بىلىمدە ساپا بولماعاندا، كوپشىلىك تاراپىنان نەگە ولاي دەگەن سۇراق تۋىنداۋى ورىندى. الايدا ءبىلىم بەرۋ سالاسىن باسقارۋشىلار تاراپىنان مۇنداي سۇراقتىڭ تۋى مۇمكىندىگى الدىن الا ەسكەرىلىپ، جاۋاپ ءجۇرىس دايىندالىپ قويعان. ونىڭ ءمانى – اقپاراتتىق سوعىستا ءبىلىم ساپاسى تومەندەپ كەتتى دەۋشىلەردىڭ اۋزىن جابۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىك رەسمي باسىلىمداردى ىسكە قوسا وتىرىپ، قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ «كەرەمەت دامىپ كەتكەنىن» كۇن قۇرعاتپاي «دالەلدەي» بەرۋ.

وسى ەسكى سۇرلەۋدى ۇستانعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بىرنەشە رەت ايدى اسپانعا شىعارعان مالىمدەمەلەر جاسادى. اناۋ ءبىر جىلدارى مينيستر لاۋازىمىندا بولعان ادام امەريكالىق «Newsweek» جۋرنالىنىڭ كەلتىرگەنى بويىنشا «قازاقستان ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جونىنەن دۇنيە جۇزىندە 14-ورىنعا شىققانىن» جاريالاعان ەدى (قازاقستانداعى ءبىلىم ساپاسى كورسەتكىشىن اتالعان جۋرنال قايدان العانى، قانداي مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ جاساعانى – ءوز الدىنا جەكە ماسەلە. سول جۋرنالدىڭ كەلتىرۋى بويىنشا، رەسەي 31-ورىندا بولعان). الايدا وسىدان كەيىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرى ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى تاجىريبەمىزدى ۇيرەنۋگە لاپ قويمادى، ساپالى ءبىلىم الۋ ءۇشىن قازاقستانعا قاراي جوڭكىلمەدى، استانا جوو-لارىنا تۇسۋگە اعىلمادى. رەسمي ءباسپاسوز دە «دۇنيە جۇزىنە ۇلگى بولاتىن» بۇل جەتىستىكتى ايعايلاپ جارنامالاۋىن توقتاتا قويدى؟ ويتكەنى بۇل وزگەنى قويىپ، قاراپايىم ادامداردىڭ اقىلىنا سىيمايتىن، تيداۋسىز اۆانتيۋرا بولاتىن.

 «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا سول كەزدە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى لاۋازىمىندا بولعان ب.جۇماعۇلوۆ «قازاقستان سوڭعى ءۇش جىل بويى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ ەڭ جوعارعى يندەكسىن يەلەنگەن ءتورت ەلدىڭ قاتارىنان تۇسپەي كەلە جاتقانىن» ايتا كەلىپ، ء«بىزدىڭ وقۋشىلارىمىز جىل سايىن كوپ ماراپاتتالادى. حالىقارالىق ينتەللەكتۋالدىق جارىستاردا وتكەن جىلى ولار 912 مەدال اكەلدى، 2007 جىلى تەك 181 ەدى» («كازاحستانسكايا پراۆدا» – 29. 02. 2012) دەگەن ماقتانىشىن ءبىلدىردى.

بۇل مالىمەتتەردىڭ راس ەكەنى – راس. قازاقستاندىق وقۋشىلار جىل سايىن ينتەللەكت بويىنشا جارىستاردا وزا شاۋىپ، بايگە الىپ ءجۇر. مۇنىڭ، ءبىر جاعىنان، ماقتانۋعا تۇرارلىق جەتىستىك ەكەنىنە كوزجۇمبايلىقپەن قاراۋعا بولمايدى.

الايدا ء«بىر جاعىنان» دەگەن قىستىرمانىڭ بۇل جەردە بەكەر قىستىرىلماعانىنا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. ويتكەنى، ەكىنشى جاعىنان، وسىعان قاتىستى كوڭىل اۋدارماسقا بولمايتىن كىلتيپان دا جوق ەمەس. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق جارىستاردا مەدالدى كوپ الىپ ءجۇرۋىنىڭ بۇلىڭعىر استارى بار.

بىرىنشىدەن، جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا تسيكلى ساباقتارىن پەداگوگيكالىق-گيگيەنالىق نورمالاردى بۇزا، ءبىر باعىتتا، ءبىر رەتتىك ناتيجەگە جەتۋ ماقساتىن قويا وتىرىپ، سانانى كومپيۋتەرلەندىرۋ ادىسىمەن وقىتۋ وتە زياندى. وندايدا جاس ادامنىڭ ويلاۋ ۇدەرىسى ءبىر ارنادان شىقپاي قالادى، ادام تەك بيوكومپيۋتەرلىك دەپ اتالاتىن كەلەڭسىز مەنتالدىقتىڭ قۇلى بولىپ، ول قوعامعا دا، اينالاسىنداعىلارعا دا مازاسىز كەيىپكە اينالادى.

ەكىنشىدەن، وليمپيادالاردا مەدال الۋ جاقسى بولعانىمەن، جالاڭ تەحنوكراتتىق ءبىلىمنىڭ كوپتىگى مەن تاربيەنىڭ كەمشىندىگى اراسىنداعى قايشىلىق وقۋشىنىڭ جەكە تاعدىرى ءۇشىن ۇنەمى يگىلىكتى بولا بەرمەيدى. ۆۋندەركيندتەرگە (ينديگولارعا) ەرەكشە قاتىناس، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق كۇي كەرەك. ارينە، ولاردىڭ جاقسى قاسيەتتەرى كوپ: شىعارماشىلىق پوتەنتسيالى مول، وزىندىك «مەنىن» سەزىنۋى كۇشتى، قۋاتتى، تىنىمسىز...

بۇعان قوسا، ولاردىڭ تاربيە مەن مادەنيەتتىڭ كەمىستىگىنەن تۋىندايتىن بىرقاتار «قيىن» مىنەزدەرى بولادى. ولار – الەۋمەتسىزدىك، كوممۋنيكابەلدىكتىڭ تومەندىگى، وقشاۋلانعىشتىق، ءوزىن سىيلاعىشتىق، نارتسيسسيزم، ينديۆيدۋاليزم، نازارسىزدىق، قىسىلتاياڭ احۋالدا دەپرەسسياعا بەيىمدىك. قيىن مىنەزدەرى كوپشىلىك جاعدايدا ولاردىڭ تاعدىرىن دا قيىنداتىپ وتىرادى. ادام تاعدىرىنىڭ تەحنوكراتتىق بىلىممەن ەمەس، تاربيەمەن جانە مادەنيەتپەن ايقىندالاتىنىن ەسكەرە الماعاندىقتان، ۆۋندەركيندتەردىڭ كوپشىلىگى مەكتەپتەن نەمەسە جوو-دان كەيىن-اق كوگنيتيۆتىك كۇردەلى جانعا اينالىپ، بەيشارا كۇيگە ءتۇسىپ كەتەدى.

ۇشىنشىدەن، قازاقستان جاعدايىندا ينتەللەكتىلى تەحنوكراتتاردىڭ قوعامدا ورنىن تابۋى دا وتە قيىن. ولار جوو-عا تۇسەدى. بىتىرەدى. سونان كەيىن نە ىستەيدى؟ ءساتتى دەگەندە – مۇعالىم بولادى. ال كوپشىلىگى ءبارىبىر عىلىم كەڭىستىگىندە تاسقا شاۋىپ، توسكە ورلەي المايدى. ويتكەنى قازاقستاندا عىلىم اكادەمياسى جۇيەسى قۇرىعان. تاراتىلماي قالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اۋىر جاعدايدى باستارىنان كەشىرۋدە. ولار ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى مەن سالالىق مينيسترلىكتەر اراسىندا دوپشا تەبىلۋدە. يندۋستريا، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالالارى دا ولاردىڭ دەڭگەيىندەگى ماماندارعا ءزارۋ بولىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى ەلدە عىلىمدى، جوعارى تەحنولوگيانى قاجەت ەتەتىن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءوزى ماردىمسىز. عىلىم دامۋ ءۇشىن، تەحنولوگياعا سۇيەنىپ دامىعان ءوندىرىس بولۋى كەرەك.

بىردە اكادەميك ا.جۇمادىلداەۆ ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلداردا جاس عالىمدارمەن تولىقتىرىلماعانىن قىنجىلا اتاپ وتكەن ەدى. ول بىلاي دەپ جازدى: ء«بىزدىڭ ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا... ات اۋىستىرۋ كوپ، بىراق زاتى وزگەرگەن جوق. ماتەماتيكا سالاسىندا عالىم كوبەيگەن جوق. ءبارى سول باياعى ادامدار» [جۇمادىلداەۆ ا. بىزگە جالعان نامىستىڭ كەرەگى جوق // «جاس الاش»، 13.03.2014].

جاعدايدىڭ وسىلاي بولىپ وتىرعانىن بەلگىلى جۋرناليست ج.سۇلەەۆ تە قۋاتتايدى. ول بىلاي دەيدى: «قۇداي بىزگە ەگەمەندىك الىپ بەردى. ال نەگە سوڭعى جيىرما بەس جىل ىشىندە بىزدە ايتحوجين نەمەسە سۇلتانعازين دەڭگەيىندە عالىمدار شىقپادى» [سۋلەەۆ ج. ينتەلليگەنتسيا: سمەنا ۆەح ي پوكولەني // Central Asia Monitor, 25-31. 07. 2014].

اۆتوريتارلى قوعامداردا ينديگولار جاراتىلعان سايگۇلىكتەر سياقتى ينتەللەكتۋالدى بايگەلەرگە قوسىلادى. ولاردىڭ جەتىستىكتەرىن بيلىك يەلەرى وزدەرىنىڭ ءيميدجى ءۇشىن پايدالانادى.

قاناعات جۇكەشەۆ،

kzhukesh@mail.ru

 «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №3 (320) وت 21 يانۆاريا 2016 گ.