەزراسسۋدنوە سۆوە نامەرەنيە وكسە نيچەگو نە حوتەل سلۋشات ي، پري وبششەم پروكلياتي نارودا، پودوشەل س پلەتيۋ ك سۆياششەننوي سپينە ليۋبيمتسا اللاحا ي پروسيل ەگو وبناجيت تەلو. پروروك سنيال سۆوە ۆەرحنەە پلاتە. وكسە توگو ي نۋجنو بىلو: ون زنال، چتو نا سپينە يزبراننوگو ەست بوجيا پەچات، پريلوجيۆشيس ك كوتوروي سمەرتنىي دەلاەتسيا نەدوستۋپنىم ادسكومۋ وگنيۋ. وكسە ۆمەستو وجيداەموگو ۋدارا تولكو ناكلونيل گولوۆۋ، پوتسەلوۆال ي وتوشەل پروچ. نو زا نەۋدوۆولستۆيە، پريچينەننوە يم پروروكۋ، ي پو ... وبششەستۆەننوگو پروكلياتيا بوگ وبرەك ەگو ي ەگو پوتومكوۆ برودنياجنيچەستۆۋ، بلاگوسلوۆيە، ۆپروچەم، ۆمەستە س تەم نا دوۆولستۆو ي بەزبەدنوست. وت نەگو [وكسە] پرويسحوديت... رودوناچالنيك ۋيسۋنەي ي ۆسەگو نارودا» [3.273-274] ء(ۋاليحانوۆ ش.ش. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى 1 توم. پرەدانيا ي لەگەندى بولشوي كيرگيز-كايساتسكوي وردى. الما-اتا 1984. 273-274 ستر) ايتىلىپ وتىرعان وكسە ەسىمىنە كىتاپتىڭ سوڭىندا مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرىلەدى. وكسە (يسكاجەننوە وت ارابسكوگو يمەني ۋككاشا) – يستوريچەسكي نەۆەرنايا لەگەندا و پرويسحوجدەني كازاحوۆ وت اككاشە ي انەسا، پريۆەدەنا ۋ گ.ن.پوتانينا ء(ۋاليحانوۆ ش.ش. 396 بەت)[3.396]دەيدى. ياعني وكسە بۇل ۋكاشا ساحابانىڭ بۇرمالانعان ەسىمى دەيدى.

پوتانينگە ۇڭىلەر بولساق قازاق-قىرعىزداردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جازعان ماتەريالىندا مىناداي دەرەك ايتىپ وتەدى. «كورەن ەتيح ناشيح كازاكوۆ وت تۋركوۆ (تۋركلەر) مونگولسكوگو زناكا (موگول سيۋمبيلي) ي مۋسۋلمانسكوي ۆەرى، ۋزكوگو رودا (ۋز), ۆويلوچنويۋرتوچنىە يز ترەح ۋوكسكيح پلەمەن. پوسلە توگو بىلي نارودوم تو كوچۋيۋششيم، تو وسەداۆشيم (كونگار). ۆو ۆرەمەنا پروروكا مۋحاممەدا ناشي پرەدكي اكاشە، سىن نازيرا ي انەس، سىن ماليكا، ا تاكجە احتام-سوفى ي يمام-باير بىلي پريۆەرجەنتسامي پروروكا. [4.120] (گريگوري پوتانين. ترۋدى پو ەتنوگرافي ي فولكلورۋ. 6 توم. استانا، 2007. 120 ستر)  ارى قاراتا پوتانين وسىلاردان وربىگەن ۇرپاقتار 32 باۋلى وزبەك اتانىپ كوبەيگەندىگىن جازادى. پوتانين ۇكاشا اتانىڭ شىعۋ تەگىن تۇركى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ادەتتە ءبىزدىڭ دالامىزعا كەلگەن يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردى اراب نە پارسى دەلىنەدى. ءپوتانيننىڭ مالىمەتى ەل اراسىندا ايتىلىپ كەلە جاتقان ەسكى اڭگىمەلەردىڭ جيىنتىعى ەكەندىگى انىق.

بىزگە اڭىز بولىپ جەتكەن ۇكاشا اتا جايىندا ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىر باسىندا ءومىر سۇرگەن  ءشادى تورە جاڭگىرۇلى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، جۇسىپبەك شايقىسلامۇلى ءبىراز دەرەكتەر قالدىردى. بۇل كىسىلەردىڭ شىعارمالارىندا ۇكاشا اتانىڭ ەسىمى عاكاشا دەپ بەرىلەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «حازىرەت عاكاشا ساحابا ان حازىرەتىمىزدىڭ ون جەتى ورىندا تۋىن كوتەرىپ ەدى» [5. 66 ب]. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ تاعى ءبىر جازباسىندا عاكاشا، يمامبايىر، قۇتتىقوجا، ەرقويان باستاعان تۇركىلەردەن قۇرالعان 90 ادامنان تۇراتىن اتتى اسكەر پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) جاساعىنا كەلىپ قوسىلدى دەگەن مالىمەت بەرەدى. عاكاشا پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) سەنىمدى ساحابالارىنىڭ بىرىنە اينالىپ، جانىندا جۇرەدى. بۇل دەرەك مالىمەتى  ۇكاشا اتانىڭ شىعۋ تەگىنىڭ تۇركى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ءشادى تورە جاڭگىرۇلى راسۋل عالايھىسسالامنىڭ اقىرعى وسيەتى دەگەن اڭگىمەسىندە «سول ۋاقىتتا عاكاشا اتتى ءبىر ساحابا، ادەپپەن ءبىر ءسوز ايتتى قول قۋسىرىپ»، - دەيدى. [6. 106]. جۇسىپبەك شايقىسلامۇلىنىڭ ەڭبەگىندە اكاشا ەسىمىمەن بەرىلگەن.[7] ءۇش اۆتوردىڭ شىعارماسىنىڭ مازمۇنى، قۇرىلىمى جاعىنان العاندا ءوزارا ايىرماشىلىق كەزدەسپەيدى. ءۇش اۆتوردىڭ شىعارمالارى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) مۇستافانىڭ قايتىس بولار الدىنداعى سوڭعى وسيەتىنە بايلانىستى جازىلعان. شىعارمادا عاكاشا ساحابانىڭ ەسىمى نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە باياندالعان. بۇل شىعارمالار بىزگە ەڭ الدىمەن، عاكاشا ساحابانىڭ ەشقانداي دا اڭىز ەمەس تاريحي تۇلعا، پايعامباردىڭ جاقىن سەرىگى، قاسىندا بىرگە جۇرگەن اياۋلى ساحابا بولعاندىعىن انىق كورسەتىپ وتىر. تاۋ باسىنداعى قۇدىقتىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى سۇراقتىڭ جاۋابىن دا وسى شىعارمالارادان الامىز. ۇكاشا اتانىڭ پايعامبارىمىزدىڭ ساحاباسى بولۋمەن قاتار شىعۋ تەگىنە بايلانىستى قۇندى مالىمەت بار. ونىڭ شىعۋ تەگى تۇركى ەكەندىگىن كورسەتەدى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، قازاق ءالىپبيى كيريلليتساعا كوشكەنگە دەيىن ەل بۇل تۇلعانى عاكاشا دەيتىن بولعان.

كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءدىن ماسەلەسىن زەرتتەۋگە تيىم سالىندى. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋشىلەر نەگىزىنەن ءدىندى اشكەرەلەۋ ءۇشىن عانا جازاتىن. سونداي مازمۇنداعى شىعارمانىڭ ءبىرى و. داستانوۆتىڭ 1967 جىلى شىققان «اۋليەلى جەرلەر تۋرالى شىندىق» كىتابى. اۆتور «ۋكاشا-اتا» كىم؟ دەگەن تاقىرىپتى كوتەرىپ: ۋكاشا تۋرالى ءدىندى ۋاعىزداۋشىلار بىلاي دەيدى: «مۇحامەد پايعامباردىڭ تاپسىرۋىمەن كەلىپ، ۋكاشا (عاكاشا) يسلام ءدىنىن تاراتادى». [8. 41] ءارى قاراتا ۇكاشا اتا جايلى تاريحي اڭىزدى تارقاتىپ ايتىپ، ونىڭ شىن مانىندە نەگىزسىز ەكەندىگىن تۇجىرىمداعان. بۇل جەردە كىتاپ اۆتورىنىڭ پىكىرىن، دۇنيەتانىمىن، نە سەبەپتى كىتاپتىڭ بۇلاي جازىلعاندىعىن تالداپ، سىناعالى وتىرعان ەشكىم جوق. ەڭبەكتە وتە ماڭىزدى ەكى ماسەلە بار ءبىرىنشىسى ۋكاشا مەن عاكاشا ەسىمى ءبىر ادامعا تيەسىلى ەكەندىگى، ەكىنشىسى ۋكاشا اتا مازارىنىڭ بۇگىنگى كۇنى باسىنا بارىپ ەل تۇنەيتىن ۇكاشا اتا زيراتى ەكەندىگىن انىق كورسەتەدى. ۇكاشا اتا قۇدىعىنا بارىپ سۋ الۋ ءداستۇرىنىڭ اتەيستىك قوعامنىڭ وزىندە ۇزىلمەي، جالعاسىن تاپقاندىعى كورسەتىلگەن.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان كىتاپتاردىڭ سانى كوبەيدى. كاسىبي تاريحشىلاردان گورى اۋەسقويلار مەن جۋرناليستەردىڭ، باسقا سالا ماماندارىنىڭ تاريحي تۇلعالار تۋرالى كىتاپتارى مەن كىتاپشالارى باسپادان مولىنان شىعىپ جاتىر. وڭتۇستىك وڭىردەگى اۋليەلى ورىندار مەن تاريحي تۇلعالار جونىندە جازىلعان كاسىبي تاريحشىنىڭ ەڭبەگىن تاپپاعانمەن، سول تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بولماسا شىراقشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا جازىلعان كىتاپشالاردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ۇكاشا اتا تۋرالى جازىلعان سونداي كىتاپشانىڭ ءبىرى جازۋشى-جۋرناليست اسەت ءاسساندي قۇراستىرعان «ۇكاشا اتا اۋليە قىسقاشا تاريحى» كىتابى.[9] بۇل كىتاپتا ۇكاشا اتا تۋرالى ەسكىدەن كەلە جاتقان اڭىز-اڭگىمەلەر توپتاستىرىلعان. ۇكاشا اتانىڭ شىعۋ-تەگىنە قاتىستى ازعانا مالىمەت بەرىلىپ، تۇركى جەرىنە كەلىپ، ءدىن تاراتۋ جولىنداعى ەڭبەگى جايلى اڭىزداردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، جۇيەلى بايانداپ شىققان. بىراق بۇل اڭىزدا ۇكاشا اتانىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى ناقتىلى مالىمەتتەر كەزدەسپەيدى.

تاريحشى مۇحتار قوجا «ۇكاشا اتا اتتى كيەلى ورىن تۇركىستان قالاسىنان 60 شاقىرىم جەردى، سەرت اۋىلىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى قاراتاۋ ەتەگىندە جاتىر. اڭىز بويىنشا ۇكاشا اتا مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحاباسى ەكەن. ونى جاۋ جەڭە الماعان، ەشبىر پەندەنىڭ وعى وتپەيدى، قىلىشى كەسپەيدى ەكەن. جاۋلارى ايلا جاساپ ونىڭ ايەلىن الداپ ساحابانىڭ وسال جەرىن ءبىلىپ الىپتى. ۇكاشا اتا تەك تاڭ نامازىن وقىعان كەزدە قورعانسىز بولادى ەكەن. ونى بىلگەن كاپىرلەر ۇكاشا اتا تاڭ نامازىن وقىپ وتىرعان كەزدە كەلىپ باسىن قىلىشپەن شاۋىپتى. جانسىز باستى پەرىشتەلەر دومالاتىپ قىردىڭ ەتەگىنە جەتكىزىپتى. سول جەر قاق ايىرىلىپ قۇدىق بولىپ ۇكاشا اتا باسى وعان ءتۇسىپ جەر استى وزەن ارقىلى مۇحاممەد پايعامبارعا جەتىپتى. ساحابانىڭ قانى تامعان جەردىڭ بەتىنە سازدان ۇزىندىعى 21 م بەلگى سوعىلعان. زياراتقا بارعاندارعا اۋليەنىڭ شىراقشىلارى ۇكاشا اتانىڭ باسى دومالاپ تۇسكەن قۇدىقتى، اتانىڭ تۇيەسىنىڭ ءىزى قالعان تاستى كورسەتەدى. زياراتشىلار وسى قۇدىققا كەزەكپەن شەلەك سالىپ سۋ الۋعا ارەكەت ەتەدى. سۋ بىرەۋلەرگە بەرىلەدى، بىرەۋلەرگە قانشا مارتە شەلەك سالعانىمەن ءبىر تامشى سۋ ىلىنبەيتىنى بار. مۇنى شەلەك تاستاپ وتىرعان ادامنىڭ كۇناسىنە بالاپ تۇسىندىرەدى» - دەيدى. [10.48] (قوجا م. وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ اۋليە جەرلەرى. شىمكەنت، 2013. 48 بەت).

سونىمەن جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتەردى تالداي كەلىپ مىناداي قورىتىندى الۋعا بولادى. ۇكاشا ساحابا ءبىزدىڭ دالامىزعا يسلام ءدىنىن العاش الىپ كەلگەن تاريحي تۇلعا. ول پايعامبارىمىزدىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ قاتارىندا بولعان. شىعۋ تەگى جاعىنان تۇركى تايپالارىنىڭ بىرىنەن شىققان. قازاق شەجىرەسىنىڭ باستاۋىندا تۇراتىن انەس ساحابالارمەن بىرقاتاردا تۇرادى. ال كەڭەستىك داۋىردە حالىقتىڭ تاريحي ساناسىندا عاكاشا ساحابا ەسىمى ۇمىتىلىپ، ۇكاشا اتا، ۇكاشا اۋليە ەسىمىمەن ساقتالىپ وتىر.

1. ۇكاشا اتا تاريحي ەسكەرتكىشى تۋرالى قۇجاتتار. «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ مۇراعاتى

2. وڭتۇستىك قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى. الماتى 2005. 512 ب

3. ءۋاليحانوۆ ش.ش. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى 1 توم. پرەدانيا ي لەگەندى بولشوي كيرگيز-كايساتسكوي وردى. الما-اتا 1984. 273-274 ستر

4. گريگوري پوتانين. ترۋدى پو ەتنوگرافي ي فولكلورۋ. 6 توم. استانا، 2007. 120 ستر

5. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 8 توم. الماتى «ەل شەجىرە» 2008. 66, 72,58-62 بب

6. ءشادى جاڭگىرۇلى. نازىم سيار ءشاريف. (قۇراست.، باسپاعا ازىرلەگەن و. قۇدىشۇلى) الماتى 1995. 3, 106,103-109 بەتتەر

7. و. داستانوۆ. اۋليەلى جەرلەر تۋرالى شىندىق. الماتى 1967. 41-44 بب

5. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. شىعارمالارى 3 توم. پاۆلودار ق. 2003. 175-192 بەتتەر

8. بابالار ءسوزى. كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى. 11 توم. الماتى 71-88, 272-275

9. ۇكاشا اتا اۋليە. قىسقاشا تاريحى. شىمكەنت. 2007. 12-27 بب

9. ءا. قالمىرزاۇلى. تەبەرىك دۇنيە. شىمكەنت. 1997.33-35 بب

10. قوجا م. وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ اۋليە جەرلەرى. شىمكەنت، 2013. 48 بەت

دۇكەنباەۆ نۇرلان، «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz