قايىم مۇحامەدحانوۆ (05.01.1916 – 30.06.2004) – عالىم، ابايتانۋدى عىلىمي نەگىزدەۋشى، شاكارىمتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى،  تەكستولوگ، سەمەيدە اباي مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋشى، ۇستاز، اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، ادەبي اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى.

قازاق سسر گيمنىنىڭ اۆتورى،  كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، جازۋشىلار وداعى سىيلىعىنىڭ، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ جانە حالىقارالىق اباي اكادەمياسىنىڭ (لوندون) التىن مەدالىنىڭ يەگەرى، پروفەسسور، كسرو جانە قازاقستان حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى; سەمەي، اياگوز قالاسىنىڭ، جاڭاسەمەي، اباي اۋداندارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى; 1000-دەن اسا عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى.

قايىمنىڭ اكەسى – م.سەيتقۇلوۆ (1870-1937) – اسا مەيىرىمدى،  ء بىلىمدى،  جومارت، الاشورداشى، يسلام ۋاعىزشىسى بولعان ادام ەدى. ونىڭ قازاق مادەنيەتىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرىن قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ەڭبەگى ەرەن. سەيتقۇلوۆ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى – حح عاسىردىڭ العاشقى ءۇش ونجىلدىعىندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا ىقپال ەتتى. ول كوپتەگەن قولجازبالار مەن تاريحي ولەڭ-جىرلاردى جيناقتاۋشى جانە مادەني مۇرانى ساقتاۋشى. مۇحامەتحان سەيتقۇلوۆ 1937 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانى كۇنى تۇندە اتىلدى. كەيىن اقتالعان.   

م.سەيتقۇلوۆتىڭ ۇيىنە اباي، شاكارىم،  اباي شاكىرتتەرى، بەلگىلى مادەنيەت قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار مەن باسپاگەرلەر جينالاتىن. ءۇيدىڭ ۇلكەن زالىنىڭ ءبىر بولىگىن مازمۇنعا باي كىتاپحانا الىپ تۇراتىن، مۇندا كوپتىلدى الەم كلاسسيكاسى، جازدىرىپ الىنعان جانە ءار جەردەن اكەلىنگەن سول زاماننىڭ  گازەت-جۋرنالدارى بولدى. قايىمنىڭ اكەسى قازاق، ورىس، تاتار، اراب تىلدەرىندە وقيتىن جانە اسا جومارت ادام ەدى. سەيتقۇلوۆتىڭ قارجىلاندىرۋىمەن  «سارى-ارقا» گازەتى،  1918 ج. باستاپ  ج.ايماۋىتوۆ جانە م.اۋەزوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن «اباي» جۋرنالى شىعارىلاتىن. ءاليحان بوكەيحانوۆ سەمەيدىڭ سولجاعالاۋىندا وتكەن جيىندا قالاعا باستاپقى «الاش» اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن كەزدە، سەيتقۇلوۆ وعان قولداۋ بەرىپ، قالاعا «الاش» اتاۋىن قايتارۋدى ناقتىلى دالەلدەرمەن قورعاعان. وسىنداي زامانالار مەن ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ مىسالدارى از ەمەس. 

م.دۋلاتوۆتىڭ قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا اكەلەرىنىڭ دوس بولعانىن ەسكە الادى. 1911 جىلى سەيتقۇلوۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى كەپىلدىك سالىپ، تۇتقىننان بوساتادى. ال  شاكارىمنىڭ بەلگىلى فوتوسۋرەتى سەيتقۇلوۆتىڭ ۇيىنە كەلگەن كەزدە تۇسىرىلگەن. سونىمەن بىرگە، سەيتقۇلوۆ شاكارىمنىڭ قاماۋدان بوساپ شىعۋىنا كومەكتەسەدى.  

تۋعان ءۇيدىڭ جىلۋى، قورشاعان ورتاسى، ءبىلىم ءورىسى ءوزىنىڭ ەلى مەن جەرىن شىنايى سۇيەتىن، سونداي-اق عىلىمي-مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋدى نيەت ەتكەن تۇلعانى قالىپتاستىردى. قايىم اكەسىنىڭ جازۋشىلار مەن  كومپوزيتورلار، حالىق اقىندارى، ونەر ادامدارىمەن جاقىن بايلانىسىن  بايقادى. الاش زيالىلارى سەمەيدەگى (زارەچنىي سلوبودكادا، ەسكى اتاۋى «الاش») سەيتقۇلوۆتىڭ ءۇيىن كەزدەسۋ ورنى رەتىندە تاڭدادى. التى جاستاعى قايىم اكەسىنىڭ ۇيىندە العاش رەت م.اۋەزوۆتى كوردى، ول مۇندا ءجيى قوناقتا بولاتىن. قايىمنىڭ اكەسى م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك»، «قاراگوز» جانە ت.ب. پەسالارىنىڭ العاشقى رەپەتيتسياسىن جاساۋعا قولايلى جاعدايلار جاسادى.

قايىم جاس كەزىنەن اكەسىنىڭ دوستارى بەرگەن تاپسىرمالاردى  ورىندايتىن – مىسالى، ىدىرىس مۇستامباەۆتىڭ تاپسىرماسى  – كىتاپتى اراب حارپىمەن، كوركەم جازۋمەن كوشىرۋ نەمەسە ءتۇرلى تىلدەرگە اۋدارۋ.  قايىم ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن ۇيگە كەلگەن اكەسىنىڭ دوستارىنا وقيتىن. م.سەيتقۇلوۆ 1921, 1928, 1932 جانە 1937 ج.ج. قۋعىن-سۇرگىنگە جانە تاركىلەۋگە ۇشىرادى. م.سەيتقۇلوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى قايىمعا وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن 15 جاستان باستاپ كوپ جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. ول كەمەجايدا جۇك تاسۋشى، جۇمىسشى، كادر ءبولىمى قىزمەتكەرى، مادەنيەت قىزمەتكەرى، مۇعالىمدىك قىزمەت اتقاردى. ەكى جىلدىق قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرىن ازىرلەۋ كۋرسىنان كەيىن،  سەمەي پەدينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، 1941 جىلى ەكستەرنمەن اياقتايدى.  قايىم 17 جاستان باستاپ سەمەي قالاسىنىڭ ءارتۇرلى مەكەمەلەرىندە ساباق بەرە باستادى. ۇزدىك پەداگوگ-تالىمگەر ءومىرىنىڭ 60 جىلدان استامىن جاستاردى  تاربيەلەۋ جانە ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ارنادى. 

اكەسى تۇتقىندالعاننان كەيىن قايىم پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتان قۋىلادى. سول كەزدە ءجاسوسپىرىم جىگىتكە اكەسىنىڭ دوسى مۇحتار اۋەزوۆ مورالدىق تۇرعىدا  قولداۋ بەرەدى، ول قايىم ءۇشىن عۇمىر بويى تالىمگەر جانە ۇستاز بولىپ قالدى. شاكىرت ۇستازىنا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ادال بولدى. ادامداردى جاقسى تانيتىن م.اۋەزوۆ قايىمنىڭ بويىنان ەرەكشە دارىن، يماندىلىق پەن ادالدىقتى بايقايدى. م.اۋەزوۆ قايىمدى اباي تۋرالى رومان-ەپوپەيا جازۋ بارىسىندا ءتۇرلى تاپسىرما ورىندايتىن عىلىمي ءتىلشى ەتىپ الادى. ول بۇل كەزدە الماتىدا ەدى، ال ناقتىلايتىن جاعدايلار تەك شالعاي اۋىلدارداعى اقساقالدارمەن اڭگىمە كەزىندە، مۇراعاتتاردا، ءتۇرلى قالالارعا حات جازىپ، حابار الماسۋ ارقىلى عانا ناقتىلاناتىن. 

1930-جىلداردىڭ اياعىندا اباي مۇراسى، ونىڭ شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنا جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋدى. اباي ءسوزى  بۇرمالاندى، شىعارمالارى  عىلىمي  تۇرعىدا زەرتتەلمەدى. قولجازبالارى مەن جەكە زاتتارى جوعالدى،  ءومىرىنىڭ كۋاگەرى بولعان قاريالار ازايدى.

م.اۋەزوۆ قازاق مادەنيەتىنىڭ ەلەۋلى بولىگىن ساقتاۋعا باعىتتالعان بىرقاتار تاپسىرمانى ءوزىنىڭ شاكىرتى قايىمعا سەنىپ تاپسىردى:

• ابايدىڭ تۇڭعىش مۇراجايىن اشۋعا نەگىزدەمە قالاۋ
• اباي شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ مەكتەبىن قۇرۋ جانە ساقتاۋ
• ويشىل-اقىننىڭ قۇندى ءسوزىن تەكستولوگيالىق تالداۋ ادىسىمەن ساقتاپ قالۋ

قايىم جۇك كولىگىمەن شالعاي اۋىلدارعا ايلاپ ساپار شەكتى. ابايدى كوزى كورگەن قاريالارمەن،  ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان حاباردار ادامدارمەن اڭگىمەلەسىپ، تۇرمىستىق زاتتاردىڭ، كيىمدەر مەن كىتاپتاردىڭ، اباي قولجازبالارىنىڭ شىنايىلىعىن ناقتىلادى.  قايىم مۇحامەدحانوۆ 1940 جىلى قازاقستاندا، سەمەي قالاسىندا تۇڭعىش  مەملەكەتتىك ادەبي-مەموريالدى اباي مۇراجايىن  ۇيىمداستىرۋعا ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىردى. كوشباسشىلىق يدەيا. دەسەك تە، يدەيانى ومىردە ىسكە اسىرۋ – كوشباسشى بولۋدان دا ارتىق.  مۇراجايدى نولدەن باستاپ قۇرۋ  - اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ءىس، كەيبىرەۋلەر ىرگەتاسىن قۇرۋعا جاۋاپكەرشىلىك الادى. ق.مۇحامەدحانوۆ ۇستازى م.اۋەزوۆپەن بىرگە سەمەي قالاسىندا العاشقى عيماراتتى تاڭدادى. ال قايىمنىڭ دوسى جانە ارىپتەسى بوريس اكەرمان ءىس-ساپارلار مەن زەرتتەۋلەر كەزىندە ۇنەمى جانىنان تابىلدى.  سول كەزەڭدە 500 جادىگەر ناقتىلاندى، بارلىق جادىگەرلەرگە عىلىمي سيپاتتاما بەرىلىپ، مۇراجاي بويىنشا تولىق «جولباسشى» قۇرال جازىلدى. مۇنداي نەگىزدەمەسىز مۇراجايدىڭ قۇرىلماسى انىق ەدى.  

قىزمەتىن مۇراجايدا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ  باستاعان قايىم، جوعارى وقۋ ورنىندا ساباق بەرۋىن جالعاستىردى، ال 1947 جىلى مۇراجاي قازسسر-ءى عىلىم اكادەمياسى قاراماعىنا وتكىزىلگەن كەزدە جانە عىلىمي قىزمەتتى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا، اكادەميا پرەزيدەنتى ق.ساتپاەۆتىڭ بۇيرىعىمەن ول مۇراجاي ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالىپ، 1951 ج. رەپرەسسياعا دەيىن باسشىلىق ەتتى. قايىم سوندا دا پەداگوگيكالىق قىزمەتىن ەشقاشان تاستامادى. پروفەسسور ە.يسمايلوۆ سول كەزدىڭ وزىندە: ق.مۇحامەدحانوۆ مەملەكەتتىك اباي مۇراجايىن العاشقى ۇيىمداستىرۋشى جانە عىلىمي قىزمەتكەردىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە قۇندى قولجازبالاردى، مۇراعاتتىق، فولكلورلىق ماتەريالداردى جيناقتادى. (1945 ج.)

قايىم عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ باعىت-باعدارىنا جول اشىپ، كىتاپحانا مەن قولجازبا قورىن ەلەۋلى تولىقتىردى;  سول كەزدە ستەندتەردەن ابايدىڭ اتا-انالارىنىڭ، قورشاعان ورتاسىنىڭ، شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ پورترەتىن، سيرەك شىعىس كىتاپتارى جانە قولجازبالاردى  كورۋگە بولاتىن. سوڭىنان جالا جابىلعان ءبىر ماقالادا وسى جادىگەرلەردىڭ ءبارى ەسكى-قۇسقى دەپ سانالدى («مۇراجايدى ەسكى-قۇسقىدان تازارتۋ»/«وچيستيت مۋزەي وت حلاما» - 1951 جىلى باسپاسوزدە جاريالانعان كوپ ماقالانىڭ ءبىرى وسىلاي اتالدى). قايىمنىڭ جاۋابى:  پۋشكين، تولستوي، لەرمونتوۆ مۇراجايىندا ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ سۋرەتى جوق پا ەكەن؟

• قازىر بۇعان سەنۋ وتە قيىن، دەگەنمەن اباي ءۇشىن ۇنەمى كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى. ابايدىڭ 100 جىلدىعىن ازىرلەۋ جونىندەگى مەرەيتويلىق ۇكىمەت كوميتەتىنىڭ عىلىمي حاتشىسى جۇمىسىن اتقارا وتىرىپ، ق.مۇحامەدحانوۆ سول كەزدەگى بيلىكتەن قولداۋ بولماسا دا، اقىن مەرەيتويىن لايىقتى وتكىزدى. ابايدىڭ جيدەبايداعى قىستاۋىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، اقىن جانە تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ زيراتىن جاقسارتۋ قاجەت بولدى. اباي بەينەسىن ءمۇسىن جانە بەينەلەۋ ونەرىندە ماڭگىلىك ەستە قالدىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ; زاۆودتارعا حات جازىپ، ماتەريالدار ىزدەۋ; ابايعا جانە ونىڭ اينالاسىنا قاتىستى جەرلەردە مەموريالدىق تاقتا ورناتۋ تۋرالى  ىزدەنۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى، - قازىر ءبارىن تىزبەلەۋ مۇمكىن ەمەس. قايىم سونىڭ بارىمەن اينالىستى. سول جىلدارداعى حاتتار مەن مۇراعات قۇجاتتارى – سونىڭ ايعاعى.

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ تەكستولوگيالىق زەرتتەۋلەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ونىڭ اباي مەكتەبىن زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسىن، ونىڭ م. اۋەزوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوسى بولعاندىعىن اتاپ ءوتتى. ەپوپەيانى جازۋ كەزىندە م.اۋەزوۆ مۇحامەدحانوۆتان كوپتەگەن ماتەريال العان ەدى:

« ..... كاكەڭ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ بىلگىرى بولدى. بۇكىل سانالى عۇمىرىن ابايتانۋ عىلىمىن دامىتۋعا جۇمسادى. اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى تۋرالى تاماشا زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازدى. سوڭىنا  «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» دەگەن ءتورت تومدىق قىمبات قازىنا قالدىردى. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋعا ايانباي اتسالىستى. كاكەڭ ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوسى بولدى. «اباي جولى» ەپوپەياسىنا بايلانىستى كوپتەگەن دەرەكتەردى مۇحاڭ كاكەڭنەن – قايىم مۇحامەدحانۇلىنان الدى».

سول كەزدە، وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي، اباي مۇراسى جانە ونىڭ اينالاسى جويىلىپ كەتۋگە شاق قالدى.  ءبىر مەزەتتە كوپ شارۋا تىندىرۋ قاجەت بولدى:  كوپتەگەن ەكسپەديتسيالار كەزىندە ابايدى كوزى كورگەن  قاريالاردىڭ  اقىن جانە ونىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى ەستەلىكتەرىن جازىپ الۋ;  اۋىزشا تۇردە ساقتالعان شىعارمالارىن قالپىنا كەلتىرۋ،  جازباشا ۇزىندىلەردى مۇقيات وقىپ، قاي شاكىرتتىكى ەكەنىن  تەكستولوگيالىق تالداۋ ادىسىمەن انىقتاپ، دالەلدەۋ قاجەت بولدى. ال ۋاقىت بولسا تىعىز – قاريالار ازايدى، ولەڭدەرى ۇمىتىلا باستادى، قولجازبالار جوعالدى. بۇل – قازاق مادەنيەتىنىڭ ەلەۋلى (پلاست) كەزەڭى ەدى. سەمەيلىك عالىمنىڭ ەڭبەگى سول – ول العاش رەت ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنە عىلىمي نەگىزدەمە قالادى. بۇل توڭكەرىسكە دەيىنگى جانە قازىرگى قازاق ادەبيەتى اراسىندا وزىندىك «كوپىردىڭ» اشىلۋى بولدى. اباي مەكتەبى، بۇل – قازاق ادەبيەتىندەگى بىرەگەي مەكتەپ. جالپى الەم ادەبيەتىنىڭ وزىندە ادەبي مەكتەپتەردىڭ بولۋى بىرەن-ساران عانا.

اباي مەكتەبى – بۇل ابايتانۋ عىلىمىنداعى جاڭا باعىت. بۇلار ابايدان وقىعان، كەڭەسىن تىڭداعان، اباي ارقىلى ورىس، الەم جانە شىعىس مادەنيەتىمەن تانىسقان ءبىر توپ اقىن-جىراۋلار، سازگەرلەر مەن ەرتەگىشىلەر، انشىلەر. اباي شاكىرتتەرى ۇلى ويشىل، اقىننىڭ گۋمانيستىك  جانە فيلوسوفيالىق كوزقاراسىنىڭ اسەرىندە بولدى. ولار – اقىننىڭ ءوز ۇلدارى جانە جاس اقىندار – اۋباكىر، ءارىپ، اسەت، بايماعامبەت، كوكپاي، ماعاۋيا، تۇراعۇل، شاكارىم،  الاش زيالىلارى  ءتارىزدى  ءىزباسارلارى. ق.مۇحامەدحانوۆ اباي مەكتەبى اقىندارىنىڭ ەسىمدەرىن قالپىنا كەلتىردى، ولاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، تولىق ءومىرباياندارىن جازدى. بارىنەن بۇرىن، ول اباي شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ شىعارمالارىن قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا ءىرى ىزدەستىرۋ-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەر بەرىپ، باسپاعا ازىرلەدى. اباي شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارى مەكتەبى – عىلىمداعى جاڭا باعىت، ونى، ناقتى ايتقاندا، مادەنيەتتىڭ ءبىر كەزەڭىن  انىقتاپ جانە ساقتاپ قالعان قايىم. ق.مۇحامەدحانوۆ 1940 جىلى تاپقان اباي شاكىرتتەرىنىڭ ەڭبەگى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلگەن. قازىر اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارى كوپكە بەلگىلى، بۇل ەڭبەكتەر مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارى باعدارلاماسىنا ەنگەن: اقىلبايدىڭ  - «داعىستان»، «زۇلىس»، «حيسسا ءجۇسىپ»، ماعاۋيانىڭ - «مەدعات-قاسىم»، «ەڭلىك-كەبەك»، كوكبايدىڭ -   «سابالاق»، «كەنەسارى-ناۋرىزباي»، اسەتتىڭ  - «ساليحا سامەن» جانە  «ەۆگەني ونەگين» اۋدارماسى،  ءارىپتىڭ  - ء«بىرجان-سارا»، تۇراعۇل، مۇقا، اۋباكىر جانە تاعى باسقا شاكىرتتەرى مەن الاششىل ءىزباسارلارىنىڭ  شىعارمالارى مەن اۋدارمالارى. قايىم اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىنا اسەرىن تيگىزگەن ورىس، باتىس جانە شىعىس ادەبيەتى جانە مادەنيەتىمەن بايلانىس ورناتا ءبىلدى. مىسالى، پۋشكيننىڭ «باقشاساراي فونتانى» جانە «كاۆكاز تۇتقىنى»، لەرمونتوۆتىڭ «متسىري» جانە «دەمون» پوەمالارى اقىلباي مەن ماعاۋيانىڭ  «داعىستان» جانە «مەدعات قاسىم» شىعارمالارىن جازۋعا;  حاگگاردتىڭ «كوپي تساريا سولومونا» رومانى اقىلبايدىڭ «زۇلىس» جانە ت.ب. شىعارمالارىنا اسەر ەتتى. كەيىننەن، عالىمنىڭ ارەكەت ەتۋىمەن وسى شىعارمالار مەكتەپ جانە وقۋ ورىندارى باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. دەسەك تە، 1950 جىلعى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزەڭىندە تاريحي شىندىق ءۇشىن ءازىر بولىپ، باسىڭدى تىگەتىن جاعدايلاردىڭ بولعانىن ەشكىم اشىپ ايتا المادى. سوندىقتان، جاستار عىلىمي ادىلدىكتىڭ جەڭىلدىكپەن كەلمەگىنىن ءبىلۋى ءتيىس. عالىمنىڭ ادامي مورالدىق قاعيداسى مەن ەتيكاسى عىلىمي-مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋدا ەلەۋلى ورىن الادى.

عىلىم جولىنداعى قۋعىن-سۇرگىن.  «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» ديسسەرتاتسياسىن (1951 جىلى 7 ءساۋىر) قورعاۋ ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرى بولدى.  ديسسەرتاتسيا قورعالدى، بىراق ۇستاز بەن شاكىرت – اۋەزوۆ پەن مۇحامەدحانوۆتى ايىپتاۋ توقتامادى.   ديسسەرتاتسيانى قورعاۋ كەزىندە باستالعان ايىپتاۋلار،  ابايتانۋ بارىسىن تالقىلاۋدا، سونداي-اق 1951 جىل بويى باسپاسوزدە تاپسىرىس بويىنشا جازىلعان ماقالالارمەن جالعاسىن تاپتى. مۇنىڭ سوڭى مۇحامەدحانوۆتى اباي مۇراجايى ديرەكتورى جانە وقىتۋشى قىزمەتىنەن بوساتۋمەن اياقتالدى. سوڭىنان  ق.مۇحامەدحانوۆ 1951 ج. 1 جەلتوقساندا تۇتقىنعا الىندى، ول سەمەي جانە الماتى ق. نكۆد تۇرمەسىنە، قاراعاندى لاگەرىنە قاماۋعا الىندى. شەكتەن شىققان ازاپتاۋلار  – ىستىق جانە سۋىق كامەرا، تىرناق استىنا ينە جۇگىرتۋ، باسقا سۋ تامىزۋ، مورالدىق قىسىم جانە ءولىم جازاسىمەن قورقىتۋ قايىمنىڭ ەرىك-جىگەرىن سىندىرا المادى: ول «اباي مەكتەبى بار» دەپ جاۋاپ بەردى. عالىم عىلىمي يدەيالارىنان باس تارتپادى، قازىر حالىق ماقتانىشىنا  اينالعان  اباي مەكتەبىن ساقتاپ قالدى. دەگەنمەن، سول كەزدە اباي شاكىرتتەرى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار قاتارىنا جاتقىزىلدى، تەك ءبىر يدەولوگيا – ماركسيزم-لەنينيزم مەكتەبى مويىندالدى. ء بىز قازىر، ومىرىمىزگە قاۋىپ تونبەگەن تىنىش زاماندا شىندىق ءۇشىن كۇرەسە الامىز با؟ ال، سول ءبىر قيىن كەزەڭدە عالىم-ازاماتتىڭ ادامگەرشىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالدى، سول ارقىلى ءبىز بۇگىنگى تاڭدا حالىق اتىمىزدى ساقتادىق. ۇستازدىڭ شاكىرتىنە بەرگەن ءۇشىنشى تاپسىرماسى – بۇل اباي  ءسوزىنىڭ تۇپنۇسقاسىن ساقتاۋ. اباي سوزدەرى ونداعان جىلدار بويى بۇرمالانىپ جاريالانعانى بەلگىلى.  ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بولدى: ناقتىلى شىعارمانىڭ نەمەسە كونە قازاق سوزدەرىنىڭ كونتەكستىن بىلمەۋ، شىعىس تىلدەرىنەن الىنعان سوزدەر، ءدىني تەرميندەردەن ۇركۋ، كەيدە رەداكتورلارعا تۇسىنىكسىز سوزدەردى حالىق ۇعىناتىن سوزدەرگە ەش ويلانباستان اۋىستىرۋ. قايىم 1940 جىلداردان  باستاپ  جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىمەن اينالىستى. ول ابايدىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنا تۇسىنىكتەمە جازدى، سونىمەن ويشىل-اقىننىڭ ەرەكشە سوزدەرىنىڭ تازالىعىن ساقتادى. سونىمەن بىرگە، ول ابايدىڭ 31 ولەڭىن ناقتىلاپ، اقىنعا تيەسىلىگىن  انىقتادى، ويتكەنى ولار بۇرىن جوعالعان نەمەسە جاڭساق اۋدارىلعان دەپ سانالىپ كەلگەن ەدى.

ادەبيەتتانۋشى جانە جۋرناليست ەدىل اسىلبەك بىلاي دەيدى:  «قايىم مۇحامەدحانوۆ ادەبيەتتانۋدىڭ، ابايتانۋدىڭ تۇتاس مەكتەبىن ۇسىندى. ول جەتەكشى ابايتانۋشى بولدى جانە قالا بەرەدى. ول ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىندا اباي مۇراسىن زەرتتەۋشى عانا ەمەس، ونى ساقتاۋ جولىنداعى جانقيار كۇرەسكەر بولدى دەسەك, ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. ايتا كەتسەك، ءتىپتى 1990 جىلدارى، العاش رەت اقىننىڭ 150 جىلدىعىنا اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىعىن قايىم تۇسىنىكتەمەلەرىمەن شىعارۋ كەزىندە، جەكەلەگەن عالىمدار ءتۇرلى رەداكتسيامەن بۇرمالانعان، وقىرمانعا  «ۇيرەنشىكتى» قالپىندا شىعارۋعا ارەكەت جاسادى. اباي ءۇشىن كۇرەسۋ جانە جەڭىپ شىعۋ قايىمعا وسى  كەزدە دە كەرەك بولعان ەدى».  

عالىم،  جيرمۋنسكيدىڭ شاكىرتى دم.ليحاچەۆ، ورىس مادەنيەتى ءۇشىن كوپتەگەن كونە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن تەكستولوگيالىق تالداۋ ادىسىمەن ساقتاپ قالدى. ق.مۇحامەدحانوۆ اباي، شاكارىم، بۇقار جىراۋ، قابانباي باتىر، بوگەنباي باتىر، ماحامبەت، الاش ازاماتتارىنىڭ  سوزدەرىن قازاق مادەنيەتى ءۇشىن تەكستولوگيا ادىسىمەن ساقتادى.

1918 جىلى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ اكەسى مۇحامەدحان سەيتقۇلوۆ ج.ايماۋىتوۆ جانە م.اۋەزوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن شىعارىلعان «اباي» جۋرنالىن قارجىلاندىرعان. 

ق.مۇحامەدحانوۆ ارىپتەسى ر.مۋسينمەن بىرگە 1922 ج. «اباي» جۋرنالىن جانداندىردى، ول رەدكوللەگيانىڭ قۇرمەتتى باسشىسى جانە كوپتەگەن ماقالالاردىڭ اۆتورى بولدى. جۋرنالدىڭ جەكەلەگەن نومىرلەرىندە ونىڭ بىرنەشە ماقالاسى جاريالاندى.

قولجازبالار مەن مۇراعات ماتەريالدارىن انىقتاپ، ساقتاپ جانە زەرتتەي كەلە ق.مۇحامەدحانوۆ اباي، شاكارىم، اۋەزوۆ، الاش زيالىلارىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدىڭ تۇتاستاي عىلىمي باعىتىنا جول سالدى. 

ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ  مەملەكەتتىك رامىزدەردى ازىرلەۋگە قوسقان ۇلەسى. قايىم مۇحامەدحانوۆ – قازاق سسر-ءى مەملەكەتتىك گيمنى ءماتىنىنىڭ اۆتورى. (1945). 27 جاستاعى جاس جىگىت ق.مۇحامەدحانوۆ 1943 جىلى كونكۋرس جەڭىمپازى اتاندى – ول رەسپۋبليكا گيمنىن جازدى، العاشقى جولدارى  «ەر قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» - «گەرويچەسكي كازاحسكي نارود يزدرەۆلە مەچتال و سۆوبودە» دەپ باستالادى. و زاماندا مۇنداي جالىن اتقان ءسوزدى تەك ناعىز پاتريوت قانا جازا الاتىن. بۇل ءماتىن 30 جاسار كومپوزيتور م.تولەباەۆتى مۋزىكا جازۋعا شابىتتاندىردى. بۇل گيمن بىرنەشە ونجىلدىقتار بويى ايتىلعانىن ۇمىتپاعان ءجون!  دەگەنمەن سول زامانداعى بيلىك ءوز حالقىن ەر، ەرجۇرەك دەپ ايتۋعا جاسقاناتىن، سول سەبەپتى «ەر» ءسوزىن  ء«بىز» دەگەن سوزگە اۋىستىرىپ،  جەكەلەگەن اۆتورلار – جاس اقىن  (ق.مۇحامەدحانوۆ) جانە جاس كومپوزيتور (م.تولەباەۆ) ياعني، «سەرىكتەستەر» ۇجىمى اتىنان شىعاردى.

1992 جىلى قايىم تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءانۇرانىن شىعارۋعا ارنالعان بايقاۋعا قاتىسىپ، ءماتىنى تاعى جەڭىسكە جەتتى.  بىراق بۇل جولى قايىم «اۆتورلار ۇجىمىن» قوساتىن بولعاندىعى سەبەپتى قاتىسۋدان باس تارتتى.

قايىم اقىن  1936 ج. باستاپ جاريالانا باستادى، ونىڭ  العاشقى ولەڭدەرى ءجاسوسپىرىم كەزىندە جازىلعان ەدى. ول 100 دەن اسا ولەڭدەر مەن پوەمالار جازدى، سونداي-اق  ع.توقاي، ت.شەۆچەنكو ت.ب. اقىنداردىڭ  ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋداردى.

كارلاگتا «تۋعان ەل – التىن بەسىك»، «بالالارىما»، «جۇبايىم فارحينۋرعا»، «وتىردىق تار قاپاستا كۇندى ساناپ»، «شەرۋباي ستانتسياسى» ت.ب. ولەڭدەرىن جازدى. 1952 جىلى جازىلعان  وتكىر جانە مۇڭعا تولى ولەڭىنەن ءۇزىندى:

«تۋعان ەل – التىن بەسىك، ۇشقان ۇيام،

كوز جۇمىلماي تۇرعاندا قايتىپ قيام؟

تارتا گور، سەمەيىمنىڭ توپىراعى،

توستىكتەي جەرىڭە مەن ەركىن سىيام...»

1954 جىلدىڭ قاڭتارىندا كارلاگتا ق.مۇحامەدحانوۆ ون بەس كۇن ىشىندە ن.كارامزيننىڭ «سورماڭداي ليزا» پوۆەسىن قازاق پوەزياسى تىلىمەن اۋداردى. قازاق ادەبيەتىندە ورىس پروزاسىن قازاق پوەتيكالىق تىلىمەن اۋدارۋدىڭ بار جوعى ءۇش قانا مىسالى بار. بۇلار – م.لەرمونتوۆتىڭ اباي اۋدارعان «ۆاديم»، ا.س.پۋشكيننىڭ شاكارىم اۋدارعان «دۋبروۆسكي»، ن.كارامزيننىڭ مۇحامەدحانوۆ اۋدارعان  «سورماڭداي ليزا» شىعارمالارى.  

اباي جانە پۋشكين، اباي جانە لەرمونتوۆ، اباي جانە كرىلوۆ، اباي جانە بۋنين، ابايدىڭ ورىس دوستارى – ميحاەليس، دولگوپولوۆ، لەونتەۆ جانە عالىم-ادەبيەتشى مۇحامەدحانوۆتىڭ باسقا دا زەرتتەۋلەرى ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ ابايعا ۇلكەن اسەر ەتكەنىن كورسەتەدى.

عالىمنىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ قاتارىنان رىلەەۆ، سەمەنوۆ تيان-شانسكي، كراچكوۆسكي، ۆەسەلوۆسكي، بارتولد، ءۋاليحانوۆ پەن  دوستوەۆسكي، كايۋم ناسىيري، عابدوللا توقاي، شاريف كامال، بەردى كەرباباەۆ، توقتاعۇل، ميتسكەۆيچ، حۋساين فايزحانوۆ، حامزا نيازي، ميكاەل نالبانديان، سۋلەيمان ستالسكي، يلياس بوراگانسكي، يان راينيس، لۋ سين، ادام ميتسكەۆيچ، ەجي يۋراندەت، تاراس شەۆچەنكو جانە ت.ب. ورىن الدى.

قايىم-تەكستولوگ: ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم جانە تەكستولوگيالىق تالداۋ ءادىسىن ەرەكشە مەڭگەرۋ، اباي، شاكارىم، بۇحار جىراۋ، قابانباي باتىر، بوگەنباي باتىر، ماحامبەت، الاش زيالىلارىنىڭ سوزدەرىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا ىقپالىن تيگىزدى.  مۇحامەدحانوۆ الاش ازاماتارىنىڭ  مۇراسىن تەرەڭنەن زەرتتەۋشى بولىپ تابىلادى،  ولار ءوز زامانىندا قايىمنىڭ اكەسىنىڭ ۇيىنە ءجيى كەلەتىن زيالى ازاماتتار ەدى.  ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن اراب، لاتىن حارپىنەن قازىرگى قازاق ءتىلى حارپىنە كوشىردى، عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر جازدى، ەڭبەكتەرى مەن ءومىرباياندارىن باسپاعا ازىرلەدى. الاش زيالىلارى تۋرالى العاشقى جاريالانىمدار، عالىم ازىرلەگەن ءومىربايانى مەن ەڭبەكتەرى باسپاسوزدە جارىق كورە باستادى، سونىڭ ءبىرى «سەمەي تاڭى» گازەتى. 

قايىم شاكارىمنىڭ تەكستولوگى بولدى، سونداي-اق اقىن ءۇشىن كۇرەستى:  شاكارىمنىڭ ۇلى احاتپەن بىرگە اقىننىڭ ەسىمىن اقتاۋدا بار كۇش-جىگەرىن ايامادى،  1958 جىلى ماسكەۋدەن شاكارىمنىڭ اقتالعانى تۋرالى انىقتاما كەلگەننەن كەيىن، وتىز جىل بويى شاكارىم شىعارماشىلىعىن اقتاپ الۋ ءۇشىن جانە اقىننىڭ قۇندى سوزدەرىنىڭ  تازالىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستى.  مۇحامەدحانوۆ قازىرگى كۇنى دە قازاقستانداعى جالعىز-دارا عالىم-تەكستولوگ بولىپ تابىلادى، ونىڭ XVIII-XIX ع.ع. اقىن-جىراۋلارى جانە حح ع. باسىنداعى اقىندار شىعارمالارىنىڭ كانوندىق نەگىزىن انىقتاۋ جولىنداعى ەڭبەگى ولشەۋسىز – دەيدى عالىم-فيلولوگتار.

عالىم-تەكستولوگتىڭ ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى قسە (قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى) 12 تومىنا عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر جازۋعا، قاتەلەرى مەن جاڭساقتىعىن جوندەۋگە، تاريح، ادەبيەتتانۋ، ولكەتانۋ، تەاتر، باتىرلار تۋرالى ت.ب. ماقالالاردى ناقتى مالىمەتتەرمەن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. ماشينامەن باسىلعان 70 بەتتەن تۇراتىن ءماتىندى جوندەۋ – بۇل جەكە عىلىمي جۇمىس جانە ەنتسيكلوپەديا مازمۇنىن ءارى قاراي وڭدەۋگە ارنالعان انىقتاما-كومەكشى ماتەريال.

قولجازبالاردى جيناۋشى جانە ساقتاۋشى قايىم 1940 ج. باسىندا كوپتەگەن قولجازبالاردى  انىقتاپ، وڭدەپ  قازسسر-ءى  عا مۇراعاتىنا ساقتاۋعا وتكىزدى، سونىڭ ىشىندە ء«ارىپ» 25 ب.پ.، «قابانباي باتىر»، «بوگەنباي باتىر»، اباي، شاكارىمنىڭ بەلگىسىز ولەڭدەرى، باتىرلار، الاش زيالىلارى تۋرالى ماتەريالدار جانە ت.ب. مادەني قۇندىلىقتار. بۇل جۇمىستى ول عۇمىر بويى جۇرگىزدى جانە عىلىم اكادەمياسى، مەملەكەتتىك مۇراعات، اباي مۇراجايى، ولكەتانۋ مۇراجايى، دوستوەۆسكي مۇراجايىن جانە ت.ب. قورىن قۇندى ماتەريالدارمەن تولىقتىردى. ول كوزى تىرىسىندە كوپتەگەن قولجازبالاردى، قۇندى جاريالانباعان ماتەريالدار مەن قولجازبالاردى ءوز شاكىرتتەرىنە تاپسىرىپ كەتتى.

اكە مەن بالا – مۇحامەدحان سەيتقۇلوۆ جانە قايىم مۇحامەدحانوۆ  XIX عاسىردان  XXI ع. دەيىنگى  ءۇش جۇزجىلدىققا سوزىلعان زاماننىڭ رۋحاني  بايلانىسىن ساقتاپ قالدى.

 دراماتۋرگ قايىم كەلەسى پەسالاردى جازدى،  «مايداننان مايدانعا»، «كوميسسار عابباسوۆ»، «پەرنە»، «ەر ءبىلىساي».

ول ءتۇرلى تىلدەردەن قازاق تىلىنە اۋدارما جاساۋ ارقىلى ءار حالىقتىڭ مادەنيەتىن تۇسىنۋگە ەلەۋلى ۇلەسىن قوستى.

1941 جىلى ق.مۇحامەدحانوۆ جازۋشى، كومپوزيتور، كسرو حالىق ءارتىسى ۋ.گادجيبەكوۆتىڭ «ارشىن-مال-الان» مۋزىكالىق كومەديالىق قويىلىمىن  العاش رەت قازاق تىلىنە اۋداردى. عالىمنىڭ مۇراعاتىندا، سونداي-اق تەاترلاردىڭ ادەبي قورلارىندا وسى اۋدارمالاردىڭ نوتالارى مەن ماتىندەرى ساقتالعان. ايتا كەتكەن ءجون، اۋدارماشى مۋزىكالىق اريا ءماتىنىنىڭ سوزدەرى مەن بۋىندارىن نوتا بويىنشا  ءانشىنىڭ داۋسىنا ءدال كەلتىرىپ، كومەديا كونتەكسىنىڭ قازاقي اۋەنگە ساي ساقتالۋى ءۇشىن  جازعان. «ارشىن-مال-الان» مۋزىكالىق كومەدياسى العاش رەت سەمەيدىڭ مۋزىكالىق-درامالىق تەاترىندا قويىلدى، كەيىننەن كورەرمەن كوڭىلىنەن شىققان پەسا سول جىلدارى قازاقستاننىڭ باسقا دا دراما تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارىنا ەندى.

شاريف كامالدىڭ «قاجى افەندى ۇيلەنەدى» كومەدياسىنىڭ تاتار تىلىنەن قازاق تىلىنە  اۋدارىلۋى، 1970 جىلدارى تەاتر ساحنالارىندا ۇلكەن جەتىستىككە جەتتى.

ق.مۇحامەدحانوۆ اۋدارعان  شىعارمالار قاتارىنان پۋشكيننىڭ «رۋسالكا» پوەماسى،  فرانتسۋز دراماتۋرگى پەر وگيۋستەننىڭ بومارشەنىڭ «جەنيتبا فيگارو» شىعارماسى بويىنشا پەساسى، بوككاچچونىڭ «دەكامەرون»، پولياك دراماتۋرگى ەجي يۋراندوتتىڭ  «تاكوە ۆرەميا» ت.ب. ورىن الادى.  

ق.مۇحامەدحانوۆ ۇمىتىلىپ كەتكەن كوپتەگەن ەسىمدەردى قايتارۋعا  كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى، سولاردىڭ ىشىندە يلياس بوراگانسكي[1], ماجيت داۋلەتباەۆ، سابالوۆ، مولداجانوۆ، جومارتباەۆ ت.ب.

مايتالمان پەداگوگ-تالىمگەر قايىم 50 جىل سەمەي پەدينستيتۋتىندا ءدارىس بەردى، جالپى پەداگوگيكالىق ەڭبەك ءوتىلى، 1930 جىلدارى كۋرستاردا ءدارىس وقىعانىن قوسقاندا،  بارلىعى 60 جىل. ول جاستاردىڭ بىرنەشە بۋىنان تاربيەلەپ شىعاردى. پەداگوگتار جانە عالىم-ادەبيەتتانۋشىلار، فيلوسوفتار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ءبىلىم جانە مادەنيەت مەكەمەلەرىنىڭ باسشىلارى، اقىندار مەن گازەت-جۋرنال قۇرىلتايشىلارى – ءبارى شاكىرتتەرى. قايىمنىڭ ءىزباسارلارى –  عىلىم جولىندا جۇرگەن ماتەماتيكا، فيزيكا ماماندارى، ولار كەيىن قايىمنىڭ اسەرىمەن اقىندىق جولدى قۋعان شاكىرتتەرى. قازىرگى جاستار عالىم-ازامات جەرلەستەرى مۇحامەدحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان شابىت الىپ، ول تۋرالى زەرتتەۋلەر جازادى، عالىمنىڭ تۋعان وتانى سەمەي قالاسىنداعى ەسكەرتكىشى جانىندا ءان ايتىپ، ولەڭدەرىن وقيدى.  

ق.مۇحامەدحانوۆ 1940 جىلدان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.  1942-1947 جىلدارى سەمەي وبلىسى (سەمەي، پاۆلودار، وسكەمەن)  بويىنشا  قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ۋاكىلى بولدى. مۇحامەدحانوۆ اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق دامۋىنا زور ۇلەس  قوستى. جاس تالانتتار مەن  اقىنداردى قامقورلىعىنا الىپ، قولداۋ ءۇشىن ءتۇرلى ۇيىمدارعا جازعان  حاتتارى ساقتالعان.   

شاكىرتتەرى مەن قاراپايىم ازاماتتار قايىمنىڭ كوزى تىرىسىندە جانە ومىردەن وزعاننان كەيىن دە عالىمعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، اندەر، ولەڭ-پوەمالار ارنادى، ونىڭ ءوزى تۇتاس ءبىر جيناقتى قۇرايدى. ادامنىڭ باقىتى – تۋعان حالقىنان العان اق  باتاسى مەن ريزاشىلىق بىلدىرگەن جىلى ءسوزى. قازىرگى زامان جاستارىنىڭ جىر-ارناۋلارى پاتريوتتىق سەزىمگە تولى، ويتكەنى ولار ءۇشىن قايىمنىڭ ءومىرى – رۋحاني تىرەك، تۋعان جەرى مەن حالقىنا دەگەن ادالدىقتىڭ ۇلگىسى.

ەلدىڭ تاعدىرى عالىمنىڭ ومىرىندە وزىندىك ءىزىن قالدىردى. قايىمنىڭ قيىندىققا تولى تاعدىرى  مەن  باقىتتى عۇمىرى  ج.ساين، ەستاي اقىن، ۆس.يۆانوۆ، قاجىمۇقان،  جامبىل;  حالىق اقىندارى، تەاتر قايراتكەرلەرى، ءارتۇرلى ۇلتتاردىڭ عىلىم جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن; اباي، شاكارىم، اۋەزوۆ، الاش زيالىلارىمەن  اسەرلى  شىعارماشىلىق كەزدەسۋلەرمەن ەستە قالدى. اكەنىڭ ءۇيى وسىنداي كەزدەسۋلەردىڭ قاينار بۇلاعى بولسا، وسى ءداستۇردى ۇلى جالعاستىردى.

ابايتانۋ – اۋەزوۆتانۋ – شاكارىمتانۋ – قايىمتانۋ –  بۇل  ءوزارا لوگيكالىق بايلانىستاعى  جانە قالىپتاسۋدىڭ كۇردەلى جولىنىڭ، كۇرەس پەن مادەنيەتتى قورعاۋدىڭ، عىلىم مەن  حالىق رۋحىنىڭ  ءبىر-بىرىنە ءوزارا تاۋەلدى ءۇردىسىنىڭ  تاريحي اقيقاتى.  بۇل – حالىقتىڭ بىرەگەي مادەني كەڭىستىگى.

قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەسىمى كوپتەگەن ەنتسيكلوپەديالارعا ەندى. عالىم-پاتريوتتىڭ وتانى سەمەي قالاسىندا ەسكەرتكىش ورناتىلدى (2010 ج.) ، ال، ءوزى ءومىر سۇرگەن  جانە ەلىمىز تاريحىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى باس قوسقان  ۇيگە مەموريالدىق تاقتا قويىلدى  (2004 ج.).

 

***

 

زامانداستارىنىڭ مۇحامەدحانوۆ تۋرالى پىكىرلەرى:

                 

قايىم مۇحامەدحانوۆ  – ء«وزى مۋزەي، ءوزى ارحيۆ، ءوزى مەكتەپ»

نەسىپبەك ايتوۆ

قايىم مۇحامەدحانوۆ كەڭىنەن تانىمال، يناباتتى جانە پاراساتتى، ءوز ۇلتىنىڭ بەدەلدى ازاماتى. مەن قايىم اعامەن جاقسى تانىس بولدىم، جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇردىم، ونىڭ جارقىن بەينەسى مەنىڭ جۇرەگىمنەن ماڭگى ورىن الدى. مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ ءومىرى مەن ءىسى – تۋعان ەلى مەن جەرىنە دەگەن قىزمەتىنىڭ وشپەس ۇلگىسى. مەن ونى الاشتىڭ سوڭعى تۇياعى، «الاش» زيالىلارىنىڭ مۇراگەرى، اباي مەكتەبىنىڭ سوڭعى وكىلىنىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلدادىم.

گەرولد بەلگەر

 «التىندى شىققان جەردەن قاز” دەيدى عوي حالىق ماقالى. ابايتانۋ تۇرعىسىنان العاندا كاكەڭ سول “سامورودنىي سارى التىندى” كەسەك-كەسەگىمەن ومىرىپ جۇرگەن كىسى. بۇل سالانىڭ رەسپۋبليكامىزداعى اسقان بىلگىرى، جۇرتتىڭ ءبارىن مويىنداتقان دارا جۇيرىك…»

 قاليحان التىنباەۆ

“قايىم مۇحامەدحانوۆ – ابايدىڭ ءىنىسى، الاشتىڭ ءىرىسى”.

                                                               ***            

تۇرسىن جۇرتباي

مۇحتار اۋەزوۆتى ەگەر ءبىر ادام ساتپاسا، – ول قايىم، ەكى ادام ساتپاسا، سونىڭ ءبىرى – تاعى قايىم. قايىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وزىنە دە، ونىڭ مۇراسىنا دا اسا ادال بولدى.

قالتاي مۇحامەدجانوۆ

قايىم مۇحامەدحانوۆ – ەنتسيكلوپەديالىق بىلىمگە يە عالىم. ول اباي مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدىڭ تۇتاس باعىتىن سالىپ، دامىتتى.

ق.مۇحامەدحانوۆ قازاقستاندا ءالى دە دارا عالىم-تەكستولوگ بولىپ تابىلادى، ونىڭ 18-19 عاسىرداعى قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ جانە 19 ع. اقىندار شىعارمالارىنىڭ كانوندى تۇپنۇسقاسىن نەگىزدەۋدەگى ەڭبەگى  رەسپۋبليكانىڭ عىلىمي قاۋىمداستىعىنا كەڭىنەن بەلگىلى.

مەنىڭ ويىمشا، قايىم مۇحامەدحانوۆ شىعىستانۋشىلار  ۆ.ۆ.بارتولد، ە.ە.بەرتەلس، اقىندار مەن ويشىلدار ناۋاي، نيزامي، كەڭەس ارابتانۋ نەگىزىن قالاۋشى ي.يۋ.كراچكوۆسكي، تۇركولوگ ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ قاتارىنان ورىن الادى.

قينايات شاياحمەتوۆ

يميا كايۋما مۋحامەدحانوۆا پەرەجيۆەت ۆەكا! ەگو يميا سۆيازانو س ۆەليكيم اباەم، س ۆەليكيم شاكاريموم، س ۆەليكيم مۋحتاروم، ا ەتو تو كۋلتۋرنوە پروسترانستۆو، كوتوروە ۆەچنو دولجنو وبوگاششات رودنوي كازاحستان.

عاريفوللا ەسىم

قايىم مۇحامەدحانوۆ ەسىمى عاسىردان-عاسىرعا جەتەدى! ونىڭ ەسىمى ۇلى اباي، شاكارىم، مۇحتارمەن تىعىز بايلانىستى، ال ول تۋعان وتانىمىز  قازاقستاندى رۋحاني جاعىنان ماڭگىلىك بايىتىپ وتىراتىن مادەني كەڭىستىك.

…كايۋم مۋحامەدحانوۆ – ۆىدايۋششيسيا ۋچەنىي-فيلولوگ، ودين يز سامىح گلۋبوكيح يسسلەدوۆاتەلەي تۆورچەستۆا ابايا، شاكاريما، مۋحتارا اۋەزوۆا…

ەگو جيزنەننىي پودۆيگ – لۋچشي پريمەر مۋجەستۆا، چەستنوگو سلۋجەنيا يدەالام ي پرينتسيپام، كوتورىە ەمۋ ستويلي وچەن دوروگو. ەگو ۆەليچيە ۆ توم، چتو، نەسموتريا نا گروزياششۋيۋ سمەرتنۋيۋ كازن س ليشەنيەم ۆسەح پراۆ، ون نە وترەكسيا وت سۆويح يدەالوۆ ي نە پرەدال اۋەزوۆا، چەگو ترەبوۆالا وت نەگو ۆلاست. ەگو ۆەليچيە – ۆ ەگو يسكليۋچيتەلنوي سكرومنوستي…

 سەرگەي ازيموۆ

 ... قايىم مۇحامەدحانوۆ – ايگىلى عالىم-فيلولوگ، اباي، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەۋشىنىڭ ءبىرى ...

ونىڭ ومىرلىك ەرلىگى – ۇلت مۇددەسى جولىندا قايتپاس قاھارماندىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتۋى، وتە قىمباتقا تۇسكەن ۇستانىمدارى مەن يدەالدارىنا بۇلجىماس بەرىكتىگىندە قالۋى ەدى.

وزىنە ءولىم جازاسى مەن قوعامدىق ورتادا ەش قۇقىقسىز قالۋ قاۋپىنىڭ قاتار تونۋىنە قاراماستان ول بيلىكتىڭ تالاپ ەتكەنىنە مويىنسۇنبادى، ۇلى ۇستازى اۋەزوۆتى ساتپادى. ونىڭ كەمەل كىسىلىگىنىڭ ءوزى وسىندا – شىنايىلىقتان تۋىنداعان ءور نامىسىندا ەدى...

سەرگەي ءازىموۆ

قايىم مۇحامەدحانوۆ – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى جانە عىلىمي كونتسەپتسياسىن جالعاستىرۋشى بولدى. ول ءوزىنىڭ بارلىق سانالى عۇمىرىن اباي شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە ارنادى، ۇلى ويشىلدىڭ پوەتيكالىق مەكتەبى تۋرالى عىلىمدى كەڭەيتىپ، تەرەڭدەتتى. ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭدەرىندە ينستيتۋتتا وقىعان دارىستەرىندە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇزدىك وكىلدەرى – شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ەسىمدەرى مەن ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتادى.

وجەت ينتەلليگەنت، شەندىلەر الدىندا باس يگەننەن گورى نكۆد قاپاسىن ارتىق كوردى. قازاقستان عىلىمى مەن مادەنيەتىن دامىتۋ جولىندا ەرەن ەڭبەگىن ءسىڭىردى.

قايىم مۇحامەدحانوۆ ادەبيەتتانۋ، ابايتانۋدىڭ تۇتاس مەكتەبىن ۇسىندى. ول جەتەكشى ابايتانۋشى بولىپ تابىلادى. ول ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن  ابايدى زەرتتەۋگە ارناۋمەن بىرگە، اقىن مۇراسى ءۇشىن ادال كۇرەس جۇرگىزدى.    

ەدىل اسىلبەك

قايىم مۇحامەدحانوۆ ۇلكەن عالىم ەدى، الاش ازاماتتارىنىڭ سوڭعى تۇياعى بولار دەپ ويلايمىن. جانە دە ەرەكشە پاراساتتى ادام. ول  ماراپاتتاۋدىڭ بارىنەن جوعارى تۇر، ول جونىندە قالاي ايتىلىپ، قالاي جازىلسا دا،  قازاق حالقىنىڭ ناعىز ۇلى – الەم ازاماتىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، تۇگەسۋ مۇمكىن ەمەس.

... قايىم مۇحامەتحان، اباي ءتارىزدى ينتەرناتسيوناليست بولدى، ونىڭ ەرىك-جىگەرى مەن ادامگەرشىلىگى بارلىق وتپەلى وقيعالار مەن ابىگەرشىلىكتەن باسىم ءتۇستى.  

 لاريسا ودىنەتس –ترويتسكايا

 

• وسىناۋ كەرەمەت، كەمەل ادامدى جاقىن تانىپ-ءبىلۋ، ونىمەن ارالاسۋ باقىتى ماعان دا بۇيىرعان ەدى. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ جارقىن بەينەسىن ءوزىمنىڭ «نەيزۆەستنىە سترانيتسى جيزني يزبراننوگو»، «مەن ابايدى اكە دەيمىن» دەگەن فيلمدەرىمدە سومداعانىم – شىعارماشىلىق ەڭبەگىمنىڭ ەڭ شوقتىقتى بەلەسى، مەن ءۇشىن ماقتانىش دەپ بىلەمىن. ول – عيبراتتى عالىم، فيلولوگ، ابايتانۋشى، ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەگەن، زەردەلەگەن بىردەن-ءبىر بىلىكتى كىسى ەدى.... ونىڭ ومىرلىك ەرلىگى – ۇلت مۇددەسى جولىندا قايتپاس قاھارماندىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتۋى، وتە قىمباتقا تۇسكەن ۇستانىمدارى مەن يدەالدارىنا بۇلجىماس بەرىكتىگىندە قالۋى ەدى.

وزىنە ءولىم جازاسى مەن قوعامدىق ورتادا ەش قۇقىقسىز قالۋ قاۋپىنىڭ قاتار تونۋىنە قاراماستان ول بيلىكتىڭ تالاپ ەتكەنىنە مويىنسۇنبادى، ۇلى ۇستازى اۋەزوۆتى ساتپادى. ونىڭ كەمەل كىسىلىگىنىڭ ءوزى وسىندا – شىنايىلىقتان تۋىنداعان ءور نامىسىندا ەدى...

سەرگەي ءازىموۆ

*** 

لەۆ گۋميلەۆ عالىمنىڭ توزىمدىلىگى مەن ەرجۇرەكتىگىن ەرەكشە باعالادى، ودان كارلاگ تۇتقىندارى ۇلگى الاتىن.

         ***

گەرولد بەلگەر وچەن توچنو سكازال و تەح، كتو بويتسيا پراۆدى: سم. پرەديسلوۆيە ك كنيگە "كايۋم مۋحامەدحانوۆ. سۋدبا ي كارلاگ". ISBN 9965-784-23-ح. الماتى 2008گ. س.3:

"پونيمايۋ: نەكوتورىە دوكۋمەنتى توي ەپوحي ي پونىنە – پولۆەكا سپۋستيا – نە ۆسەم پو نراۆۋ. ستراح پروشلوگو ي مەلوچنىي ەگويزم (پەندەشىلىك) وبۆولاكيۆايۋت دۋشي. ا ۆدرۋگ وبيدياتسيا پوتومكي وتنيۋد نە سلاۆنىح مۋجەي؟ نو چتو دەلات؟ يستوريۋ گرەشنو زاكامۋفليروۆات، رەداكتيروۆات، پەرەپيسىۆات، وتريحتوۆات پو كونيۋنكتۋرنىم ي لوجنو پونياتىم ەتيچەسكيم سووبراجەنيام. پراۆدۋ نەوبحوديمو زنات، ەسلي مى حوتيم يمەت دەلو س دۋحوۆنىم پروگرەسسوم نارودا. ي يمەننو ۆ ەتوم زاكليۋچاەتسيا ودين يز نراۆستۆەننىح پوستۋلاتوۆ كايۋما مۋحامەدحانوۆا".

«سول ءداۋىردىڭ كەيبىر قۇجاتتارى  – جارتى عاسىردان كەيىن دە بىرەۋلەرگە  ۇناماسى  بەلگىلى  /نە ۆسەم پو نراۆۋ/. وتكەن كۇننىڭ قورقىنىشى مەن پەندەشىلىك كوڭىلدى بۇركەمەلەيدى.  بۇل رەتتە، ونسىز دا جالا جابىلعان اكەلەر ۇرپاعى وكپەلەپ قالماي ما؟ نە ىستەۋ كەرەك؟.  جالعان جاعداياتتار مەن ەتيكالىق تۇسىنىكتەر سالدارىنان تاريحتى جابۋ، تۇزەتۋ، قايتا جازۋ ۇلكەن كۇنا. ەگەر ءبىز حالىقتىڭ رۋحاني پروگرەسىمەن ساناسقىمىز كەلسە، شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ، ءبىلۋىمىز كەرەك. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەڭ ماڭىزدى پىكىرى ءبىرى وسى».

«عالىمنىڭ ەسىمى – كەلەشەك ۇرپاعىنا ارناعان سوزدەرى، اباي ارقىلى، «جىلى جۇرەك جانە ىستىق قايراتپەن» ماڭگىلىك ەستە قالۋى ءتيىس. قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ شىنايى وكىلى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ سوڭىنا قالدىرعان مۇراسى  –  ومىرشەڭدىك، شىنايى اقيقات،  ەرىك-جىگەر، بەكزاتتىق، رۋحاني تازالىق، بيىككە ۇمتىلۋ قاسيەتتەرى.  

گەرولد  بەلگەر

***

قايىمنىڭ ءومىردىڭ قانداي دا ءبىر قيىن كەزەڭدەرىندە ايتقان ويلارى مەن ارەكەتى  بىزدەر ءۇشىن مورالدىق ۇستانىمعا جانە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار ولشەۋىشىنە اينالدى.

«وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. مەن سول كەزدە: ولسەم، الاش ازاماتتارىنان جانىم ارتىق ەمەس ... دەپ ويلادىم ... » (1951 ج. نكۆد ازابى تۋرالى ەستەلىك)

 «جالعان سويلەگەنشە، ولگەن ارتىق. جالعان سوزدەن كەيىن، قالاي ءومىر سۇرۋگە بولادى؟ ...» (ق.مۇحامەدحانوۆ م.اۋەزوۆتى ساتپادى، ياعني – وتانىن ساتپادى، اباي مەكتەبىن جانە ادامگەرشىلىك قاسيەتىن ساقتاپ قالدى).

«مەندە كەك قايتارۋ سەزىمى جوق، بىراق مەنىڭ ازاپ پەن زاپا شەككەن ار-نامىسىم، ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا جوعارىدا ايتىلعان جايلاردى جەتكىزەدى ...»  (كارلاگ باستىعىنا جازىلعان حاتتان. تۇرمە اكىمشىلىگى قاماۋداعى ادامدارعا كەلگەن سالەمدەمەنى ۇرلاپ، ولاردى كەمسىتىپ، نامىسىنا تيگەنى سەبەپتى، ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىمەن كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى)

 ادال جاندارمىز عوي، اقىرى قايىرلى بولسىن.

  «اق نيەتپەن تىلەگەن اق تىلەۋىم قابىل بولىپ، تۋعان جەر، وسكەن ەلىمە امان-ەسەن ورالاتىنىما سەنەمىن (بالالارىنا جازعان حاتتان)

 «... ءبىر اۋىز وتىرىك ايتۋدان، الداۋدان اۋلاق بولىڭدار. ءتارتىپتى، تاربيەلى، بايىپتى ادام بولىڭدار (بالالارىنا وسيەت)

«ابايدى تانىپ بىلگەن، سونداي-اق، اباي ونەگەسىمەن سۋسىنداعان ادامعا،  ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن جەڭىپ شىعۋ جەڭىلىرەك بولماق. وعان باسقاداي مورالدىق كودەكستىڭ قاجەتى شامالى. دەسەك تە،  مۇنداي ادامدار كوبىرەك بولسا ... »

«بىرەۋ وتىرىكتى ويدان شىعارىپ، قۇرايدى. كەيبىرەۋ وعان سەنۋگە ءازىر. بىرەۋ جالعان اتاق ىزدەيدى. ەگەر ءبىز دۇرىس ويلاي الماساق، حالىق اتىنا لايىق بولامىز با؟  (تاريحتى فالسيفيكاتسيالاۋ، جالعان ويدان شىعارىلعان باتىرلار  تۋرالى)

«باقىت دەگەنىمىز – ەركىندىك، ادال سويلەۋ جانە ەشتەڭەدەن قورىقپاي ءومىر ءسۇرۋ. تەك وسىلايشا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك!  مۇنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى زور»  (بۇل قايىمنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى)