ءبىز بۇرىن رەفورمانى بىلمەيتىنبىز. لاتىننان «وزگەرىس» دەگەن اۋدارماسى قورقىنىشتى ءسوز بولعان سوڭ، اۋىل بىتكەن ودان قورقىپ جۇردىك: وزگەرىپ قايدا بارامىز دەپ.

«ينفلياتسيا»، «كريزيس» دەگەندەردى بىلەتىنبىز. بىلەتىنىمىزدىڭ ەكى سەبەبى بار: بىرىنشىدەن – مىناۋ ۇكىمەت بىلگىزدى: كريزيcپەن كوزدەرىڭدى كوكشيتەيىن دەپ. ۇكىمەتتىڭ قولىنان ب...ق كەلمەگەن سوڭ، ەلدى وسىنداي كريزيستىك جاعدايعا تاپ قىلدى. وسىدان كەيىن بىلمەي كور – كريزيستىڭ قانداي بولاتىنىن.

ەكىنشىدەن، بۇل كريزيس بىزدە بۇرىن دا بولعان: ءبىر قاپشىق ۇنعا ءبىر قوي بەرىپ، جان باقتىق. ءتىپتى اۋىلداعى تەنتەكتەر ءبىر قويدى ءتورت شولمەك اراققا ايىرباستاعان كۇن دە باسىمىزدان ءوتتى. جالاقىعا كىر سابىن، بالتا مەن كۇرەكتىڭ باسىن، ىدىس اياق، كالوش، ت.ب. كودي-ءسودي العان كەزىمىز بولدى. ونداي دا كۇندى باستان وتكەرگەن سوڭ، داعدارىس دەگەننەن قورقۋدان قالدىق.

ال مىناۋ «رەفورما» دەگەن پالەنى قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورمەگەن سوڭ، نە دەۋگە بولادى؟ ونى بۇرىن-سوڭدى ەشكىم باسىنان كەشىرمەگەن: اۋىلدا اركىم ارقالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. بىرەۋلەر ول كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق قانىڭدى ىشەتىن ءتۇرى-ءتۇسى بەيماعۇلىم زات دەيدى. ەندى بىرەۋلەر ەشكى مەن شوشقانىڭ شاعىلىسۋىنان تۋعان ماقۇلىق دەيدى. ءتىپتى بىرەۋلەر رەفورمانى اسپاننان شۇعا جاۋدىراتىن قۇدىرەت دەپ تە اتاپ ءجۇر.

بىردەڭەنىڭ ءيىسىن ەلدەن بۇرىن سەزەتىن مەنىڭ كورشىم ءيىسباي: «سونى دا بىلمەيسىڭ بە، ول 100 قادام عوي – بۇتىڭدى ايىرىپ، ءجۇز ادىم جاسايسىڭ – الدىڭنان سوپاڭ ەتىپ، رەفورما شىعا كەلەدى!» – دەيدى. سونىڭ اقىلىمەن كەمپىرىم ەكەۋىمىز ءبىر ايدان بەرى اۋىل سىرتىندا 100 قادامنىڭ مىڭىن جاسادىق – رەفورما تۇگىلى، الدىمىزدان تۇرا قاشقان كەسىرتكە كورمەدىك.

ال قالا جاققا ءجيى شىعاتىن، بىردەڭەنى بىلەتىن اعايىندار ونى امەريكا مەن ەۋروپادان قارىزعا الۋعا بولاتىن اقشا دەيدى. «اينالايىندار-اۋ، قارىزعا الۋعا بولاتىن دۇنيە بولسا، بانكىلىك نەسيەگە باتىپ-باتىپ، ۇيرەنىپ العان باسىمىز نەدەن قايمىعادى – المايمىز با قارىزعا، سودان سوڭ، شىقپايمىز با كريزيستەن؟!» دەپ، ايقاي سالعىم كەلەدى.

وسىلايشا انە-مىنە ايعايلايمىن دەپ جۇرگەندە، اۋىلعا تۇسىندىرۋشىلەر كەلدى. بۇل رەفورما قۇرعىرى حالىقتى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا الىپ باراتىن قۇجات ەكەن. كادىمگى قاعازعا جاقسىلاپ وتىرىپ، مايىن تامىزا جازىلعان قۇجات. بۇدان بۇرىن دا وسىنداي قۇجاتتىڭ قات-قاباتىن كورگەن ەدىك – جولداۋدان باستاپ، يتجەگىر يننوۆاتسياعا دەيىن. بىراق وزگەرىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق: مەنشىكباي مەحانيك سوناۋ 90-جىلدارى جەكەشەلەندىرىپ العان باياعى «متم»-نىڭ بۇگىندە قاڭقيعان ءتورت قابىرعاسى عانا قالدى; نانسوعار ناعاشىم مەنشىكتەپ العان ناۋبايحانا قازىر تويحاناعا اينالىپ كەتتى; كەزىندەگى كەڭشاردىڭ گاراجى گۇجىربايدىڭ مال قوراسىنا اينالدى – يننوۆاتسيانىڭ ءيىسىن سەزگەن ەشكىم جوق.

ال تۇسىندىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەندىگى رەفورما ءبىزدى ەۋروپادان ءبىر-اق شىعارادى ەكەن. ەۋروپاعا كىم بارعىسى كەلمەيدى دەيسىڭ، ءتايىرى. رەفورمانىڭ ءتۇپ-تۇقيانىن ءتۇسىنىپ قايتقان كورشىنىڭ كەمپىرى كەشە ماعان بىلاي دەيدى:

«شالىمىز ەكەۋىمىزدىڭ 50-60 مىڭ پەنسيامىزعا قاراپ قالعان مەنىڭ بالا-شاعام ول ەۋروپادا قالاي جان باعادى؟» – دەپ.

مەن ايتام: «بارماي-اق قوي – سول اتىڭ وشكىر ەۋروپاعا!».

«قايدان بارمايىن – 100 قادام جۇرسەڭ، جەتىپ باراسىڭ دەپ، تۇسىندىرۋشىلەر قويار دا قويماي وتىرعان جوق پا!».

«وزدەرى الىپ بارامىز دەپ وتىر ما؟» – دەيمىن مەن تاعى اڭ-تاڭ كەيىپپەن.

ء«يا، مىنا قۇجات تۇپ-تۋرا انەۋ ءبىر... اتى نە ەدى، قۇرعىر... سول قالانىڭ توبەسىنەن تۇسىرەدى»، – دەيدى.

«ول قاي قالا؟».

«مەن قايسىسىن بىلەدى دەيسىڭ؟... سوعىس جىلدارى اتام شاتىرىنا تۋ تىگىپ قايتقان قالا شە؟».

«ە-ە، بەرلين بە؟».

ء«يا، اتام جارىقتىق سول قالانى تىپ-تيپىل عىپ قايتتىق دەپ وتىرۋشى ەدى، ەندى سول بەرلىنىڭ بىزگە ونەگە بولا قاپتى دا!».

سودان، كورشى كەمپىردىڭ مىنا اڭگىمەسى قۇلاعىما مايداي جاعىپ، تۇسىندىرۋشىلەردى ىزدەپ، اۋىل اكىمىنىڭ كەڭسەسىنە باردىم. سويتسەم، ءبىزدى بەرلينگە جەتەكتەپ اپارايىن دەپ وتىرعان ەشكىم جوق ەكەن. سوزدەرىنىڭ اۋ-جايىنان ۇققانىم: مۇناي باعاسى 30 دوللاردان دومالاپ، تومەن تۇسكەندە، وعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن ۇكىمەتىمىز رەفورما جاساعان ەكەن. سول رەفورما جۇزەگە اسىپ، باعامەن الىسۋ ايقاسىنان جەڭىپ ششىقساق، ەۋروپانى قۋىپ جەتەدى ەكەنبىز!

وسى ارادا مەن تەڭكيگەن تۇسىندىرۋشىگە سۇراق قويدىم: «مەيلى، ءجون-اق بولسىن، بىراق ءبىزدىڭ اۋىل سول رەفورمانى نەدەن باستاۋىمىز كەرەك؟» – دەپ.

«ەڭبەك ەتۋ كەرەك، كۇندىز-ءتۇنى تىنباي قىلىپ!» – دەيدى الگى.

«اۋىلدا يتپەن ىزدەسەڭ جۇمىس جوق، ونى قالاي قىلامىز؟».

«داعدارىستىڭ جاقسىلىعى سول – قىلۋدىڭ جولىن ىزدەۋ كەرەك، سىزدەرگە بۇل رەفورما سونداي مول مۇمكىنشىلىك بەرىپ وتىر. جاڭاشا جولىن تاۋىپ الاسىز دا، قىلا بەرەسىز... ەڭبەكتى»، – دەدى اناۋ.

باسىم اڭكى-تاڭكى بوپ، ۇيگە قايتتىم. كەلدىم دە كەمپىرىمە:

ء«اي، كەمپىر، دايىندال، قىلامىز!» – دەدىم.

«ويباي! نەنى، كىمدى؟! مەنىڭ وعان شامام كەلمەيدى...» – دەپ، كەمپىرىم باج ەتە ءتۇستى.

«نەنى بولۋشى ەدى – ەڭبەكتى! ويىن قاراشى-ەي مىنانىڭ!».

«ە-ە... سول-اق پا؟».

«سول-اق، رەفورما ءجۇرۋ ءۇشىن وسىلاي ەتۋ كەرەك ەكەن!».

ء«اي، شال، ءوزىڭ ەتە بەر، مەن ەتە-ەتە بولعام، پەنسياعا شىعىپ كەتكەنىمە جيىرما جىل وتكەن جوق پا؟!».

مەن ىشىمنەن ويلادىم: «بالا-شاعانىڭ بولاشاعى ءۇشىن، ەتپەسكە امال جوق، كەمپىر! ەڭبەك ەتۋ كەرەك!».

بىراق تاعى دا ىشىمنەن ويلايمىن: «مەكتەپ بولسا اناۋ – وقۋشىلار ءۇش اۋىسىمدا وقيدى. جول جوق، اۋىز سۋدى استىرىتتاعى ارىقتان تاسىپ ىشەمىز، بار مالدى بالالاردىڭ وقۋىنا ايىرباستاپ بىتىردىك... ەۋروپاعا بارۋ ءۇشىن رەفورما ءبىزدىڭ نە تەڭىمىز، ءا؟!».

ءۇيدىڭ جانىنان راديوسىن ساڭقىلداتىپ، تۇسىندىرۋشىلەردىڭ ماشيناسى ءوتتى: «100 قادام... جاڭا ارمان... دامىعان ەلدەرگە باستايتىن ۇلتتىق جوسپار...» – دەپ.

ەرالحان جىلقايدارۇلى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №3 (320) وت 21 يانۆاريا 2016 گ.